Dərslik (əlavə olunmuş və redaktə edilmiş ikinci nəşri)

 
 
2.5.2. XIX əsr Rus mədəniyyəti 
 
 
Rus mədəniyyəti tarixində XIX əsr xüsusi yer tutur. Bu əsr rus mədəniyyətində indiyədək görünməmiş 
sıçrayış edərək, elm, təhsil, incəsənət, maarif, fəlsəfə, ədəbiyyat sahəsində qüdrətli sənətkarlar yetirmişdir. Artıq 
ötən  əsrlərdən təşəkkül tapmağa başlamış rus ədəbi dilinin formalaşması milli mədəniyyətin təşəkkülündə  ən 
dəyərli amillərdən biri idi. Rus mədəniyyətində yaranmış yüksəliş XIX əsri rus mədəniyyətinin qızıl dövrü kimi 
dünyaya tanıtdı. Buna təsir edən amillərdən biri 1812-ci ildəki Vətən müharibəsi və bunun nəticəsində 
insanlardakı vətənpərvərlik ruhunun, rus milli şüurunun güclənməsi idi. 
Bu derslik behruzmelikov.com saytindan yuklenmisdir

 
311
İctimai-siyasi hadisələr cəmiyyətdə yeni sosial təbəqə  və zümrələrin formalaşmasını  zəruri etdi – 
mütləqiyyət, pravoslavçılıq, xalqçılıq – mədəniyyətdə üstünlüyü qazanmağa cəhd edən başlıca qüvvələr idi. 
Təhkimçilik quruluşu xalqın maariflənməsinə ciddi əngəl olub, bütün əhali və kütlənin savadlanmasına mane 
olurdu. Dvoryanların mədəni tələbatları isə tamamilə  əksinə idi, onlar mədəni irsə yiyələnir, təhsil və  tədris 
işində çox fəallıq göstərirdilər. Lakin mütləqiyyət təhsil sistemini genişləndirməyə  məcbur idi. Buna görə  də 
1802-ci ildə maarif müəssisələrinin təsisi üzrə xalq maarifi nazirliyi təşkil olundu. Peterburq, Derpt, Vilno, 
Kazan, Xarkovda bu qərardan sonra universitetlər, Tsarskoye Selo, Yaroslavl, Nejində isə, imtiyazlı  tədris 
müəssisələri təşkil olundu. 1829-cu ildə gimnaziya və universitetlər üçün müəllim kadrları hazırlayan Ali 
Pedaqoji İnstitut açıldı. 
Maariflə yanaşı, elmdə də çox böyük irəliləyişlər əldə olundu. Böyük elmi kəşflərin tarixi, məhz bu əsrlə 
bağlı idi. Görkəmli rus riyaziyyatçısı N.İ.Lobaçevski (1793-1856) dünya alimlərinin iki min il ərzində faydasız 
çalışmalarından fərqli olaraq qeyri-evklid həndəsi nəzəriyyəsini yaratdı. O, klassik evklid nəzəriyyəsindən fərqli 
olaraq yeni bir həndəsənin əsasını qoydu. 
M.V.Ostroqradski (1801-1861) riyaziyyat, fizika, analitik mexanika, say nəzəriyyəsi, ehtimal 
nəzəriyyəsinə dair bir çox dəyərli əsərlərin müəllifidir. 
Fizik B.S.Yakobi (1801-1874) elektrotexnika sahəsində bir çox yeniliklərin müəllifidir. O, bir çox elektrik 
mühərriklərinin quraşdırıcısı olmuşdur. O, E.X.Lentsl ilə birgə elektromaqnit hadisəsini tədqiq etdi. Bu dövrdə 
ilk rus elektrotexnika mütəxəssislərindən biri də V.V.Petrov (1761-1834) hesab edilir. O, fizikaya dair bir çox 
vəsaitlərin müəllifidir. Mühəndis P.D.Şellinq (1786-1837) 1832-ci ildə amerikalı ixtiraçı S.Morzedən (1791-
1872) əvvəl elektromaqint teleqrafın yazılışını ixtira etmişdi. 
Dəqiq elmlərlə yanaşı, XIX əsrdə coğrafiya və tarix elmlərinin inkişafı da müşahidə olunur. Rus 
səyyahlarının səfərləri coğrafiya elminə çox böyük nailiyyətlər gətirmişdir. N.F.Kruzenştern (1770-1846) və 
Y.F.Lisyanski (1773-1834) 1803-1806-cı illərdə Kronştadtdan Kamçatka və Alyaskaya qədər səfər etmiş, Sakit 
okean adalarının şəkillərini, Çin sahillərini, Saxalin adası, Kamçatka yarımadasını öyrənmişlər. 
1819-1821-ci illərdə F.F.Bellinshauzen (1778-1852) və M.P.Lazerev (1788-1851) yer kurəsini öyrənən 
ekspedisiyaya rəhbərlik edərək Antarktida və çoxlu sayda adaları  kəşf etmişlər. Q.İ.Nevelski, Y.V.Putyatin 
(1804-1883), V.M.Qolovnina (1776-1831), O.E.Kotsebu (1788-1846), F.P.Litke (1799 -1882) səyahətləri 
nəticəsində Sakit okean, Alyaska, Saxalin, Buzlu okean adaları, Koreya sahilləri və s. yerlər haqqında Rus 
coğrafiya cəmiyyətinə çox dəyərli elmi biliklər vermişlər. 
