Dərslik (əlavə olunmuş və redaktə edilmiş ikinci nəşri)

2.5.12. XIX əsr Azərbaycan mədəniyyəti 
 
 
XIX  əsrdə Azərbaycan iqtisadi və siyasi cəhətdən ziddiyyətli bir dövr yaşamışdır. XIX əsrin ilk on 
illiklərində Azətbaycan dövlətinin parçalanaraq xırda xanlıqlara bölünməsi nəticəsində kənd təsərrüfatı, ticarət, 
sənətkarlıq, xırda sənaye tənəzzül etməyə başladı. Bu da təbii ki, xalqın iqtisadi, maddi vəziyyətinin getdikcə 
pisləşməsinə səbəb oldu. Xanlıqlar arasında zilddiyyət və mübarizə gedirdi. Bu mübarizə yadelli inqilabçıların 
nəzərindən yayınmadı, onlar ölkənin zəif iqtisadi vəziyyətindən istifadə edərək onu tutmağa çalışdılar. Qonşu 
dövlətlər arasında Rusiya içtimai vəziyyətinin qarşıqlığı, demokratiya və inqilabi ruhu ilə digər dövlətlərdən 
fəriqlənirdi. Rusiya inkişafda olan Qərbi Avropa ilə daha sıx bağlı olduğundan onun mədəniyyətində, sosial 
həyatda baş verən dəyişiiklik və inkişafı özünü daha çox göstərirdi.  
Rusiyanın Azərbaycanı istila etməsi nəticəsində onun həm iqtisadi, həm də  mədəni həyatında dönüş 
yaranmağa başladı. 
1801-ci ildə  Şərqi Gürcüstanın Rusiya tərkibinə daxil olması bütün Qafqazın rusların  əsarəti altına 
keçməsinin  əsasını qoydu. Qafqaz, xüsusən də Gürcüstan əhalisinin o zaman əsas hissəsini Azərbaycanlılar 
təşkil edirdi. 
Qarabağın Gülüstan kəndində 1813-cü il, oktyabrın 12-də Rusiya ilə  İran dövlətləri arasında bağlanan 
sülh müqaviləsinə görə  İran hökuməti Gəncə, Qarabağ,  Şəki,  Şirvan, Quba, Bakı, Talış xanlıqlarından,  Şərqi 
Gürcüstana və Dağıstana olan iddialarından əl çəkdi. 1826-cı ildə qərb dövlətləinin təhriki ilə sonradan İran bu 
müqaviləni pozaraq Rusiya ilə iki illik müharibəyə başladı. Lakin İran bu müharibəni də uduzaraq 1828-ci il 
fevralın 10-da Rusiya ilə «Türkmənçay» müqaviləsini bağladı. Həmin müqavilə ilə də İran Şimali Azərbaycan 
üzərində rusiyanın nəinki hakimiyyətini təsdiq etdi, üstəlik Naxçıvan və  İrəvan xanlıqlarını da ona verdi. Bu 
müqavilə əsasında vahid Azərbaycan iki yerə parçalandı – şimal hissə Rusiyanın, Araz çayının cənub hissəsi isə 
İranın tərkibinə daxil edildi. Bütün bu müharibələr, parçalanmalar Azərbaycanın iqtisadiyyatı kimi mədəniyyəti 
və mənəviyyatına da təsir etdi. Azərbaycanın həm maddi həm də mənəvi mədəniyyəti talan edildi, parçalandı. 
Bu dövrdə Azərbaycan iqtisadiyyatı durğun vəziyyətdə idi və elə bir irəliləyiş yox idi. Bu durğunluq 
özünü mədəniyyət, maarif, elm, incəsənət və başqa sahələrdə  də göstərirdi. Ölkənin bəzi  əyalətlərində rus 
məktəbləri açılmışdı ki, burada da əsasən rus uşaqları təhsil alırdılar. Azərbaycanlılar üçün mollaxanalar, böyük 
şəhərlərdə isə mədrəsələr açılmışdı. Dərsləri fars və ərəb dilində aparılan mədrəsələrdə isə əsasən «Quran», fiqh 
və s. tədris edilirdi. Tədrisin əsas məqsədi din xadimləri yetişdirmək və feodal üsul- idarəsini müdafə etmək idi. 
Mollalar mərsiyəxanalar, axund və digər dini tərbiyəçilər isə insanlarda mütilik, dözümlülük kimi keyfiyyətləri 
yaratmağa çalışırdılar. 
Elm, incəsənət və ədəbiyyat bu dövrdə dinin təsiri altında idi. Elmdə, ədəbiyyatda, incəsənətdə sxolastika 
hökm sürürdü. Ruhanilər, sxolastik alimlər dövlətlərin və sülalələrin tarixi, əxlaq, məntiq və s. ilə  məşğul 
olurdular. Ədəbiyyat, elm və incəsənət xadimləri dini ruhda əsərlər yaradırdı. Bu dövrdə qəzəl, qəsidə, nəzirə, 
mərsiyə ədəbiyyatı geniş yayılmışdı. İmam Hüseyn əhvalatına dair dastan da bu dövrə aiddir. Bu dastan XIX əsr 
boyünca mərsiyəxanaların mötəbər mənbəyinə çevrilmişdi. XIX əsrdə yüzlərcə mərsiyə kitabları yaranmış və bu 
mərsiyələr insanların mədəniyyətinə, məişətinə böyük təsir etmişdir. Mərsiyə ədəbiyyatının Racı, Şüai, Süpheri, 
Ahi, Mirzə  Həsib Qüdsi kimi məşhur nümayəndələri meydana gəlmişdir. Həmin illərdə  təriqət  ədəbiyyatı da 
inkişaf etməyə başladı.  
