Dərslik «Çİnar-çAP» baki 2002 Az2 B19

§ 1. Qabiliyyətbr haqqmda anlayış

Məşhur Azərbaycan yazıçısı ƏbdürTohim bəy Haqverdiyevin «Mirzə Səfəo> povestinin qəhromanı günlərin bir günündə şcr yazmaq istəyir. Yazıçı onun bu vəziyyətini belə təsvir cdir: «Mirzo Səfər eşitmişdi ki, şer yazmaq üçün iki vasitə lazımdır: xəlvət otaq və bir şüşə şərab. Şorab içdikdən sonra tob açılıb, şer öz-özünə su kimi axacaqdır. Qafıyə tapmaqda çətinliyə uğradıqda iki dəfo qezylə təpiyini ycrə çırparsan, о saat qafiyə öz-özünə tapılar.

Mirzo Səfər bir şüşo qırmızı şorab alıb gəldi evə. Mirzəyo demişdilər ki, şərab, əlbəttə, gorək qırmızı olsun ki, yann dodaq-larına oxşasın. Şərabı masanın üstünə qoyub, papağı bir tərofo, çuxanı о biri torəfo atıb, yaxasını açıb, başının tüklərini pıtlaşdırıb, özünə bir laübalı sifət verib aynaya baxdı, dedi:

- Afərin, Səfər, indi xalis şairson.

Şərabdan bir stəkan töküb içəndən sonra gördü gözləri do qızanb, daha şairliyino şəkk ola bilmez.

Stulda əyləşib, qarşısına bir vərəq kağız qoyub qoləm götürdü. dörd, beş dəfə qoləmi mürəkkəbə batırdıqdan sonra dumb otaqda bir-iki baş gəzindi. Hərçi fikir ctdisə şeri başlamaq mümkün olmadı. Bir stəkan da içdi. Bcyni bir qədər də qızışdı, əyloşib qələmi alıb gözol xətlə yazdı:

«Darvazamızı fələk vurubdur!»

Mirzə Səfər hərçi çalışdısa ikinci misra gəlmədi. Ncçə dəfo təpiyini yerə çırpdı, şərabın hamısını içdi. Misra gəlmədi kı. golmədi».

Mirzə Səfər niyə şer yaza bilmodi? Sualm cavabı aydındır: onun bu sahədə qabiliyyəti yox idi.

Qabiliyyət nodir? О nccə əmələ gəlir, formalaşıb inkişaf edirmi?

Qabiliyyətləri psixoloji baxımda xarakterizə etmək üçün 3 cəhəti nəzoro almaq lazımdır.

420

1. 
   Qabiliyyətlər şəxsiyyətin fərdi-psixoloji xüsusiyyətidir. Fərdi sözüno diqqət edin: insanlar öz qabiliyyotlərinə görə bir-birindən fərqlənirlər. Lakin şəxsiyyətin fərdi-psixoloji xüsusiy-yətləri çoxdur. Temperament do, xarakter də şəxsiyyotin fərdi-psixoloji xüsusiyyətləridir. Bəs, onda qabiliyyətlər, şəxsiyyətin digər fərdi-psixoloji xüsusiyyətlərindən - temperament və xarakterdən nə ilə forqlonir?
   
2. 
   Mirzə Sofərin başına gələn əhvalat bu suala tutarh cavab verir: qabiliyyotlor bu və ya digər fəaliyyətin müvəffəqiyyətli icrası üçün başlıca şərtdir. Bu məsələni doqiqləşdirək: fəaliyyət prosesində temperament do, xarakter də müəyyən rol oynayır. Lakin fəaliyyətin müvəffəqiyyətli icrası bilavasitə onlardan asılı deyildir. Mirzə Səfərdə özünəmoxsus temperament və xarakter əlamətləri var idi. Onlann bir çoxu hətta şairlik üçün çox olvcrişli idi. Mosolon, Mirzə Səfər həvsələli adamdı, «səhordən axşamacan evdə oturub» işləyə bilirdi. Lakin, görəsən, hövsəloli olmaqla yaxşı şer yazmaq olarmı? Əlbətto, olmaz! Bəs, hövsəlosiz adam песо, şer yaza bilərmi? Olbətto, yaza bilər. Ancaq bir şərtlə: şer yazmaq ücün adam gorək müəyyən qabiliyyotləro - poetik qavrayışa, obrazlı təfəkkürə, yaradıcı təxəyyülə, ifadəli dilə vo s. malik olmalıdır. Mirzə Səfordə isə bu qabiliyyotlor yox idi.
   