Moskva Universitetində rus tarixi cəmiyyəti yaradılır. cəmiyyətin başlıca vəzifəsi qədim rus mənəvi 
sərvətlərinin toplanması idi. 1800-cü ildə XII əsrin yadigarı olan «İqor polku haqqında dastan» tapılaraq nəşr 
olundu. 1818-ci ildə 3 min nüsxə tirajla N.M.Karamzinin (1766-1826) «Rus dövləti tarixi» arxiv materialları 
əsasında nəşr olunur. Karamzinin tarixi konsepsiyasını bu əsərdə Rus Dövlət idarəetmə formasında mütləqiy-
yətin başlıca yer tutması haqqındakı ideyası aparıcı yer tuturdu ki, bu, cəmiyyətin müxtəlif təbəqələri tərəfindən 
müxtəlif əks-sədaya səbəb oldu. Bu fikri dəstəkləyənlər də, onu rədd edənlər də oldu. Ümumiyyətlə, Karamzinin 
bu fikri qədim rus tarixi haqqında mənbə rolunu oynayırdı. A.S.Puşkin onun haqqında belə bir ifadə işlətmişdi 
ki, Kolumb Amerikanı kəşf etdiyi kimi, Karamzin də Rusiyanı kəşf etmişdi. 
XIX  əsrdəki ictimai həyat, reallıqlar bu dövrün ədəbiyyatında da əks etdirilirdi. Ədəbiyyatda başlıca 
istiqamətlər klassisizm, sentimentalizm, romantizm idi. Realizm bunların içərisində daha qabarıq təzahür edirdi. 
Sentimentalizmin görkəmli nümayəndəsi yazıçı və tarixçi haqqında yuxarıda söhbət açdığımız N.M.Karamzin 
idi. 
1812-ci il müharibəsinin qəhrəmanlıq hadisələri romantizmin təşəkkülü üçün başlıca meyar oldu. Onun 
yaradıcısı V.A.Jukovski (1783-1852) hesab edilir. Onun poeziyası melanxolik arzularla, romantik duyğularla 
ifadə olunur. Bu səpkidə müəllifin «Lyudmila», «Svetlana» balladalarını göstərmək olar. 
Romantizmin digər istiqamətini – ictimai-vətəndaş inqilabi romantizm təşkil edirdi ki, bunun da 
nümayəndəsi K.F.Rıleyev (1795-1826) idi. Onun lirikası siyasi assosiasiyalar ilə  zəngindir. Onun «Duma», 
«Voynarovski», «Nalivayko» əsərlərində bunu aydın hiss etmək olur. 
K.Küxelbekerin (1797-1846) oda və poemalarında isə, mütləqiyyətçi, təhkimçi qaydalarına güclü etiraz 
hiss olunur. 
Rus realizminin banisi dahi A.S.Puşkin (1799-1837) hesab edilir. Rus ədəbiyyatının qızıl əsri, məhz onun 
adı ilə bağlıdır. O, rus ədəbiyyatında yeni istiqamətin, abı-havanın müəllifidir. Rus mədəniyyəti dünya 
sivilizasiyasına məhz Puşkinin adı ilə daxil olmuşdur. O, həm də müasir rus ədəbi dilinin müəllifi hesab edilir. 
Puşkin yaradıcılığı elə bir fenomendir ki, məhz onun təsiri ilə incəsənətin digər sahələri – təsviri sənət, musiqi, 
teatr inkişaf edərək təkmilləşmiş, yeni-yeni sənətkarların meydana gəlməsinə  şərait yaratmışdır. Bu fikrin 
təsdiqi kimi digər rus yazıçısı Qoqolun İtaliyada olarkən şairin ölümü xəbərindən sarsılaraq ifadə etdiyi cümləni 
sübut kimi qeyd etmək olar. Qoqol yazırdı: «... Həyatımın bütün zövqü-səfası, ən ali hisslərim onunla birgə itdi. 
Ondan məsləhətsiz mən heç bir qərar qəbul etmirdim. Onu təxəyyülümdə hiss etməyincə bir sətir belə yaza bil-
mirdim...» Puşkini qüdrətli sənətkar kimi yetişdirən ətrafı, yaşadığı ictimai-tarixi şərait idi. O, həm nəsr, həm də 
poeziyada rus həqiqət və reallıqlarını çox gözəl yaratmışdır: «Yevgeni Onegin» şer-romanı, «Boris Qodunov» 
Bu derslik behruzmelikov.com saytindan yuklenmisdir

 
312
tarixi dramı, klassik nəsrdə «Belkinin povestləri», «Tarixi povest» «Kapitan qızı», «Motsart və Salyeri faciəsi», 
«Tunc atlı» poeması və s. Bütün bunlar Puşkinin təkcə rus ədəbiyyatına deyil, dünya mədəniyyətinə bəxş etdiyi 
nadir sənət inciləridir. 
Puşkinin sələfləri ondan sonra rus ədəbiyyatını qoruyub saxlayaraq, daha da zəngişləşdirdilər. 
Belələrindən biri M.Y.Lermontov (1814-1841) idi. Onun fitri istedadı 16 yaşında ikən özünü göstərə bilmişdi. 
1837-ci ildə o, «Şairin ölümünə» adlı  şerində  zəmanəsinə qarşı  cəsarətlə etiraz edə bilmişdir. Onun 
yaradıcılığına daha çox romantizm aid idi. Erkən yaradıcılıq nümunələrinə azadlıq, mübarizə ruhu xas idi. 