XIX  əsrdə Azərbaycanda kəndli hərəkatı güclənir. Kəndlilərin qiyamı o dövrün ədəbiyyat və 
incəsənətində, xüsusilə o dövrdə geniş yayımış aşıq ədəbiyyatında əks olunur. Aşıq ədəbiyyatında köhnə feodal 
qayda-qanunları  tənqid olunur, cəhalət, ruhanilərin xalqı aldatması, onları geriyə sürükləməsi pislənirdi. Aşıq 
ədəbiyyatı bu dövrdə xalqı mübarizəyə, elmə, tərəqqiyə səsləyən əsas mədəniyyət vasitəsi kimi çıxış edirdi.  
XIX  əsrin 30- 40-cı illəri Azərbaycan mədəniyyətinin ikinci inkişaf mərhələsini təşkil edir. Bu dövrdə 
kapitalizm inkişaf etməyə başlayır.  Bu  öz  təsirini mədəniyyətdə  də göstərir.  İnkişaf və yenilik mədəniyyətdə 
realizmin yaranması və inkişafına təkan verir. Ədəbiyyatda yeni-yeni üslublar meydana gəlməyə başlayır.  
1830-cu illərdən başlayaraq Azərbaycanda Rusiyanın təsiri ilə ticarət, sənaye, kənd təsərrüfatı mədəniyyət 
həmçinin kəndli azadlıq hərəkatının və rus mədəniyyətinin təsiri ilə realist ədəbiyyat və  mədəniyyət inkişaf 
etməyə başladı. 
XIX əsr Azərbaycan realistləri əsasən rus ədiblərinin yaradıcılıq məktəblərində inkişaf edib yetişmişlər. 
Azərbaycanda, həmçinin bütün Qafqazda maarifçi – demokratların formalaşmasında Qafqaza sürgün edilmiş 
inqilabçı – demokratların (dekabristlərin) xüsusi rolu olmuşdur. Bu dövrdə Azərbaycanın mədəni həyatında 
mütərəqqi dəyişikliklər baş verirdi. Rusiya yerli bəylərdən özlərinə  məmur hazırlamaq üçün Azərbaycan 
ərazisində məktəblər açırdı. Bu məktəblər rəsmi dövlət məktəbləri olub, təhsil əsasən rus dilində aparılırdı. 1830 
– 37-ci illərdə Şuşa, Naxçıvan, Nuxa, Bakı, Gəncə, Şamaxı  şəhərlərində  qəza məktəbləri açıldı. Əhalini daha 
yaxşı idarə etmək üçün bu məktəblərdə ruslara Azərbaycan dilini də öyrədirdilər. Bu isə ruslarla azərbaycanlılar 
arasında əlaqəni daha da möhkəmləndirir, mədəni münasibətlərin daha sürətlə yayılmasına səbəb olurdu. Yerli 
əhali ilə  sıx  əlaqə saxlamaq məqsədilə bu dillərdə dövlət mətbuatı da yaradıldı. Məsələn «Tiflisskiye 
Bu derslik behruzmelikov.com saytindan yuklenmisdir

 
348
vedomosti» qəzetinə əlavə olaraq həftədə bir dəfə «Tatarskiye vedomosti» adlı vərəq də çap olunmağa başladı. 
Bu əvvəllər fars, sonralar isə Azərbaycan dilində çap olunurdu. Vərəqədə yerli əhaliyə hökümət müraciətləri, 
əmrləri, vergi qanunları, rəsmi xəbərlər, bəzi mədəniyyət xəbərləri, elanlar və s. verilirdi. Lakin elə  həmin il 
(1832) bir neçə nömrə  çıxdıqdan sonra vərəqin nəşri dayandırıldı. Yalnız 1841-ci ildə yenə eyni məqsədlə 
«Zakavkazski vestnik»ə  əlavə  şəklində yeni bir vərəqə  nəşr edilməyə başladı. Bu vərəqə  də  təxminən dörd il 
yarım yaşaya bildi.  
30-40-cı illərdə Zaqafqaziyanın mərkəzi şəhərlərində rus və Qərbi Avropa yazıçılarının əsərləri tamaşaya 
qoyulmağa başladı. İrəvan və Tiflis şəhərlərində teatrlar xüsusi ilə inkişaf etməyə başladı. Azərbaycanın elm və 
mədəniyyətində  də dirçəliş başladı. Alimlər,  ədiblər, incəsənət xadimləri milli ruhda əsərlər yaratmağa 
başladılar. Yeni alimlər,  ədiblər yazılar meydana çıxdı. Bu dövrdə Mirzə  cəfər Topçubaşovun Rusiyada fars 
dilinin qramatikası  və dilçiliyə aid bir sıra  əsərləri çap edildi. O, Peterburqda dilçi, şərqşünas alim, şair kimi 
məşhurlaşdı. 1812-ci il rusların Napaleonla müharibəsinə həsr edilmiş «Qalibiyyət təranəsi» adlı əsəri ilə daha 
da şöhrət qazandı. Həmin dövrdə Rusiyada və Avropada yaxşı tanınan Azərbaycan ədiblərindən biri də Mirzə 
Məhəmmədəli Qasım oğlu Mirzə Kazım bəy idi. Onu o dövrdə dilə, ədəbiyyata, tarixə, şərqşünaslığa aid 100-
dən çox əsəri çapdan çıxmışdı. Mirzə Kazım bəyin çoxlu tərcümələri də olmuşdur. Məsələn, Sədi  Şirazinin 
«Gülüstan» əsərini ruscaya, «Dərbəndnamə»sini ingiliscəyə, özünün «Azərbaycan dilinin sərf - nəhvi» əsərlərini 
alman dilinə tərcümə etmişdi. Firdovsinin «Şahnamə» əsərinə, ərəb, osmanlı, uyğur, cığatay dillərində şərhlər 
vermişdir. 1835-ci ildə Peterburq Akademiyasının həqiqi üzvü, Londonda Kral Akademiyasının fəxri üzvü 
seçilmişdir. İlk dəfə olaraq o, 1839-cu ildə Azərbaycan dilinin qrammatikasını yazmışdır, buna görə Demidov 
mükafatına layiq görülmüşdür «Dərbəndnamə»yə görə dünya şöhrəti qazanmışdır. Mirzə Kazım bəy Rusiyanın 
ali məktəblərində 40 ildən artıq fəaliyyət göstərmiş, şərqşünaslıq məktəbi yaratmışdır. Rus və Avropa alimləri 
üçün onun yaratdığı şərqşünaslıq məktəbi mənbə rolunu oynamışdır. 