Dcmoli, şəxsiyyətin fordi-psixoloji xüsusiyyətlərindən һөг birinin fəaliyyət proscsində öz yeri, öz vəzifəsi vardır. Fəaliyyətin müvəffəqiyyətli icrası an­caq q a b i 1 i у у ə 11 ө r 1 о şortlənir.

3. 
   Gəlin, indi də belə bir situasiya təsəvvür edək: Mirzə Səfərə şerin yazılması qaydalan haqqında molumat verok, ona əruz və ya heca vəznində şer yazmağı öyrədək, psixoloji dildo dcsok, ona bu sahədə müəyyon bilik, bacarıq və vərdiş a ş ı 1 а у a q . Görəsən, bclə olsa, Mirzə Səfər şer yaza bilənni? Əlbəttə, yaza bilər. Lakin bu sahədə zəruri qabiliyyətlərə malik olmadığı üçün onun yazdığı şer ancaq qafıyolonmiş, voznə salınmış söz yığınından ibarət olacaqdır. Məhz bu cəhəti nəzərə alaraq psixologiyada qabiliyyəti xaraktcrizə edərkən foaliyyətin sadəcə olaraq icrasından yox, müvəffəqiyyətli icrasın-d a n danışırlar («müvoffəqiyyətli» sözüno diqqot yetirin).
   

Qabiliyyətlərin bilik, bacarıq və vərdişlorlə əlaqəsi psixoloji cəhətdən aktual problemdir. Bu məsəlo horn do ona görə

421 əhəmiyyətlidir ki, uşaqlann tərbiyəsi işində өп çox səhvə məhz həmin sahədə yol verilir.

Gəlin, A. vo B. adlı iki uşaq təsəvvür edək. Onların ikisinin do 10 yaşı var. A.-nın yaxşı musiqi qabiliyyəti var: musiqi eşidəndo hər şeyi unudur, melodiyalan asanlıqla yadında saxlayır, mahnı oxumaqdan doymur. Lakin bu sahədo onunla hcç kəs məşğul olmamışdır, hətta özünün heç musiqi aləti do yoxdur.

B.-nin isə musiqi qabiliyyəti yoxdur: musiqini xoşlamır, melodiyalan yadında saxlaya bilmir. Ancaq 5 yaşından başlayaraq valideynləri musiqi müollimi tutmuş, ona pianoda çalmaqla yanaşı, horn də nota savadı öyrətmişlər. Yəni A-nın qabiliyyəti var, bilik. bacanq və vərdişi yoxdur, B.-nin isə oksinə, bilik, bacarıq ve vərdişi var, qabiliyyəti yoxdur.

Tutaq ki, A.-da, B.-də musiqi məktobinə daxil olmaq istəyir. Onlardan hansı qəbul imtahanını daha yaxşı verə bilər? Bu suala cavab vermək üçün biz müəllimin psixoloji səriştoyə malik olub-olmadığını bilmoliyik: əgər müəllimin psixoloji səriştəsi yoxdursa, üstünlüyü B.-yə verəcəkdir. Əgər o, psixoloji səriştoyə malikdirso, A. ilo B. arasındakı mühüm fərqi - bilik, bacarıq və vərdişlorlo deyil, məhz qabiliyyətlərin inkişaf səviyyəsi ilə bağlı fərqlorı görəcəkdir.

Belə güman edok ki, uşaqlann hər ikisi musiqi moktəbinə daxil olmuşdur. Görəsən, bu şəraitdə onlarda musiqi qabiliyyətlori nece inkişaf edir? Psixologiyada onlarla bu kimi faktlar məlumdur: bell hallarda qabiliyyətli uşaqlar bilik, bacarıq vo vordişloro sürotlo yiyələnirlər; bilik, bacarıq və vərdişlərə yiyələndikcə, onlarda qabiliyyətlərin inkişafı üçün daha olverişli şərait yaranır. Müvafıq sahəyə qabiliyyəti olmayan, ilk vaxtlar özlərinin ancaq biliyi. bacarığı və vərdişləri ilo fərqlənən uşaqlar isə, песо deyərlor. yalnız «yerində addımlamağa» başlayırlar, yoni inkişaf etmirlor Təsadüfı deyildir ki, müəllimlər görkəmli adamların bir çoxunıııı uşaq vaxtı qabiliyyətlərini görə bilmomiş və onları «adi uşaqlar>» hesab etmişlər.