«Mtsıri», «Demon» poemalarında bu ruhu açıqcasına hiss etmək mümkündür.  
XIX əsrin 30-cu illərinin II yarısında şairin yaradıcılığında realist elementlər qabardılır: «Saşka», «Tam-
bov xəzinədarı»  əsərləri buna aiddir. «Zəmanəmizin qəhrəmanı» romanında  şair inadla realizmə daxil olur. 
Lermontov yaradıcığına fatalizm ruhu da hakimdir. 
Bu dövrün digər böyük ədəbi nümayəndəsi N.V.Qoqoldur (1809-1852). Onun «Dikanka yaxınlığında xu-
tor axşamları» əsərində lirik romantizm özünü təzahür etdirir. Sonrakı povestlərində – «Portret», «Nevski pros-
pekti», «Mirqorod»da lirik romantizmdən realizmə keçid qabarıq  şəkildə özünü göstərir. Onu məşhurlaşdıran 
«Müfəttiş» komediyasında dramaturgiyanın novator xarakteri rus cəmiyyətinin ümumiləşdirilmiş simasının 
əksində özünü göstərir. «Ölü canlar» isə, Qoqolun yaradıcılığında xüsusi yer tutur. Bu roman-poema rus 
ədəbiyyatında tənqidi realizmin təsdiqini müəyyənləşdirdi. Bu əsərə ədib özü yüksək qiymət verərək həyatının 
ən ali işi hesab edirdi. «Bütün Rusiya buradan hay verəcək» - deyə əsər haqqında fikrini bildirirdi. 
Digər məşhur povest isə «Şinel» idi. Burada o, başlıca məsələ kimi sosial problemə üz tutur, rus adamının 
ağır, mənasız həyatını bütün reallıqları ilə əks etdirir. O, əsərində mütləqiyyət-təhkimçi sistemini ciddi tənqid 
atəşinə tutur. 
XIX  əsr rus ədəbiyyatının qızıl dövrünün digər  əzəmətli nümayəndələri  İ.S.Turgenev (1818-1883), 
İ.A.Qonçarov (1812-1891), M.E.Saltıkov-Şedrin (1826-1889), A.N.Ostrovski (1823-1886), şairlər 
N.A.Nekrasov (1821-1878), F.İ.Tyutçev (1803-1873), A.A.Fet (1820-1892) və b. hesab edilir. A.N.Ostrovski öz 
əsərlərində Qoqolun «natural məktəbi»ni davam etdirir. Onun «Gəlirli yer», «Tufan», «canavar və qoyunlar», 
«cehizsiz qız» və d. povestlərində ticarət aləminin incəlikləri tədqiq olunur. Ostrovski dramaturgiyası rus realist 
teatrının təşəkkülündə əhəmiyyətli rol oynamışdır. 
M.E.Saltıkov-Şedrinin parlaq istedadı satirada çox güclü bədii hisslərlə əks olunmuşdur. Onun «Pompa-
dur kişi və qadınları», «Bir şəhərin tarixi» və d. əsərlərində dövrünün bürokratik qayda-qanunları öldürücü satira 
ilə ifşa edilir, kütbeyin rəislər, müxtəlif rütbələrdən olan məmurlar tənqid atəşinə tutulur. Bu əsərlər dünya 
satirasının ən nadir nümunələrindəndir. 
Xalqın ümid yolunun axtarılması N.A.Nekrasov yaradıcılığına, psixoloji cəhətdən incə və lirik məqamlar 
isə, A.P.Çexova (1860-1904) xasdır. 
Rus  ədəbiyyatının qızıl dövrünü yekunlaşdıran digər iki nəhəng -L.N.Tolstoy (1828-1910) və 
F.M.Dostoyevski (1821-1881) mədəniyyətin əlçatmaz zirvəsini təşkil etdi. 
Ədəbiyyatın inkişafı teatr  sənətinin yeni istiqamət götürməsinə  də imkan yaradırdı. Bu dövrdə rus 
səhnəsində aktyor sənətinin islahatçısı, realizmin əsasını böyük aktyor M.S.Şepkin (1788-1883) qoydu. Əsrin I 
yarısında teatr bir çox aktyor nəslini (Y.S.Semyonov, V.V.Karatıgin, P.S.Moçalov, M.E.Martınov və b.) 
yetişdirdi. Bu dövrdə əsas teatr mərkəzləri Malı Teatr (Moskva) və Aleksandrinsk Teatrı (Peterburq) hesab edi-
lirdi. Rusiyanın  əyalət  şəhərlərində teatr truppaları  kəmiyyətcə çoxaldı. Bu isə yeni demokratik tamaşaçının 
formalaşmasına kömək etdi. Sadə xalq üçün mövcud olan kütləvi teatrlarda da istedadlı aktyorlar iştirak edirdi. 
Opera teatrı da bu dövrün başlıca mədəni mərkəzlərindən hesab edilirdi. Bu incəsənətin başlıca mərkəzləri 
Marinsk (Peterburq) və Bolşoy teatr (Moskva) hesab edilirdi. 
Balet sahəsində baletmeystr M.İ.Petina (1818-1910) xüsusi yer tutur. 