Artıq bu dövrdə (30 – 40-cı illərdə) Azərbaycan folkloru və klassik ədəbiyyatına maraq artmağa başladı. 
«Tiflisskiye vedomosti» qəzetində Azərbaycan dastanları (xüsusən «Koroğlu» dastanı) haqqında xülasələr və 
məlumatlar getdi.  
İncəsənət sahəsində  də bu dövrdə yeniliklər və inkişaf nəzərə çarpmağa başladı. Yeni realist incəsənət 
yarandı. Qarabağ, Şuşa, Şirvan, Quba xalçalarında milli koloritli naxışlar üstünlük təşkil etməyə başladı. Usta 
Əvəzli Azərbaycan incəsənətinin məşhur rəssamı kimi şöhrət qazandı. O, «Kəlilə və Dimnə» təmsilinə 100-dən 
çox rəsm çəkmişdir. Bu rəsm əsərləri realist xarakter daşıyırdı. 
Mirzə Qədim İrəvani də həmin dövrün məşhur realist rəssamı kimi şöhrət qazanmışdı.  
Şamaxıda Hacı Nəcəf bəy kimi musiqi və muğam ustası yetişmişdi. 
Realizm mədəniyyət, incəsənət və  ədəbiyyatın müxtəlif sahələrində özünü göstərməyə başladı. 
Azərbaycan  ərazisində yaşayıb-yaradan  şair, yazıçı, aşıq yaradıcılığında içtimai motivlər, satirik ruhlar 
yaranmağa başladı. Bu satirik şerlərdə dövrün içtimai haqsızlıqları  tənqid edilir, yumorlarla diqqətə çatdırılır, 
zülm və  əsarət pislənirdi. Yeni realist ədəbiyyat inkişaf etməyə başladı. Realizm meyilləri həmin dövrün 
maarifçi  şair və yazıçılarının  əsərlərində daha da inkişaf edirdi. Bu dövrdə maarifçilik  hərakatı yaranıb 
genişləndi. Azərbaycan  ədəbiyyatında maarifçilik ideyaları A.Bakıxanov,  İ.Qutqaşınlı, M.Ş.Vazeh yara-
dıcılığında xüsusi yer tutur. 
Azərbaycan maarifçiləri vətənpərvərlik, xəlqilik, azadlıq ideyalarını  təbliğ edir, bütün insanların 
maariflənməsinin zəruriliyi ideyasını irəli sürürdülər.  
Azərbaycan ziyalıları hiss edirdilər ki, mədəniyyət, maarif, tərəqqi əsasları üzərində yenidən qurulmalıdır. 
Bu dövrdə Azərbaycan maarifçilərinin əsərlərində fanatizmə qarşı mübarizə, elmə, maarifə yiyələnmə, Avropa 
mədəniyyətini mənimsəmə ideyaları  tərənnüm edilirdi. Onlar kütlələr arasında maarifçiliyi yaymağı özlərinə 
borc bilir, bu məqsədlə məktəblər açırdılar. Mədəniyyət, elm və maarif həmin dövr maarifçilərinin əsas devizi 
idi. Onlar xalqın oyanmasında, cəhalətə qarşı mübarizədə maarifin böyük əhəmiyyətini qeyd edir və xalqın 
qurtuluşunu bunda görürdülər. Onların fikirincə xalq feodal zülmündən ancaq maariflənmə yolu ilə azad ola 
bilər. Onlar gənclərə elmə yiyələnməyi tövsiyə edirdilər. Azərbaycan maarifçiləri də qərbi Avropa maarifçiləri 
kimi ağıla, zəkaya böyük əhəmiyyət verirdilər. Onların fikrincə ağıl ən böyük yaradıcı qüvvədir. Elm, maarif, 
mədəniyyət, ümümiyyətlə inkişaf ağıl vasitəsilə, ona istinad edərək baş verir. Ağıla istinad edərək ideal 
cəmiyyət qurmaq olar. cəmiyyətdəki pislikləri aradan qaldırmaqda əxlaqın da əhəmiyyətli rolunu qeyd edirdilər. 
İnsanlara onlarınadi aid olduğu təbəqə ilə deyl, əməlləri, işi, əxlaqı ilə qiymət verməyi iddia edirdilər. 
Azərbaycanın ilk realist maarifçilərinin görkəmli nümayəndələrindən biri A.Bakıxanov idi. Onu 
Azərbaycanın içtimai, mədəni fikirlərinin inkişafında xüsusi rolu olmuşdur. A. Bakıxanov «Qanuni - Qüdsi», 
«Əsrarül –mələkut», «Təhzibül - əxlaq», «Eynül – mizan», «Gülüstani - İrəm» kimi əsərlərində dil, cöğrafiya, 
tarix, astronomiya, məntiq, psixologiya, pedaqogika və s. elmlərə aid qiymətli fikirlər söyləmişdir. A. 