Qabiliyyətlər bilik, bacarıq və vərdişlərlə qarşılıqlı əlaqədodır. lakin onları eyniloşdirmək olmaz. Əgər müollim hortərollı yoxlama aparmadan uşağırı ancaq müəyyən bilik, bacarıq və vordişlər sistcminə malik olub-olmamasına görə onun qabiliyyotlı və ya qabiliyyətsiz olması haqqında nəticə çıxarırsa, elmi cohətdoıı

422 kobud, praktik cəhətdən isə zərərli addım atır. Bu cəhəti düzgün başa düşmək üçün iki məsələni ayrıca qeyd etmək lazımdır:

1. 
   bilik, bacanq və vərdişlər qabiliyyətlərin inkişafı üçün zəruri şortlərdən biridir. Uşaq müvafıq fəaliyyət sahəsi üçün zəruri olan bilik və bacanqlara yiyələnməyibsə, notda yazmağı, çertyoj çəkməyi, rəsm etməyi və s. öyrənməyibsə, onun musiqi, texniki ve rəsm qabiliyyətləri yaxşı inkişaf edə bilməz. Uşaqların qabiliyyətlorini inkişaf etdirmək üçün onların müvafıq bilik, bacarıq və vərdişlərə yiyələnməsinə ardıcıl surətdə fıkir verilməlidir;
   
2. 
   qabiliyyətlər bilavasitə bilik, bacanq və vərdişlordo dcyil, onların qazanılma dinamikasında, yəni bütün başqa şərtlər eyni olduqda, bu fəaliyyot üçün zəruri olan bilik, bacarıq və vərdişlərə yiyələnmə prosesinin no qodor tez, dərin, asan və möhkəm icra olunmasında tozahür edir. Bütün başqa şərtlor eyni olduqda («eyni» ifadəsinə diqqət yctirək),.. yoni A. və B. eyni musiqi məktobində, eyni müəllimin sinfində oxusalar, onların bilik, bacarıq vo vərdişlərə yiyələnməsi sahəsində mühüm fərqli cəhətlər meydana çıxacaq: A. musiqi qabiliyyəti olduğu üçün müvafıq bilik, bacarıq və vərdişləro B.-yə nisbətən daha tez, daha asan, daha möhkəm yiyələnocokdir. Tocrübəli müollimlər həmişə bu cohətə diqqət yetirirlər. Məktəb praktikasında belə hallara az təsadüf olunmur: hər hansı bir şagird dərsliyi bir dəfə oxuyur və «5» qiymot alır. Başqa şagird isə «5» qiymot almaq üçün dorsliyi on azı dörd-beş dəfə oxuyur. Onların hor ikisi əlaçı olsa da, tocrübəli müollim həmin şagirdlərin qabiliyyətləri arasındakı fərqi görür. Birinci tipli şagirdlorin təlim müvəffəqiyyəti müəllimi qətiyyən tomin ctmir. O, həmişə valideynə şikayət edir: «çox qabiliyyotli uşaqdır. Lakin tənbəllik edir, kifayət qodər çalışmır...»
   

Beləliklə, nəzərdən kccirdiyimiz xüsusiyyətlərə əsasən qabiliyyotlərə aşağıdakı kimi torif verə bilərik: *Qa b i 1iу уө11 өr şəxsiyyətin fərdi-psixo-loji x ü s u s i у у ə 11 о г i olub müəyyən fəa-liyyətin m ü v ө f f ə q i у у о 11 i icrasının şər-tini teşkil edir və onun üçün zəruri olan bilik, bacarıq vo vərdişlərə yiyə-lonmo d i n a m i к a s ı n d а к ı fərqlərdə ifado olunur.

ElmTtcxniki təroqqi dövründə, bir tərəfdən, yeni fəaliyyəl

423



yaradıcılıq, nisbəti, işıqlılığş, perspektivi qiymotləndirmə və rəngləri forqləndirmo həssaslığı; təsviri foaliyyot; mokan qavrayışı ve təsəvvürlori tcxnik» yaradıcılıq; didaktik qabiliyyətlər və s. isə pedaqoji foaliyyot üçün xüsusi qabiliyyətlərdir.

Hor hansı bir fəaliyyəti müvəffəqiyyətlə icra etmək üçün həm ümumi, horn do xüsusi qabiliyyətlərin olması zonıridir. Foaliyyot prosesində onlardan hor birinin öz funksiyası vardır. Bundan asılı olaraq foaliyyətin bir morholəsində, tutaq ki, poetik qavrayış osas rol oynadığı halda, başqa bir mərhələdə obrazlı tofəkkür daha mühüm əhəmiyyət kəsb edə bilər. Lakin bir cohət aydındır: ауп-ayrı qabiliyyətlər eyni bir fəaliyyətin tərkibindo bir-birilo üzvi surətdə vo qarşılıqlı olaqədə mövcud olur.