Bədii yaradıcılıq sahəsində XIX əsrdə Rusiyada aparıcı yerlərdən birini təsviri sənət tuturdu. Əsrin I 
yarısında rəssamlıqda başlıca istiqaməti klassisizm təşkil edirdi. K.P.Bryullov (1799-1852), O.A.Kiprenski 
(1782-1836), A.Q.Venetsianov (1780-1847) dövrün görkəmli rəssamları idi. Bryullovun «Pompeyin sonuncu 
günü»  əsəri rus rəngkarlığında akademik məktəbin  ən parlaq sənət  əsərlərindən hesab edilir. Əsərin ideya 
məzmunu çox mürəkkəbdir. Müəllif burada despotizmin qəddarlığını göstərməyə çalışaraq insanın böyük imta-
han, ölüm qarşısındakı əhval-ruhiyyəsini təbii əks etdirə bilmişdir. 
Rəngkarlıqda realizmin əsasını P.A.Fedotov (1815-1852) qoymuşdur. «Mayorun elçiliyi», «Ankor, yenə 
də ankor!», «Oyunçu» əsərlərində rəssam realizmi yüksək bədii hisslərlə çatdıra bilmişdir. 
A.A.İvanov (1806-1856) «İsa peyğəmbərin zühuru» adlı məşhur əsəri üzərində 20 il işləmiş və əsərə 600-ə 
yaxın etüd çəkmişdir. 
XIX əsrin ilk onilliyi rus memarlığında klassisizmin yekunlaşması və ampir (frans. empire – imperiya, 
dövlətin qüdrətini təzahür etdirən) üslubunun tətbiqi ilə səciyyələnir. Bu üslübda, klassisizm kimi dekorativliyə, 
monumentallığa meyl edilirdi. Bu üsluba riayət edənlər A.D.Zaxarov (1761-1811), A.N.Voronixina (1750-
1814), K.İ.Rossi (1775-1849), V.P.Stasov (1769-1848) idi. 
Bu derslik behruzmelikov.com saytindan yuklenmisdir

 
313
Dövrün memarlığının xarakterik xüsusiyyəti, iri memarlıq ansambllarının yaradılması idi. Bu, xüsusilə, Peter-
burqda daha çox təzahür olundu. Zaxarovun layihəsi əsasında Admirallıq yaradıldı. 
A.N.Voronixinin lahiyəsi əsasında Kazan kilsəsi (1801-11), Dağ kadet korpusu (1806-1811), Qatçina və 
Pavlovskda saraylar tikildi. 
Peterburq birjasının binasını isə, İsveçrəli memarlar Toma de Tomon tikmişlər. Memarlıqda ansambl me-
todu K.İ.Rossinin yaratdığı Mixaylovsk sarayında (hazırki Rus Dövlət muzeyi), Ali Ştat Binasında, Saray 
meydanında əyaniləşir. Onlar həm də Aleksandrinsk teatrının müəllifləridirlər. 
Peterburqdakı  ən nəhəng memarlıq tikililərindən biri də 40 ilə başa gələn  İsaak kilsəsidir (1818-1859). 
Onu klassisizm üslubunda ilkin olaraq A.Monferrenanın layihəsi  əsasında tikmiş, sonradan isə, rus 
memarlarının bir qrupu – V.N.Stasov, K.İ.Rossi, A.A.Melnikov, A.İ.Melnikov davam etdirmişlər. 
Moskvanın şəhər tikintisində başqa məsələlərə də diqqət yetirilirdi. 1812-ci ildəki böyük yanğından sonra 
şəhərin bərpası üzrə güclü, hərtərəfli tədbirlər aparıldı. Yanğın nəticəsində  şəhərin üçdə iki hissəsini yenidən 
qurmaq, dağılmış memarlıq nümunələrini tikmək başlıca məqsədə çevrildi. Memar O.İ.Bove Qızıl Meydanın 
rekonsturuksiyasını həyata keçirdi. Rekonstruksiya prosesində kiçik həcmli tikililər təmizlənərək, əvəzində iri 
ticarət cərgələri tikildi ki, bu da köhnə rus memarlığının funksiya təyinatları ilə vəhdət təşkil edirdi. 
Digər memar D.Jilyardi yanğın zamanı yararsız hala düşmüş Moskva Universitetinin bərpası ilə məşğul 
oldu. 
Memar K.A.Ton (Voronixinin tələbəsi) Böyük Kreml sarayını (1839-1849), Silah Palatasını (1844-1851), 
Nikolayevsk vağzalını (1856) inşa etdi. Bu memarların adı ilə bağlı bir çox gözəl sənət əsərləri mövcuddur. 
Dövrün ən dəyərli sənət əsərlərindən birini də Moskvada İ.Martosun Minin və Pojarskinin adı ilə bağlı 
heykəltəraşlıq abidəsidir. Bu əsər Moskvanın, bütün rus dünyasının simvolu kimi dünya mədəniyyəti 
xəzinəsinin əzəmətli və qürurlu bir incisidir. Bu əsər Moskva, bütünlükdə rus dünyasının rəmzi kimi çox böyük 
tarixi əhəmiyyət kəsb edir. 
Artıq XIX əsrin II yarım illiyində memarlıqda müxtəlif üslublara – intibah, borokko, qədim Bizans, qədim 
rus sənətinə qayıdış hiss olunur. Artıq ansambl hissi aradan çıxır. Monumental heykəltəraşlığa meyl mühüm yer 
tutur. Memarlardan A.Opekuşinanın Puşkinin heykəlini (1880), M.M.Antopolskinin «İvan Qroznı» (1870), «I 
Pyotr» (1872), «Yermak» (1891) heykəllərini göstərmək olar.  