Bakıxanov Kopernik, c. Bruno, Qalliley, Kepler, Nyuton, Lomonosovun elmi – riyazi, coğrafi, astoronomik 
tədqiqatlarını  dərindən öyrənmiş, onların kəşflərini «Əsrarül- Məlakut»  əsərində müqayisəli təhlil edərək 
münasibətini bildirmişdir. Bu əsəri ilə o, dünyanın elmi korifeyləri ilə birləşdi və onların dünyagörüşlərini şərh 
edərək insanların münasibətlərində dönüş yaratmağa çalışdı. 
Bu derslik behruzmelikov.com saytindan yuklenmisdir

 
349
Bakıxanovun pedaqogikaya aid də maraqlı nəzəriyyələri olmuşdur. O, tərbiyə məsələlərinə yüksək qiymət 
verirdi, tərbiyənin məqsədinin həqiqi insan yetişdirməkdən ibarət olduğunu irəli sürürdü. Ədib insan, onun 
yaradıcı gücünə inanır, onun mənəvi aləmini günəşə  bənzədir, tərbiyəyə  hələ körpəlikdən başlamağı  zəruri 
hesab edir və belə tərbiyəni daş üzərində aparılan nəqşə bənzədirdi. Bakıxanov insanların formalaşmasında əqli 
və əxlaqi tərbiyəyə daha üstünlük verirdi. O, insanlarda nəzakət, təvazökarlıq, səmimiyyət, doğruçuluq, düzlük, 
çalışqanlıq, həssaslıq, düşüncəli hərəkət etmək, səmimilik, ehtiyatlılıq, əməksevərlik kimi əxlaqi keyfiyyətlərin 
formalaşdırılmasını zəruri hesab edirdi. Onun pedaqoji görüşlərində rəğbətləndirmə və cəzalandırma da xüsusi 
yer tuturdu. 
Bakıxanov insanların  əqli bacarıqlarına yüksək qiymət verirdi, xalq kütləsinin  əqli inkişafı ana dilində 
aparılan təlimin vasitəsilə  həyata keçirilə bilər. Elmə böyük içtimai bir qüvvə kimi baxırdı. Elmi nəticələr 
çıxararkən səbirli olmağı, səhv nəticədən ruhdan düşməməyi, alınan nəticələr uyğun elm sahələri ilə müqayisə 
etməyi məsləhət bilirdi. Həmçinin o, elmin gücünə inam, məqsədə çatmaqda inadkarlıq, ilə yaradıcı yanaşmaq 
haqqında maraqlı fikirlər söyləmişdir.  Şəxsiyyət formalaşdırmaqda, cəmiyyətin mədəni həyatda yüksək rolu 
olan müəllimlik peşəsinə yüksək qiymət vermiş, onun bir sıra spesfik cəhətlərini təhlil etmişdir. Onun 
əsərlərinin XIX əsr tarixçiləri və içtimai xadimlərinin dünyagörüşlərinə mütərəqqi təsiri olmuşdur. «Gülüstani- 
İrəm» əsəri həm öz dövründə həm də müasir dövrdə Azərbaycan tarixinə aid qiymətli əsər hesab olunur.  
XIX  əsrin görkəmli maarifçisi, mütəfəkkir Azərbaycan Azərbaycan  şairlərindən biri də M.Ş Vazehdir. 
Vazeh  şerlərində  həmçinin dinə qarşı  çıxır, dünyəvilyi təbliğ edirdi, Dünyəvi mövzuda yazdığı  şerlərində o, 
oxuculara həyatı öyrənməyi, ondan faydalanmağı bacarmağı, yüksək  əhval-ruhiyyəni təbliğ edirdi. Həyatı 
birbaşa təbiətin özündən, təmiz bulaqlardan, meşələrdən, quşların səsindən öyrənməyi kitablardan öyrənməkdən 
üstün sayırdı. Din əleyhinə yazdığı şerlər onu satirik şair kimi tanıtmışdı. Satirik şerlərində o, xurafata, cəhalətə 
qarşı  çıxırdı. Həyata realis münasibətini  şerlərində  tərənnüm edirdi. O dinin insanların həyatı,  əxlaqı, 
mədəniyyəti üzərində hakimiyyətinə, zəmanəsinin eybəcərliklərinə qarşı çıxış edirdi. O, insanların müdrükliyinə 
yüksək qiymət verir, «dünyanı  əxlaqın müdürükliyi idarə edir» fikirini təbliğ edirdi. O, uzun müddət rus 
məktəblərində Azərbaycan dilinin təlimi ilə məşğul olmuşdur. Onun əsərləri hələ öz sağlığında avropa dillərinə 
tərcümə edilərək Avropaya aparılmışdır.  
İsmayıl Qutqaşınlı XIX əsrdə yazıb-yaradan maarifçi ədiblərdən biridir. Onun müasir dövrədək çatmış yeganə 
hekayəsi «Rəşid bəy və Səadət xanım» hekayəsi Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində realizmin ilk rüşeymlərini yaradan 
əsər kimi qiymətləndirilir. 
XIX əsrin 50 – 60-cı illərindən sonra Azərbaycanda Rusiyanın təsiri ilə, kapitalizmin inkişafı dövrü hesab 
edilir. Bu Azərbaycanın XIX əsrdə üçüncü inkişaf dövrü də adlanır. Azərbaycanda kapitalizmin inkişafına 
Rusiya ilə bərabər xarnci qərb kapitalistləri də maraq göstərirdilər. Çünki Azərbaycan zəngin təbii iqlimə, təbii 
sərvətlərə malik idi. Bu maraq və kapitalist münasibətlərinin inkişafı meyli həm kənd təsərrüfatına, həm də 
sənayeyə aid idi.  