§ 3. QabUiyyətbrltl formalaşması: təbii inıkanlar va faaliyyM

İnsan qabiliyyotlorinin mahiyyotinin todqiqi qabiliyyotlər haqqında ümumbioloji anlayışı xüsusi insan qabiliyyətlori haqqındakı anlayışdan İərqlondinnəyi tələb cdir.

425

sahələri əmələ gəlir, digər tərəfdən, sənayenin avtomatlaşdınl-ması, EHM-lərin, robot texnikasının və s. tətbiqi ilə əlaqədar olaraq əvvəlki fəaliyyət saholəri yeni intellcktual mozmun kəsb edir. Bu şəraitdə şagirdlərin qabiliyyətlərinin hərtərofli inkişaf etdirilnıəsi böyük əhəmiyyət kəsb edir.

§ 2. Ümumi V9 xüsusi qabiliyyətlər
Psixologiyada qabiliyyətlərin vahid və hamı tərofındon qəbul edilən tipologiyası holə işlənilməmişdir. Bu məqsədlə ауп-ауп müəlliflor müxtolif prinsiplərdən istifadə edirlər. Qabiliyyətlorin əsas foaliyyət sahəsinə görə fərqləndirilməsi prinsipi onlann içərisində xüsusi yer tutur. Həmin prinsipə göro, məsələn, texnikı, pedaqoji, bədii qabiliyyətləri, clocə do onlann nisbəton konkrct fəaliyyət sahələri üzro növlərini (mühəndislik, riyazi, musiqi və s. qabiliyyətləri) fərqləndirirlər.

Hor bir fəaliyyət adətən bir neçə qabiliyyətin qarşılıqlı əlaqəsi sayəsində mümkün olıır. 6 №-li cədvəldən bunu aydın görmək olar.

Əgər ayn-ayn foaliyyot sahələri üçün zəruri olan qabiliyyətləri müqayisə ctsək, aydın olar ki, hor bir fəaliyyət daxilində mahiyyət ctibarilə iki növ qabiliyyət toşəkkül tapir. Bunlardan birinciUm psixologiyada ümumi qabiliyyətler, ikincilər isl xüsusi qabiliyyətlər adlanır.

Ümumi və xüsusi qabiliyyotlərin formalaşması fəaliyyətin özünün strukturu ilə bağlıdır. Foaliyyət saholəri müxtəlifdir. onlardan hər birinin özünəməxsus xüsusiyyətləri vardır, lakin bununla yanaşı hamısı üçün ümumi cəhətlər də xasdır. Ümıımı qabiliyyətlor do mohz bu zəmindo omolo golir və inkişaf edir.

Ümumi qabiliyyətlər dedikdə bir sıra fəaliyyət saholorindo iştirak cdən, onlann bu və ya digər dərəcodə müvəffəqiyyətli icrası üçün sort olan qabiliyyətlər nəzərdə tutulur. Umumi qabiliyyotlər psixi proseslər, birinci növbədə, ali psixi proscslor əsasında formalaşır. Qavrayış, hafızə, təfəkkür, toxəyyül və s. foaliyyot proscsində funksional cəhətdən inkişaf cdərək müvafıq qabiliyyətlorə çevrilir.

Xüsusi qabiliyyətlər iso yalnız müəyyən foaliyyot növünün müvoffoqiyyətli icrası üçün sort olan qabiliyyətlərə deyilir. Lüğət chtiyatı və ifadəli dil, söz assosiasiyalarının zənginliyi ədobi

424

Cədvəl 6

Bəzi psixoloqlar qabiliyyətləri bioloji fcnomcn kimı təhlil ccliff və onun qanunauyğunluqlarını irsiyyot amilləri ilə aydınlaşdırırlaı Halbuki insan qabiliyyotləri ictimai-tarixi xaraktcr daşıyır.

Qabiliyyətlərdon danışarkən, biz, birinci növbədə, insamn təbiətini ifadə cdən xassələri nozərdo tuturııq. Bıı xassolof bəşəriyyətin ictimai-tarixi xassələrinin inkişafı mohsulu olsa Щ irsən təsbit olunmurlar. Onlar nəsildon-nəslo hər bir ycni noslifl həyatı boyu özündən əvvəlki nəslin inkişaf nailiyyətlomm yiyəlonməsi yolu ilo verilir; buna uyğun olaraq insanların ontogenetik inkişafının ən başlıca məzmunu ondan ibarət olur kı. onlar insanlann tarixi inkişafının nailiyyotlərino yiyələnirlər (v§ məhz bu əsasda sonrakı təroqqinin subyckti olurlar).