Bədii mədəniyyətin aparıcı sahəsi sayılan musiqi XIX əsrdə rus incəsənətində xüsusi yer tuturdu. Məhz bu 
tarixi mərhələ də öz milli köklərinə bağlı olan rus operası, rus simfoniyası, kamera musiqisi yaradıldı. Rus mu-
siqi məktəbi formalaşmağa başladı.  Əsrin  əvvəllərində rus musiqisində italyanlar xüsusi rol oynayırdılar. Bu, 
ötən əsrdə buraya dəvət olunan italyan bəstəkar və müğənnilərinin yaradıcılığı ilə bağlı idi. 
Rus milli musiqisinin təşəkkülündə M.İ.Qlinkanın (1804-1857) rolu misilsizdir. O, opera sənətində iki 
böyük istiqamətin əsasını qoymuşdur: xalq musiqili dramı, nağıl-epik opera janrı. Onun üslubu öz məzmun və 
təbiəti etibarı ilə  əsil rus musiqisini əhatə edirdi. O, «İvan Susanin», «Ruslan və Lyudmila» operaları ilə rus 
tarixinə müraciət edir, rus xalq musiqi ənənələrini klassik musiqi ilə sintez edərək nəhəng əsərlər yaradır. 
Onun simfonik əsərləri – «Vals-fantaziya», «Kamarinskaya», «Madriddə gecə» bəstəkarın yüksək 
istedadını nümayiş etdirir, M.İ.Qlinka rus musiqisinə  əzəmətli vokal irsi bəxş etmişdir: A.Puşkin, 
M.Y.Lermontov, V.Jukovski və digərlərinin sözlərinə yazılmış romanslar dünya musiqi sənətinin gözəl 
nümunələrindəndir. Bəstəkarın müasiri A.S.Darqomıjski özünün «Esmiralda» adlı operasında romantik cəhətləri 
əks etdirməklə, yaradıcılığının sonrakı çağlarında rus musiqisində realizmi güclündirərək xalq-məişət musiqi 
dramı olan «Su pərisi» operasını yaradır. 
Haqqında təhlil apardığımız XIX əsr Rusiya ölkəsi tarixinin mühüm səhifəsini təşkil edir. Bu əsrin icti-
mai-siyasi, iqtisadi vəziyyətindəki dəyişikliklər onu bir neçə mərhələ üzrə səciyyələndirməyə əsas verir. Artıq 
əsrin II yarısında baş verən ictimai-demokratik canlanma, təhkimçilik hüququnun ləğvi, 60-70-ci illərdəki liber-
al islahatlar, sənayedə kapitalın inkişafı rus mədəniyyətinin tərəqqisi üçün də  əlverişli  şərait yaradırdı. 
Kütlələrin maariflənməsi gündəlik ehtiyaca çevrilir. Əsrin ortalarında  əhalinin 6%-i savadlı idi. İbtidai 
məktəblərin sayı 8227, burada təhsil alanların sayı isə, 450 minə çatmışdı. Lakin istər orta, istərsə  də ali 
məktəblərdə oxuyanların 80%-ni dvoryanlar təşkil edirdi. Bu dövrdə tanınmış pedaqoqlar meydana gəlir – alim-
pedaqoq K.D.Uşninski (1834-1871) Rusiyada xalq məktəbi və elmi pedaqogikanın banisi olur. 
Elm və texnikada yeni sıçrayış açıq-aydın hiss olunur – yeni elmi mərkəzlər açılır, alimlər öz kəşfləri ilə 
dünya elmini zəngişləşdirirlər. Dəqiq elmlər sistemində P.L.Çebışev (1831-1894), D.A.Qrave (1863-1939), 
D.İ.Mendeleyev (1834-1907), N.N.Zinin, A.M.Butlyarov (1828-1880), A.S.Popov (1859-1905), A.F. Mojayski 
(1825-1890), N.E.Jukovski (1848-1921), K.E. Tsiolkovski (1857-1935) və b. dünyəvi kəşfləri ilə tanınmağa 
başlayır. 
Humanitar elmlər sahəsində V.V.Bervi-Flerovski, İ.İ.Sreznevski, V.İ.Dal, S.M.Solovyov, 
V.O.Klyuçevski, N.İ.Kostomorun adlarını  çəkmək olar. Onların hər biri ədəbiyyat, dilçilik, tarix elmlərinin 
inkişafında çox dəyərli işlər görmüşlər. 
Bu dövrün ədəbi nümayəndələrindən isə, dünya nəhəngləri sırasına daxil olan L.N.Tolstoy (1828-1910), 
F.M.Dostoyevski (1821-1881), N.S.Leskov (1831-1895), A.P.Çexov (1860-1904), V.Q.Korolenko (1853-1921), 
Bu derslik behruzmelikov.com saytindan yuklenmisdir

 
314
A.İ.Kuprin (1870-1938) və digərlərinin adlarını  çəkmək lazımdır. Görkəmli yazıçı L.Tolstoyun «Uşaqlıq. 