Bu illərdə elm və mədəniyyət sahəsində tərəqqi başlayır. Müxtəlif elm sahələrinə aid alimlər yetişir. Elm 
ümumilikdən tərkib hissələrinə, müxtəlif ixtisas sahələrinə ayrılmağa başlayıb. Tarix, fəlsəfə, hüquq, dilçilik 
sahəsində kamil alimlər yetişir. 
M. F. Axundov da bu dövrdə yazıb yaratmışdır. O, Tiflisdə  çıxan qəzetlərdə  çıxış edirdi. Əlifbanın 
dəyişdirilməsi, dil, ədəbiyyat, incəsənət, tarix, mətbuat və s. məsələlərə dair aktual nəzəri fikirlər irəli sürürdü. 
Ərəb və fars dilində  təhsil almış ziyalılar öz dünyagörüşlərinə yenilik elementləri daxil etməyə, müasir elmi 
münasibətləri qavramağa çalışırdılar. Bu dövrdə vətənpərvərlik ideyaları yayılmağa başlayır. Bu ideyaların təsiri 
ilə Azərbaycan dilində elmi işlər dərc edilməyə başlayır. Azərbaycan dilində məktəblər üçün dərsliklər, tədris 
vəsaitləri nəşr edilir. Yazıçıların əsərləri, seçilmiş şerləri, ədib və filosoflar haqqında məqalələr çap edilir.  
Bu dövrdə elmlə yanaşı incəsənət  də inkişaf edərək realist istiqamətdə yüksəlməyə başlayır. Getdikcə 
demokratik mahiyyət kəsb edən Azərbaycan incəsənətində yeni-yeni istedadlı  rəssamlar, bəzək ustaları, 
memarlar və musiqişünaslar yetişir. Şuşalı usta Qənbər, Şamaxılı Əliqulu, Qurbanəli o dövrün tanınmış bəzək 
və naxış ustaları idi. Nuxa xan sarayını yenidən usta Qənbər bərpa etmişdir. Mirzə qədim İrəvani (1825 - 1879) 
İrəvanda, Mir Möhsüm Nəvvab Qarabaği (1833 – 1918) Qarabağda, Xurşudbanu Natəvan (1830 - 1897) həmin 
dövrün görkəmli rəssamları idilər. Bu realist rəssamların yaradıcılığının  əsas xüsusiyyətlərini müşahidəçilik, 
ifadəçilik, konkretlik təşkil edirdi. Bu rəssamlar təbiəti, insanı, real əşyaları  təsvir edirdilər. Mirzə  Qədim 
İrəvani öz dövrünün məşhur rəssamı, nəqqaşı, bəzək ustası kimi 100-dən artıq əsər yaratmışdır. Onun şüşə və 
dəri üzərində rəngli boya ilə çəkdiyi şəkillər indi də öz parlaqlığını itirməmişdir. Lakin onun əsərlərinin az bir 
hisəsi gəlib bizə çatmışdır. 
Mir Möhsün Nəvvab Qarabağlının sulu boya ilə çəkdiyi «Teymurləngin portreti», «Çiçəklər», «Quşlar» 
kimi rəsm əsərləri onu realist rəssam kimi tanıtmışdır.  
Xurşudbanu Natəvanın bizə  gəlib çatmış albomunda onun əli ilə  çəkilmiş  rəsmlər real həyata həsr 
olunmuşdur. 
XIX  əsrin 50-60-cı illərində memarlıq  sənəti də realist istiqamətdə inkişaf etməyə başladı.  İçəri  şəhər 
qalası  ətrafında böyük bazarlar, karvansaralar, mehmanxanalar, ağ daşlardan  əzəmətli binalar tikildi. Dəniz 
Bu derslik behruzmelikov.com saytindan yuklenmisdir

 
350
tərəfdə mədəni gəzinti və əyləncə üçün dənizkənarı park tikildi. Binaların fasadı bəzədilirdi. Yaşayış binalarının 
alt mərtəbələri mağaza, dükan, idarələr kimi istifadə edilirdi. Azərbaycanın şəhərlərində- Gəncə, Şuşa, Ordubad, 
Nuxa, Quba və s. şəhərlərdə, ətraf kəndlərdə aparılan tikinti və memarlıq işlərində realizm ilə xəlqilik birləşirdi. 
Bakıda iki və üç mərtəbəli binaların fasadı milli koloritli naxışlarla bəzədilirdi. Kiçik şəhərlərdə tikilən binaların 
fasadlarına da sadə və mürəkkəb naxışlar vurulurdu. Köhnə, qədim binaların bərpası da geniş yayılmağa başladı. 
Musiqi  sənətinin inkişafı da sürətləndi. Musiqi əsasən iki istiqamətdə - aşıq yaradıcılığı  və xanəndə 
yaradıcılığı istiqamətində gedirdi. Bu dövrdə həmçinin musiqi nəzəriyyələrinə aid fikirlər də meydana gəlməyə 
başladı. Mir Möhsün Nəvvab Qarabaği muğam haqqında «Vüzuhül – ərqam» adlı nəzəriyyə kitabı yazır. Bu isə 
Azərbaycanda musiqi incəsənəti tarixində ilk təşəbbüs idi. Bu dövr incəsənəti və  mədəniyyətinin inkişafını 
realist istiqamətli dövr adlandırmaq olar. 
Azərbaycan mədəniyyəti XIX əsrin 60-cı illərindən sonra daha yüksək  şəkildə inkişaf etməyə başladı. 