İnsan qabiliyyətlərinin tarixi inkişafı prosesinin ardıcıllıflı onunla şortlonir ki, nəsillərin nailiyyətlori morfoloji cəhətdon, \Ы dəyişikliklər qaydasında deyil, onların fəaliyyotinin obycktıv məhsullan - maddi vo ideal formasında tosbit olunurlar (bıı. oməyin vo insan fəaliyyətinin başqa fonnalarının prinsip ctibarılti məhsuldar xaraktcr daşıması sayosindo baş verir). İnsanlar homıtt obyektiv məhsulları mənimsəyərkən hom do onlarda һөк| olunmuş insan qabiliyyətlərinə yiyələnirlər. Bu aydın şokildo göstorir ki, insanın istor ümumi, istərsə də xüsıısi psixi xassolort ontogenetik inkişafın məhsuludur.

İnsanlann anadangəlmə təbii imkanlan eynı deyildir. Diqq«»u «anadangolmo» sözünə colb ctmək istəyirik. Təbii imkanlar dedikdə, qabiliyyətlərin inkişafının əsasını təşkil edon anatomık fızioloji xüsusiyyətlər nəzərdə tutulur. Anatomik xüsusiyyotloro beyinin mikrostrukturu, bədonin konstitusiyası, gözün, qulağın, sot tellərinin, əl və ayaqların və s. quruluşu; fizioloji xüsusiyyətloni isə ali sinir fəaliyyətinin xüsusiyyətləri aiddir.

Psixologiyada «təbii imkanlar» anlayışına orqanizmın anatomik-fizioloji xüsusiyyətlori ilo yanaşı olaraq psixofiziolojı xassələrini do daxil edir və bu sonuncuları əsas cohot kimi şorh edirlor. Psixofızioloji xassə dcdikdə, һәг şeydon əvvəl, fəaliyyott yiyələnmonin lap ilkin mərhəlosində uşaqda, bəzən isə müntəzeıd surətdə müoyyon fəaliyyətlə məşğul olmayan yaşlılarda özunü göstərən incə rəng fərqləndirmə hossaslığı, görmo hafızosi, musıql eşitmo hossaslığı və s. kimi xassolər başa düşülür. Bclo t.tbıi imkanlar, insan onlara bu və ya digor dorəcodə adckvat oUfl müəyyon qıcıqlayıcı, obyekt ilə təmasda olarkon özünü göstonr

426

Məsələn, musiqi, mənzərə vo s.-nin qavranılması zamanı müvafıq tobii imkanlara malik olan uşaqlarda yüksək hissi-hərəki həssaslıq vo həmin foaliyyətə meyl aydın tozahür edir.

Son zamanlar aparılmış fızioloji vo psixoloji tədqiqatlar təbii ımkanların mahiyyətini yeni faktlar əsasında aydınlaşdırmaq imkanı verir. Əsas affercntasiya prinsipi bu cəhətdən xüsusi ohəmiyyətə malikdir. Məlumdur ki, müxtolif analizatorlar sistcmi özlərinin fizioloji paramctrləri etibarilə bir-birlərindən fərqlənirlər. Müxtəlif analizatorlar özlərinin funksional xassələrinin mükəm-məlliyindən asılı olaraq insanın həyat foaliyyətindo müxtəlif rol oynayırlar.

Əsas afferentasiya ayn-ayn adamlarda onların fərdi fərqləri kimi tozahür edir. Bu müddəa insanın hafızəsi, təsəvvürləri, yaradıcı təxəyyülü sahəsində aparılan müşahidəlorlə do təsdiq olunur. Məsələn, hafızənin görmə, eşitmə, hərəkət hafızosi kimi tiplori psixologiyada çoxdan məlumdur.

Nəzərə almaq lazımdır ki, sinir sistemini bütövlükdo xarakterizə cdən ümumi tipoloji xassələrlə yanaşı olaraq bey in qabığının ауп-ауп sahələrinin işini xarakterizə edən partsial, xüsusi tipoloji xassələr də mövcuddur. Əgər sinir sistcminin ümumi xassəlori ümumi qabiliyyətlər problemi üçün əhəmiyyotə malikdirsə, xüsusi xassələr xüsusi qabiliyyətləri öyrənərkən mühüm əhəmiyyət kosb edir. Yəni xüsusi (partsial) xassələr temperament problemi ilo deyil, xüsusi qabiliyyətlər problcmi ilə elaqədardır.