Yeniyetməlik. Gənclik.», «Hacı Murad», «İvan  İliçin ölümü» povestləri, «Hərb və sülh», «Anna Karenina», 
«Dirilmə» romanları, «canlı meyit» kimi dram əsərləri, Dostoyevskinin «Alçaldılmışlar və təhqir olunmuşlar», 
«Cinayət və cəza», «İdiot», «Karamazov qardaşları» əsərləri təkcə rus ədəbiyyatı tarixində deyil, ümumiyyətlə, 
dünya mədəniyyətində xüsusi yeri və əhəmiyyətli təsiri olan dəyərli sənət nümunələridir. 
Bu dövrün musiqisi P.İ.Çaykovski (1840-1893), M.P.Musorqski (1839-1881), N.A.Rimski-Korsakov 
(1844-1908), yeni əsrin əvvəllərinə təsadüf edən S.V.Raxmaninov (1873-1943), İ.F.Stravinskinin (1882-1971) 
adları ilə bağlı idi. Bu bəstəkarlar dünya musiqi mədəniyyətinin ən oncül simalarıdır. 
XIX  əsrin II yarısında təsviri sənət sahəsində  tənqidi realizmin görkəmli nümayəndələri yetişdi: 
İ.N.Kramskoy (1837-1887), Q.Q.Myasoyedov (1834-1911), N.N.Ge (1931-1894), V.Q.Perov (1833-1882). On-
lar öz təşəbbüsü ilə «Səyyar rəssamlar» cəmiyyətini yaradaraq rus rəngkarlarının təbliğini qarşıya məqsəd qoy-
dular.  İlk sərgini 1871-ci ildə  təşkil edən cəmiyyət rəngkarlıqdakı akademik kanonlardan tənqidi realizmə 
keçərək rus həqiqətlərinin, reallıqlarının təsviri ideyasının təbliğini gücləndirdilər. Tezliklə, bu cəmiyyətə 
İ.E.Repin, V.İ.Surikov, V.E.Makovski, K.A.Savitski, V.D.Dolenov, A.M. və V.M.Vasnetsovlar, İ.İ.Levitan, 
V.A.Serov kimi nəhəng rəssamlar daxil oldu. 
Rus təsviri sənətində realizm İ.İ.Levitan,  İ.E.Repin, V.İ.Surikov, V.A.Serov və heykəltəraşlar 
S.T.Konenkova, A.S.Qolubkinanın yaradıcılığında təzahür olundu. 
İncə peyzajçı olan İ.İ.Levitanın (1860-1900) «Volqa axşamları», «Payız. Dəyirman», «İlk yaşıllıq. May», 
«Çinarlıq», «Qızıl payız», «Mart» tabloları dərin məzmun, mövzu sadəliyi, əşyaların maddiliyi, zahiri ciddiyyəti 
ilə dünya təsviri sənətində özünəməxsus yer tutmaqdadır. 
İ.E.Repin (1844-1930) daha çox portret, məişət, peyzaj, tarixi janrlarda işləmişdir. Onun inqilabçı 
qəhrəman obrazlar qalereyası dövrünün yeniliklərindən idi: «Gözləmirdilər», «Təbliğatçının həbsi» tablolarında 
bu mövzunun şahidi olmaq mümkündür. Dövrünün müasirləri olan M.P.Musorqski, N.İ.Piroqov, M.İ. Qlinka, 
L.N.Tolstoy və digər məşhur  şəxsiyyətlərin portretlərini çəkən Renin onların hər birinin daxili aləminin üzə 
çıxarılmasına çalışmışdı. 
Beləliklə, rus mədəniyyəti tarixində  qızıl dövr kimi səciyyələndirilən XIX əsr, həm də dünya 
sivilizasiyasına məhsuldar bir mərhələ kimi daxil olmuşdur. 
 
 
2.5.3. Mərkəzi və Cənub-Şərqi Avropa  
mədəniyyəti 
 
XIX-XX  əsrlərdə  Mərkəzi və  Cənub-Şərqi Avropa ölkələrində  ədəbiyyat, elm, incəsənət və  təhsilin 
inkişafı bu ölkələrdə mövcud olan tarixi şəraitlə əlaqədar idi. Bu ərazidə yerləşən Rumıniya, Polşa, Bolqarıstan, 
Avstriya, Macarıstan qarşısında duran əsas məsələ milli-azadlıq məsələsi idi. 
Mədəniyyətdə bir çox istiqamətlərin vəhdətini görmək olar. Ədəbiyyatda romantizm ənənələri tənqidi 
realizmlə  vəhdətdə inkişaf edirdisə, təsviri sənət sahəsində klassisizm və realizm ənənələri müşahidə olunur. 
Ədəbiyyatda romantik qəhrəman ideyası artıq arxaya, iri miqyaslı sosial-tarixi məsələlər ön plana keçir. Ən 
inkişaf etmiş sahə memarlıq hesab elilirdi ki, rəngkarlıq və heykəltəraşlıq memarlıqla sintezdə verilirdi. 
Rumıniya  
Təsviri sənət.  XIX  əsr  ərzində rumın incəsənəti nəzərə çarpan təkamül keçirmişdir. Rumın incəsənəti 
kilsənin himayəsindən ayrılıb qeyri-dini, kübar xarakter daşımağa başlayır. Realistik, demokratik, milli bədii 
mədəniyyət formalaşır və əsrin II yarısında yüksək səviyyəyə çatır. Tarixdə baş verən 1848-ci il inqilabı, 1859-
cu ildə knyazlıqların birləşməsi və 1878-ci ildə Rumıniyanın milli müstəqillik  əldə etməsi kimi mühüm 
hadisələr rumın incəsənətində özünəməxsus cizgi və tendensiyaların yaranmasına səbəb olmuşdu. 