Həmin dövrdə yaşamış realist maarifçilərin əməyi xüsusi əhəmiyyət kəsb etdi. Mədəniyyətin inkişafına o dövrdə 
Rusiyanın Qafqazda, o cümlədən Azərbaycanda açdığı real – dünyəvi məktəblər böyük təsir etdi. Qız məktəbləri 
açılmağa başladı. Bu məktəblərdə əsasən təbii elmlər – riyaziyyat, kimya, fizika, coğrafiya, dil, ədəbiyyat, tarix, 
məntiq və s. elmlər öyrədilirdi. Kəndlərdə  də dünyəvi məktəblər açılmağa başladı. Məsələn 70-ci illərdə 
Lənkaran, Daşkəsən, Gorus, cəbrayıl, Gədəbəy kəndlərində məktəblər açıldı. O dövrdə Azərbaycanın maarifçi 
ziyalılarının yetişməsində Tiflis gimnaziyası, Qori müəllimlər seminariyasının böyük rolu olmuşdur.  
Həmin dövrdə Azərbaycanın  ərazisində maarifçilərin təşəbbüsü ilə  ədəbi məclislər yaradıldı, qəzet və 
jurnallar nəşr edildi ki, bunlar da XX əsr Azərbaycan mədəniyyətini daha da inkişaf etdirdi. Belə qəzetlərə misal 
olaraq H. Zərdabinin çıxardığı  «Əkinçi» (1875), İsmayıl bəy Qasprinskinin «Tərcüman» (1884), «Ziyayi - 
Qafqaziyyə», «Kəşkül», «Əxtər» və s. qəzetlər nəşr edilirdi. 
O dövrün ictimai və siyasi cəhətdən fəal olan ədib və maarifçilərindən M.İ.Qasiri, S.Ə.Şirvani, H.Zərdabi, 
İ.Qasprinski, M.T.Sidqi, M.M.Nəvvab, S.M.Qənizadə, H. Mahmudbəyov, F. Köçərli, R. Əfəndiyev və 
başqalarını göstərmək olar. 
Mirzə  İsmayıl Qasir (1806-1900) ilk dəfə olaraq Talış mahalında məktəb açmışdır. Burada dərslər ana 
dilində tədris edilir, dünyəvi elmlərlə yanaşı rus dili və şəriət də keçilirdi. 1805-ci ildə Qasirinin rəhbərliyi ilə 
Lənkəranda «Fövc- ül- füsəha» (gözəl danışanlar)  ədəbi məclisi təşkil edilmişdir. Bu məclisdə  şer gecələri 
keçirilir, dövrün ədəb qaydaları Avropa mədəniyyəti ilə müqayisə edilir, ictimai və  məişət mədəniyyəti 
haqqında müxtəlif söhbətlər aparılırdı. Bu məclis 1900-cu ilə qədər fəaliyyət göstərmiş, Lənkəranda ziyalıların 
formalaşmasında əhəmiyyətli rol oynamışdır. M.İ. Qasiri 1994-cü ildə «Qanuni - Mirzə İsmayıl Qasir» adlı dərs 
vəsaiti yazmışdır. Rus ordusunun məşhur generalı S. Mehmandarov və  Lənkəran ziyalılarının böyük bir 
maarifçi dəstəsi ilk təhsilini Qasiri məktəbində almışdır.  
S. Ə. Şirvani (1835-1888) 1869- 70- ci illərdə Şamaxıda yeni üsullu (üsuli- cədid) məktəbi açmışdır. 18 il 
fəaliyyət göstərən bu məktəbdə Azərbaycan, fars və rus dilləri tədris edilirdi. O, «Məcmueyi-asari Hacı Seyid 
Əzim  Şirvani» adlı  dərs kitabı  tərtib etmiş, lakin çap etdirə bilməmişdir. Həmin materiallardan bir qismini 
Çernyayevskinin tərtib və çap etdirdiyi «Vətən dili» dərsliyinə verilmişdir. O, «Beyt- üs- səfa»  şer məclisinə 
rəhbərlik etmişdir. Bu məclisə  Şamaxıda o dövrün şairləri,  ədibləri,  şer sevənləri,  ədəbiyyat, incəsənət və 
mədəniyyət xadimləri toplaşır, müxtəlif əxlaq, mədəniyyət məsələlərinə, ədəbi əsərlərə münasibət bildirirdilər. 
Şirvani həmçinin o zaman çıxan mətbuat nümunələri, xüsusi ilə  «Əkinçi» qəzetini  əhali arasında yayırdı. 
Bununla da o, xalqın maariflənməsinə, dünya hadisələrindən xəbərdar olmasına, həyat və  məişətini mədəni 
təşkil etməsinə çalışırdı. O, əsərlərində elmə, təhsilə yüksək qiymət verirdi. İnsanın gücünü elmdə görürdü. 
Mədəniyyət carçısı olan şair kainat haqqında  əsassız, mürtəce nəzəriyyələri tənqid edir, günəşin və ayın 
tutulmasını, zəlzələnin səbəblərini, elmi əsaslarla izah edirdi. Köhnə məktəb sistemini inkişafa kömək etməyən 
köhnə dərslikləri tənqid edirdi. 
Şirvani öz şerlərində  tərbiyəyə, insan şəxsiyyətinin formalaşmasına təsir edən amillərə müasir pedaqoji 
tələblərə cavab verən elmi pedaqoci münasibət bildirmişdir. İnsanın formalaşmasında ilk ailə tərbiyəsinə böyük 
əhəmiyyət verirdi. O, insanlarda doğruçuluq, düzlük, dostluq, yoldaşlıq, xeyirxahlıq, rəhmlilik, vətənpərvərlik, 
əməksevərlik kimi əxlaqi keyfiyyətlər formalaşdırmağı  zəruri hesab edirdi. Paxıllıq, hiyləgərlik, tamahkarlıq, 
amansızlıq, oğurluq, yalançılıq, kobudluq kimi xüsusiyyətləri pisləyirdi.  