Adəton tobii imkanlar qabiliyyətləri təşokkül etdirən qüvvə kimi deyil, yalnız onların inkişafının zoruri şərti kimi nəzərdən keçirilir. Tobii imkanlar qabiliyyətlori və onların inkişaf soviy-yəsini qabaqcadan müəyyən etmir: yalnız, bir torəfdon, qabiliyyətlərin təşəkkületmə yolunu, digər tərəfdən, onların fordi quruluşunu xarakterizə cdən xüsusiyyətləri şərtləndirir. Qabiliy-yotlor insanın yalnız müəyyən həyat və fəaliyyəti şəraitində inkişaf edə bilər. Məsələn, mütləq eşitmə bir qabiliyyət kimi uşaq ilk dəfə səsin yüksəkliyini tanımaq zərurəti qarşısmda qalandan sonra, başqa sözlə, musiqi fəaliyyətindo formalaşır. Musiqi foaliyyətinə qədər anatomik-fızioloji amil kimi ancaq müvafıq tobii imkan mövcud idi. Başqa bir misal. Adamların əksəriyyəti qara rongin yalnız 2-3 çalarını fərqləndirdikləri halda, qara parça istehsalı üzrə ixtisaslaşmış mütəxəssislər onun 40-a qədər çalarını

427 ayırd edirlər. Adi hallarda insan işıq zolağını yalnız 0,01 millimetre qədər forqləndirə bilər. Təcrübəli cilalayıcı fohlə iso 0.O0O* millimetr işıq zolağını ayırd edə bilir. Təsadüfı deyildir ki, insanlarda əsas affcrcntasiyanın yaranmasında da fəaliyytj həlledici rol oynayır. Yəni, «əsas afferentasiya» əsas hoyat fəaliyyəti birinci siqnal sistcminin nisbi üstünlüyünün inkişafı ücün şərait yaradan adamlarda - musiqiçilərdə, rəssamlarda, idmaıı çılarda və başqalannda xüsusi olaraq kəskin təzahür ctmolidir.

Müxtəlif eksperimental materialların təhlili göstərir kı, qabiliyyətlor müvafıq konkret fəaliyyətdon konarda toşəkkül cdo bilməz. Qabiliyyətlorin müvafıq tobii imkanlar əsasında təşəkkülu və inkişafı fəaliyyotin motivlərindən, məzmunundan, xüsusiyyot-lərindən və inkişaf səviyyəsindən asılıdır. Bu fıkri osaslandırmaq üçün hamıya öz təcrübəsindən bəlli olan belə bir misal göstərmok olar. Nitqə yiyələnmək üçün insan beynino məxsus xiisusi siııır mexanizmləri təlob olunur. Şübhəsiz ki, insan beynində dill yiyəlonmək üçün bəzi təbii şərtlər vardır. Lakin uşağın hansı dildj danışmağa və fıkirləşməyə başlaması beynin təbii xüsusiyyəu' lərindon, anadangəlmə mcxanizmlərdən dcyil, nitq əhatəsindon. hoyat təcrübəsindən asılıdır.

Təbii imkanlar da belodir. Tobii imkanlann qabiliy\. н.• çevrilib-çevrilməməsi fəaliyyətdən asılıdır. Lakin qeyd etmək la-zımdır ki, qabiliyyətlərin morfofızioloji əsasları məsələsini yalııı/ təbii imkanlarla məhdudlaşdırmaq olmaz.

A. N. Leontyevin fıkrincə, insanda təbii qabiliyyətlorlə (rnose* lən, rəng fərqləndirmə həssaslığı və s. ilo) yanaşı olaraq. insanaməxsus qabiliyyotlor (ikinci növ qabiliyyotlor) də vardır Buraya nitq, musiqi, konstruktorluq qabiliyyotlori vo s. daxildıı Əgər təbii qabiliyyotlor foaliyyot prosesindo anadangəlmə tobii imkanlar osasında əmələ gəlirsə, «ikinci növ qabiliyyətlər» başqt şokildo formalaşır. Bu qabiliyyətlorin beyin mexanizmləri, insan əvvolki nosillərin ictimai-tarixi təcrübəsinə yiyolondikcə onun fərdi inkişafı proscsində təşəkkül tapır. Yoni «ikinci növ» qabiliyyotlərin maddi bazasını ycni funksiyalar icra edon fıziolojı orqanlar - möhkəm rcflektor birləşmə vo sistcmlor toşkil cdır Onlar fonnalaşdıqdan sonra vahid orqan kimi foaliyyot göstərirlor

Ycni funksional orqanlar asanlıqla dəyişo, onların ayn-ayn tərkib hissələri başqaları ilə əvəz oluna bilər. Başc|a sözlo, onlar yüksək kompensasiyaetmə qabiliyyətinə malikdir.