Hələ XVIII əsrin sonlarında kilsə incəsənəti ciddi kanonlara riayət edəndə belə  məişət və  təbiəti təsvir 
edən incəsənət yaranır. XIX əsrin I onilliyində kapitalist münasibətlərinin formalaşması kübar incəsənətin 
inkişafı üçün əlverişli şərait yaradır. Qalaxiya, Moldova, Buxarest və Yassaxur ictimai həyatında nəzərə çarpan 
canlanma baş verir. Burada müxtəlif ədəbi və musiqi birlikləri yaranır. Teatrdakı tamaşalar, məktəbdəki dərslər 
rumın dilində aparılır. İlk müvəffəqiyyəti rumın ədəbiyyatı qazanır, ikonaçı rəssamlar knyaz saraylarında divar 
rəsmləri işləyir, knyazların portretlərini çəkirlər. 
Yassaxda Georgi Asaki adlı  rəssam 1735-ci ildə Mixaylovski Akademiyası  nəzdində  rəngkarlıq sinfi 
açmağa nail olur. Dərs demək üçün bura xaricdən bir neçə  rəssam dəvət olunur: polyak L.Stavski, italyan 
D.İkyavoni və başqaları. 
Asaki özü vətənpərvərlik ideyalarının xalq arasında yayılmasını yüksək qiymətləndirir və litoqrafiya 
sahəsində işləyir. 
Vətənpərvərlik ideyalarını üstün tutaraq tarixi kompozisiya yaradan Konstantin Dekka öz əsərlərində 
rumın knyazlığının tarixini – Mixail Xrabrı və Stefan Velikinin hakim olduqları dövrü təsvir etmişdir. 
Bu derslik behruzmelikov.com saytindan yuklenmisdir

 
315
Rumın xalqının inqilabda qələbə çalması  mədəniyyət və incəsənətin inkişafına, yeni proqressiv 
tendensiyaların yaranmasına səbəb olur. Bu illərdə realistik incəsənətin nümayəndələri patriot rəssamlar – İon 
Nequliç, Barbu Lskovski və Konstantin Rozentaliya yaradıcılığında mübarizə  qəhrəmanı, vətəndaş obrazı 
görkəmli yer tutur. Neyuliçin yaratdığı portretlər («Belçeskinin portreti», «A.Slatinyaninin portreti») öz 
monumentallığı  və ciddiliyi, Rozentaliyanın portreti öz romantikliyi və lirizmi («Yelena Neqenin portreti»), 
İskooskinin portretləri inqilabiliyi ilə («Avtoportret») seçilir. 
Bu dövrdə  rəssamlar «Qardaşlıq» adlı gizli birliyin iştirakçıları idilər. Bu rəssamların üçü də inqilabın 
məğlubiyyətə  uğramasından az sonra həlak oldular. Onların yaradıcılığında duyulan demokratikliyi sonrakı 
dövrlərin rəssamları daha da inkişaf etdirirdilər. Bu rəssamlar təkcə portretlər deyil, həm də mənzərə və müxtəlif 
janr səhnələri işləyirdilər. 
Rozentaliya yaradıcılığında mühüm yeri alleqorik mövzulu əsərlər təşkil edir. Onun 1850-ci ildə «İnqilabi 
Rumıniya», 1848-ci ildə  işlədiyi «Rumıniya azadlıq meydanında»  əsərlərində Delakruanın təsvirini görmək 
olar. Bu rəssam üçün inqilabi Rumıniyanın simvolu milli rumın geyimində  təsvir olunmuş gözəl qadın 
obrazıdır. Bunun üçün inqilabçı qadın Mariya Rosettindən model kimi istifadə etmişdir. Üzünün ifadəsi, əlində 
inqilabi simvol kimi tutduğu xəncər, eyni zamanda soyuq, tünd rənglərlə  çəkilmiş tutqun, yağışlı  mənzərə – 
bütün bunlar qəhrəmanın nə qədər gərgin olduğunu, onun bu mübarizəyə, bu qələbəyə hazır olduğunu göstərir. 
Dövrün portret ustalarından biri George Tatarski olmuşdur. Bu rəssam hələ Romada təhsil aldığı 
müddətdə belə öz vətəninin azadlığı haqqında düşünmüşdür. «Nikolas Belçeskinin portreti»ndə rəssam rumın 
xalqının gözəl oğlunun müdrikliyini, nəcibliyini obrazlı şəkildə əks etdirməyə çalışmışdır. 