H. Zərdabi (1837 - 1907) Azərbaycan xalqının millətini, xalqını sevən, xalqın maariflənməsi, tərəqqisi üçün 
çalışan, hər cəfaya dözən övladı idi. O, 1875-ci ildə  «Əkinçi» qəzetinin  nəşrinə başlayır. «Əkinçi» qəzeti 
Azərbaycanın maariflənməsində, içtimai həyatında mühüm rol oynamışdır. Qəzetdə müxtəlif sahələr, o cümlədən 
kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı və saxlanılması mədəniyyəti və təşkilinə aid elmi məsləhətlər verilirdi. O, 
bütün həyatını xalqın maarif və  mədəniyyətə yiyələnməsinə  həsr etmişdir. O, maarifə, elmə  və biliklərə xalqın 
inkişafı, dost ilə düşməni seçə bilmə, həyatı düzgün və gözəl qurma vasitəsi kimi baxır, tərbiyəyə içtimai 
əhəmiyyət verir, xalqın xoşbəxt gələcəyini düzgün təşkil edilmiş  təlim və  tərbiyədə görürdü hər kəsi vətənini 
sevməyə çağırır, xalqa, onun gələcəyinə həsr edilmiş həyatı mənalı həyat hesab edirdi. O, məktəb tərbiyəsini ailə 
tərbiyəsinin davamı hesab etdiyi üçün ailədə  tərbiyənin düzgün qoyulmasını  və  məktəblə ailə  tərbiyəsini 
əlaqələndirməyi səmərəli tərbiyə üsulu hesab edirdi. Məişətdə  mədəniyyətə, təmizliyə, fəsillərə görə yeməyə 
Bu derslik behruzmelikov.com saytindan yuklenmisdir

 
351
xüsusi fikir verilməsinə aid maraqlı fikirlər söyləmişdir. Beləliklə  də o, məişət mədəniyyəti haqqında faydalı 
fikirlər söyləmiş, bu fikirlər insanların gündəlik həyatı ilə bağlamışdır. Məsələn, o, ailədə ciddi rejim olmasının 
tərəfdarı olmuş, yeməklərin dəyişdirilməsi, saxlanılması, süfrə qaydaları (süfrə arxasında oturma, əl yumaq, çirkli 
paltarla evə daxil olmamaq), evin havasının tez-tez dəyişdirilməsi, evin işıqlı olması, qapı və pəncərələrin qibləyə 
baxması ( yerin hərəkəti ilə bağlı olaraq günəşin  şüalarının evə düşməsi nöqteyi nəzərindən), sağlamlığın 
qorunmasında yaşıllığın rolu və s . məsələlərə dair təcrübəni nəzəriyyə ilə əsaslandırmışdır. O, spirtli içkilərin və 
siqaretin insana zərəri olduğunu qeyd edir və pisləyirdi.Zərdabi sağlamlığın qorunmasında geyim mədəniyyətinə 
də xüsusi əhəmiyyət vermişdir.  
İsmayıl bəy Qasprinski (1851-1914) də X1X əsr Qafqaz ədiblərinin görkəmli nümayəndələrindən biridir. 
Onun Rusiya müsəlmanlarının mədəniyyətinin inkişafında əhəmiyyətli rolu olmuşdur. Qasprinski 1884-cü ildə 
(aprelin 10-da) öz hesabına «Tərcüman» qəzeti nəşr etdirir. Rusiya müsəlmanları arasında maarifçilik və milli 
mədəniyyət nümunəsi kimi çıxış edən qəzetin devizi belə idi: «Dildə, fikirdə, işdə birlik!» Bu, ilk türkdilli qəzet 
olub, 30 il nəşr edildi. Qəzetdə Azərbaycan maarifçiləri məktəb, elm, mədəniyyətə aid məqalələrlə  çıxış 
edirdilər. Qəzet Krım, Volqaboyu, Orta Asiyada və Azərbaycanda geniş yayılır, bu ölkələrdə yeni təlim 
sisteminin yaranmasında, yeni tip məktəblərin açılması,  əhalinin ictimai-siyasi, mədəni həyatında, 
maariflənməsində  əhəmiyyətli rol oynamışdır. Onun fəaliyyəti,  əsasən milli dirçəlişə doğru yönəlmişdir. 
Qasprinski qeyd edirdi ki, müasir mədəniyyəti olmayan xalqın sənayesi də olmaz, sənayesiz isə nə milli dövlət, 
nə  də sinfi şüur olmaz. O, günün başlıca vəzifəsini millətin mədəni yüksəlişini təmin etməkdən ibarət hesab 
edirdi. İnsanı gəldi- gedər, millətin maarif və mədəniyyətini daimi hesab edirdi. Qasprinski türkdilli xalqların 
maarifi və mədəniyyətinin «mənəvi atası» sayılırdı. 
M. T. Sidqi Ordubadda «Əncumani - şüəra»nın təşkilatçısı  və  fəal üzvü olmuş, yeni üsullu «Əxtər» 
(Ulduz) məktəbində fəaliyyətə başlamışdır. 1894- cü ildə Naxçıvanda «Tərbiyə» məktəbini yaratmışdır. 1896-cı 
ildə «Qız məktəbi» açmışdır. Ömrünün sonuna kimi maarif və  mədəniyyət carçısı olmuş bir neçə  dərslik, 
«Məktəb nizamnaməsi», «Şagirdlər üçün qaydalar», «Heykəli – insana bir nəzər», «Hakimanə sözlər» və s. 