428

Bcloliklə do aydın olur ki, qabiliyyətlərin morfofızioloji esasları məsəlosini yalnız tobii imkanlarla əlaqələndirmək səhv olardı. Qabiliyyətlərin inkişafında beyinin ontogenezdə təşəkkül cdən fızioloji orqanları da mühüm rol oynayır.

Bundan başqa, belə güman etmok olmaz ki^hər bir fəaliyyəto xüsusi təbii imkan uyğun golir. Tobii imkan çoxmənalıdır, başqa eözlə, eyni bir tobii imkan əsasında həyat şəraitinin və fəaliyyətin песо davam etməsindən asılı olaraq müxtəlif qabiliyyotlor omolə golo bilər.

Uşağın hansı dildə danışacağı nitq əhatəsindən asılı olduğu kimi, tobii imkanlann qabiliyyotloro çcvrilmosi, toşəkkül cdon qabiliyyətin məzmunu və quruluşu fəaliyyətin xarakteri ilə şertlənir.

Fəaliyyətin hor bir növünün öz xüsusiyyətləri vardır. Hər hansı bir müvafiq psixi proses müəyyən bir fəaliyyətin bodii vo ya tcxniki, təsviri və ya clmi, ifaedici və ya omoli foaliyyətin tərki-binə daxil olmaqla onun xüsusiyyətlərinə uyğun surətdə inkişaf cdir. (Qabiliyyotlor sahəsində özünü göstərən bclə, песо deyərlər, ixtisaslaşma tarixən ictimai əmək bölgüsünün əmələ gəlmosi və ictimai şüurun müxtəlif formalannın - incəsənət, elm və s.-nin meydana çıxması zominindo mümkün olmuşdur.) Bunu müxtəlif foaliyyot sahəlorində, məsələn, təxəyyülün və ya təfəkkürün bir qabiliyyət kimi fonnalaşmasında asanlıqla görmək olar.

Fəaliyyətin xarakterindən asılı olaraq təxəyyül ədəbi yaradıcılıqda, песо dcyərlər, bədii təxəyyül kimi, texniki yaradıcılıqda isə fəza təxəyyülü kimi formalaşır. Hor iki halda toxoyyül yeni surətlərin yaradılması proscsi kimi təzahür cdir. Lakin toxəyyül ədəbi yaradıcılıqda xarici alomi bədii şəkildo oks ctdiron surətlərin yaradılması istiqamətində corəyan etdiyi halda, texniki yaradıcılıqda foza fonnaları, münasibətləri və texniki detalların yenidon işlonilməsi osasında yeni konstruksiyalar yaratmaq məqsədinə xidmət edir. Beləliklə də, fəaliyyətin bilavasitə təsiri nəticəsində şairin təxəyyülü bəstəkarın təxəy-yülündən, rəssamın təxəyyülü konstruktorun təxəyyülündən fərqlənir. Hətta cyni bir fəaliyyətin nisbətən dar sahələrində belə toxəyyülün inkişafında özünəməxsus cəhətlor inkişaf cdir. Məsəlon, ədəbi yaradıcılıqda şairin, dramaturqun və nasirin toxəyyülünü müqayisə etsok, asanlıqla onlardan hər birinin təxəyyülü üçün xarakterik olan cəhətlori ayırd cdə bilərik. Yaradıcı

429 fəaliyyətin müxtəlif sahələrində tofəkkürün inkişafı haqqında da cyni sözləri dcmək olar.

Şairin müşahidəçiliyi ilə konstruktorun müşahidəçiliyinı, obrazlı təfəkkürlə texniki tofokkürü müqayisə ctsok, onlarııı arasında ümumi cəhətlərlə yanaşı olaraq müvafiq fəaliyyotın xüsusiyyətlərini oks etdirən özünəməxsus cəhətlərin də olduğuıuı görərik.