Bu dövrdə tarixi rəngkarlıq sahəsində fəaliyyət göstərən Teodor Amana Buxarestdə bədii məktəbin direk-
toru və professoru olmuş,  şəhər rəsm qalereyasının yaradılmasında təşəbbüskarlıq etmişdir. Paris salonunda 
rəssamın ilk böyük işi olan «Avtoportret»i nümayiş etdirilmişdir. Onun əsərlərində olan işıq-kölgə kontrastları 
Kurbe yaradıcılığını yada salır. Yaradıcılığının sonrakı dövrlərində rəssam tez-tez portret janrında işləyir, lakin 
buna baxmayaraq onun yaradıcılığında  əsas yeri həmişə tarixi rəngkarlıq tutmuşdur. Onun əsərlərinin 
əksəriyyəti doğma xalqın  əzab-əziyyətini və mübarizəsini  əks etdirir. Onun batal janrda çəkmiş olduğu 
əsərlərindən «Müqəddəs Georgi adasında rumınlarla türklərin döyüşü», «Türklərin Kolugerindən qovulması» 
əsərlərini misal göstərmək olar. Amananın daha çox öz emosionallığı ilə seçilən əsəri tamamlanmamış kompo-
zisiyaya malik olan «Bolqar türklərinin məhv edilməsi»  əsəridir.  Əsərin koloritində  əsasən boz-göy, qəhvəyi, 
bənövşəyi-qara, narıncı rənglərdən istifadə olunmuşdur. 
Rəssamın yaradıcılığının son mərhələlərinə aid əsərlər öz ifadəliliyi ilə daha çox diqqəti cəlb edir. Buna 
başlıca səbəb isə bu dövrdə rəssamın naturadan daha çox istifadə etməsi, həyatdan götürülmüş səhnələri təsvir 
etməsidir. 
Artıq XIX əsrin sonlarında Mixaylovski Akademiyası öz bəhrəsini verməyə başlayır. Bu Akademiyanın 
nümayəndələrindən biri Y.Panaityanu-Bardassare olmuşdur. O, Moldovanın bədii həyatında mühüm rol 
oynamış insanlardandır.  
Bu dövrdə kəndli mövzusu rumın rəssamı Nikolau Yriyoresninin yaradıcılığında əsas yer tutur. O, ikona-
lar çəkməklə məşğul olurdu. Fransada təhsil almış rəssam realistik fransız peyzajçılarından açıq havada işləməyi 
öyrənir. Təbiət, sadə  və  zəhmətkeş insan onun yaradıcılığının  əsas mövzusu olur. «Qarı qazlar ilə»  əsərində 
rəssam insanın fərdi cizgilərini göstərməyə çalışır. Bu səbəbdən rəssamın yaradıcılığında çoxlu sayda həyatdan 
götürülmüş  kəndli obrazları görmək mümkündür: «Şayndan olan keşikçi», «Yəhudi kaftanda» və s. Onun 
palitrasında gün işığı, hava təsviri üstünlük təşkil edir. Rus-türk müharibəsində iştirak edən rəssam «Müharibə 
rəsmləri» adlı əsər yaradır. Son əsərlərinə «Məktubla qadın» aiddir. 
Rumın rəssamlığının görkəmli sənətkarlarından Qriqorski yaradıcılığında tənqidi realizmə bir o qədər də 
meyl etmir, soyuq palitraya üstünlük verir. Koloritində boz, mavi tonlar çoxluq təşkil edir: «Evə yol», «Buzeuda 
yarmarka» və s. Rəssam meşə mənzərələrini təsvir etməyi sevirdi. «Qışda mənzərə» bu qəbildəndir. Bir müddət 
o, Fransada yaşayarkən realist mənzərəyə üstünlük verir. Yaradıcılığının son dövrü faciəvi notlarla köklənmişdi. 
Bu dövrə aid əsərlərindən «Avtoportret», «Yaşıl yaylıqlı kəndli qızı» əsərlərini misal göstərmək olar. 
XIX  əsrdə rumın qrafikasının xarakteri müəyyənləşir. Bu dövrdə siyasi karikatura yaranır. «Gimpele», 
«Nikeperça», «Furnika», «Fakla» kimi yumoristik jurnallar nəşr olunur. Bu jurnallarda K.Aleksandr, K.Jikiydi 
və başqaları satirik rəsm və karikaturalar çap etdirirlər. 
Dövrün heykəltəraşları rəngkar və qrafiklərdən fərqli olaraq daha çətin şəraitdə işləmək məcburiyyətində 
qalırlar. Onlar dövlət rəsmilərinin zövqlərini oxşayan  əsərlər yaradırlar. Bəziləri Rumıniyaya pul qazanmaq 
məqsədi ilə gəlir. Onlardan biri Karl Ştork olub. O, knyaginya Bellaşanın heykəlini düzəldib.  
Görkəmli heykəltəraşlardan biri İon İorçeski olub. Onun yaradıcılığı ilə rumın plastikasına milli xarakter 
bəxş olunur. Mərmərdən işlənmiş ilk işlərinə «Çeşmə», tuncdan hazırlanmış «Kopemetate» aiddir. Bu əsərlər 
Fransada hazırlanıb və nümayiş olunub. 
Dövrün digər heykəltəraşı Stefan İoneski Valbudya olub. Tuncdan «Dəli Mexay» əsərini yaratmışdır. 
Bu dövrdə rumın sənətkarları çox az sifarişlər alırdılar. Bu, ölkədə olan əcnəbi sənətkarların çoxluğu ilə 
əlaqədar idi. Belə bir vəziyyət memarlıqda da mövcuddur. Sərfəli sifarişləri  əcnəbi memarlar alırdılar. Məs., 
Bu derslik behruzmelikov.com saytindan yuklenmisdir

 
316
milli teatrı avstraliyalı İ.Heft, bank binasını fransalı Qalleron və B.Kosen tikib. Rumın memarlarından isə Sovo-
bevski poçt binası, A.Oresko universitet binasını tikmişdilər. 
Ədəbiyyat