əsərlərini yaratmışdır. M.T. Sidqi insanın formalaşmasında irsiyyət, mühit və tərbiyənin rloluna eyni dərəcədə 
əhəmiyyət verirdi. O, insan zəkasının qüdrətinə yüksək qiymət verir, insanların tərbiyəsinin  əsasını biliklərə 
yiyələnmədə, zəkanı inkişaf etdirməkdə görürdü. Onun fikirincə elm elə bir ağacdır ki, onun nəticəsi əməl və 
ədəbdir. Ədəbsiz və əməlsiz insanı o, meyvəsiz ağaca bənzədirdi. Elmsiz insanı ruhsuz cismə bənzədərək qeyd 
edirdi ki, insan təbiət hadisələrini dərk etməklə biliyini, ağlını atrırır, ağıl vastəsilə isə istək və arzularını, zövq 
və ehtiraslarını idarə edir.  
O,  əməyi insan həyatının mənbəyi hesab edirdi, hər bir maddi və  mənəvi nemətlərdən istifadə etmək 
istəyən şəxs bu nemətlərin yaradılmasında iştirak etməlidir. O, tənbəlliyi xəstəlik, əməyi isə səadət hesab edirdi. 
Sidqi insanlarda təvazökarlıq, sədaqət, dostluq, insanpərvərlik, cəsarətlilik, xeyirxahlıq və s. kimi əxlaqi 
keyfiyyətlərin formalaşdırılmasını  zəruri hesab edirdi. Biliklərə yiyələnmə, sistemli məktəb tərbiyəsi və  bədii 
ədəbiyyatı qiymətli tərbiyə vasitələri hesab edirdi. Ailə tərbiyəsi də Sidqi yaradıcılığında xüsusi yer tuturdu. Bu 
məqsədlə o «Qızlara hədiyyə» dərsliyini yazmışdır.  
Mir Möhsün Hajı Mir Əhməd oğlu Nəvvab (1833 - 1919) dünya hadisələri, xalqların iqtisadi və mədəni 
inkişafını izləməyə, bu tərəqqini Azərbaycanda təbliğ etməyə çalışmışdır. O, bütöv Qarabağda mədəniyyət, elm 
və maarifin böyük və bacarıqlı təbliğatçısı idi. Nəvvab Şuşada xalqın mənəvi həyatında əhəmiyyətli rolu olan 
kitabxana və qiraətxanalar açmışdı. O, bir çox qəzetlərdə Qarabağ üzrə müxbir kimi çıxış edir, «Əkinçi», 
«Ziyayi - Qafqaziyyə», «Kəşkül», «Əxtər» və s. qəzetləri müxtəlif vastələrlə  Şuşay gətizdirir, onların xalq 
arasında oxunmasını təşkil edirdi. 
O,  Şuşada  şəxsi litoqrafiya (daş basma) yaratmışdır. Bununla da Şuşanın mədəni həyatında böyük 
yeniliklər yaranmasına səbəb olmuşdur. Ana dilində «Gövhəriyyə» adlı yeni üsüllu məktəb açmışdır. O, 20-dən 
çox əsər yazmışdır. «Kifayət ül – ətfal», «Nurul - əntər», «Təzkireyi - Nəvvab», «Nəsihətnamə», «Dər elmi – 
musiqi və vüzuhül - ərqam» (musiqi elmində rəqəmlərin aydınlaşdırılması) və s. əsərlərini nümunə göstərmək 
olar. Nəvvab «Pəndnamə  və yaxud 500 faydalı  nəsihət» adlı  əsərində  əxlaqi keyfiyyətləri sistemləşdirməyə 
çalışmışdır. Bu əxlaqi keyfiyətlər dövrün mənəvi – mədəni tələbləri  əsasında tərtib edilmiş, insanın həyat və 
fəaliyyətinin bütün sahələrinə toxunmuşdur.  
M. Nəvvab musiqiyə, estetik tərbiyəyə  də yüksək qiymət vermişdir. «Vüzuh – əl - əqrəm» (rəqəmlərin 
izahı) adlı əsərində o, Platon, Aristotel, Fərabi, İbn Sina, Urməvi, Pifaqor, M. Əbdülqadir kimi alimlərin musiqi 
haqqındakı fikirlərini təhlil etmiş, muğamlar, ümumiyyətlə Azərbaycan musiqisi haqqında məlumat vermişdir.  
Sultanməcid Hacı Murtuzəli oğlu Qənizadə (1866-1937) Azərbaycanda ana dilində  məktəblər 
açılmasında, dərsliklər çap edilməsində, milli mətbuat və milli teatrın yaranmasında böyük işlər görmüşdür. O, 
dörd hissədən ibarət «Samouçitel russkovo yazıka», «Kilidi - ədəbiyyat», «Lüğəti – türki və rusi» və s. əsərlərin 
müəllifidir. S. Qənizadə elmə yiyələnməyi vacib hesab edir, tərbiyəni də elmi biliklər üzərində qurmağı 
əhəmiyyətli sayırdı.  İnsanların formalaşmasında tərbiyənin rolunu yüksək qiymətləndirir, insanların təbii 
imkanlarının tərbiyə vasitəsilə istedada çevrilməsini qeyd edirdi. İstər böyüyən nəslin tərbiyələnməsində, istərsə 
də Azərbaycanın içtimai - mədəni inkişafanda müəllimlərin roluna yüksək qiymət verirdi. O əxlaq tərbiyəsi, 
Bu derslik behruzmelikov.com saytindan yuklenmisdir

 
352
insanlarda formalaşdırılacaq mədəni davranış qaydaları haqqında maraqlı fikirlər söyləmişdir. Qadını insan 
aləminin ziyarətgahı hesab edən  ədib qızların tərbiyəsi, ailə  və ailədə  uşaqların düzgün tərbiyəsndə onların 
roluna böyük əhəmiyyət vermişdir. O, öz əsərlərində qadın azadlığını təbliğ etmiş, qadınların iqtisadi – sosial 
asılılığını  tənqid etmişdir. Onun tərbiyə, maarif, elm, mədəniyyətə aid fikirləri bu gün də öz aktuallığını 
itirməmişdir.