Akademik İ. P. Pavlovun siqnal sistemləri haqqındakı təlimi bu məsələni, ümumiyyətlə götürüldükdə isə, qabiliyyotlor sahəsindo özünü göstərən fordi fərqlər məsələsini ətratİı aydınlaşdırnıaq imkanı verir. Böyük alim siqnal sistemlərinin qarşılıqlı əlaqəsino görə insana məxsus 3 tip - bədii, mütəfəkkir vo orta tip müəyyon etmişdir. İ. P. Pavlovun fıkrincə, insanın düşdüyü şəraitin, hoyat torzinin, tohsil vo tərbiyənin tosiri nəticosindo onun ali simr fəaliyyətindo ya 1-ci siqnal sistemi əsas yer tutur (bədii tip), ya da 2-ci siqnal sistemi üstünlük kəsb edir (mütəfəkkir tip), yaxud bunlann hər ikisi eyni dərəcədo inkişaf edir (orta tip).

Oxuculann diqqətini mühüm əhəmiyyətə malik olan birçəhoto cəlb etmək istəyirik. Görkomli sovet fızioloqu A. Q. İvanov Smolenskinin qcyd etdiyi kimi, İ. P. Pavlovun ali sinir fəaliyyoti tiplərino həsr olunmuş tədqiqatının əsasında hor iki siqnal sisteminin münasibəti məsələsi qoyulmı^dur. ü. bir siqnal sisteminin о biri üzərində yalnız nisbi üstünlüyünü qeyd edir.

Ümumiyyətlə götürsək, 2-ci siqnal sistemi (fıkri fəaliyyət) l-ci siqnal sisteminə (obrazlı-emosional fəaliyyətə) üstünlük təşkil edir. Bu, mütləq xarakter daşıyır, çünki dil və tofokkür insanın ənıok fəaliyyətindo həlledici rol oynayır. Əgər sözü, 2-ci siqnal sistemını S, obrazı, 1-ci siqnal sistemini Sj ilə ifadə etsək, həmin asılılı£ı riyazi tbrmada belə ifado edə bilorik: S>Sj. 1-ci siqnal sisteminm 2-ci siqnal sistemi üzərindəki nisbi üstünlüyü (bodiı tip) belo ifado edilə bilor: S>S|+/> (burada p bədii tip nümayəndolori üçüıı xarakterik olan emosional və obrazlı görmənin xüsusiyyotlənm bildirir). 2-ci siqnal sisteminin 1-ci siqnal sistemi üzərindəki nisbı üstünlüyü (mütəfəkkir tip) iso belo ifado edilo bilor: S+m > S, (burada m xarici aləmə mütəfəkkir tip üçün xarakterik olan mücorrəd, sözlü - məntiqi münasibəti göstərir).

Göründüyü kimi, bir siqnal sisteminin başqası üzərindəki nisbı üstünlüyü məsələsini 2-ci siqnal sisteminin 1-ci siqnal sitcmi üzərindəki mütləq üstünlüyü məsələsi ilə qanşdırmaq olmaz. Әк»

430 halda belo bir tosəwür yaranar ki, bodii tipdo guya intellcktual foaliyyət zəif inkişaf etmiş olur. Bu, ciddi sohv olardi. Bir siqnal listeminin о biri siqnal sistemi üzərindəki nisbi üstünlüyü bodii, miitofokkir vo ya orta tipin təfəkkür tərzində özünəməxsus cohətlərin formalaşmasını şərtləndirir. İ. P. Pavlov bu xüsusiy-yotləri belə xarakterizə edir: bəzi adamlar yaxşı düşünürlər, lakin konkret, real surətdə fıkirləşmirlər, onlarda birinci vo ikinci siqnal sistemlori arasındakı əlaqə xeyli zəifdir: başqalan isə, əksino, belo •ğıllı vo məntiqi düşünsələr də, söz arxasında real təəssüratı, yəni birinci siqnallan görməyə meyl edirlər. Onlann xarici alomlə elaqəsi birinciləro göro daha yaxındır... Onlann һәг ikisi ağıllıdır, lakin onlardan birinin mühakiməsi gerçəklikdən uzaqdır, о birisi iso gerçəkliyi olduğu kimi əks etdirir. İ. P. Pavlova görə, ikinci siqnal sisteminin birinci ilo əlaqəsi mütəffəkir tipdə zəif, bodii tipdo qüvvotlidir. Orta tipdo iso birinci vo ikinci siqnal sistemilorinin hor ikisi eyni dərocədə inkişaf edir.

Siqnal sistemlorinin inkişaf xüsusiyyotlorindən asılı olaraq bu vo ya digor tipo monsub olan şagirdlor qavrayış, təsəvvür vo hafızo materiallanndan da müxtəlif tərzdo istifadə edirlər. Mosolon, bodii tip nümayəndələri konkret vo cmosional surətlər yaratdiqlan halda, mütəfəkkür tipo monsub olanlar yeni surotlor yaradarkon mühakimə yürütməyə daha çox mcyl göstərirlər.