Dərslik kimi təsdiq edilmişdir. Baki 2012 2 uot 006


IV FƏSİL . ÖLÇMƏ VASİTƏLƏRİNİN METROLOJİ



Yüklə 6,92 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə17/45
tarix05.05.2020
ölçüsü6,92 Mb.
#31078
növüDərs
1   ...   13   14   15   16   17   18   19   20   ...   45
Azf-295386


IV FƏSİL . ÖLÇMƏ VASİTƏLƏRİNİN METROLOJİ 

ETİBARLILIĞI 

 

4.1. Metroloji etibarlılıq nəzəriyyəsinin əsas 

anlayışları 

 

İstismar şəraitində metroloji xarakteristikalar və ölçmə vasitələrinin 

parametrləri  dəyişikliklərə  uğrayırlar.  Bu  dəyişiklikliklər  ölçmə 

vasitələrini öz funksiyalarını yerinə yetirməyə inkan vermir və imtinalara 

gətirib çıxardır. İmtinalar metroloji və qeyri metroloji olurlar. 

Ö

lçmə  vasitələrinin  metroloji  xarakteristikalarının  dəyişməsi  ilə  



əlaqəli  olmayan  səbəblərdən  yaranan  imtinalara  qeyri metroloji 

imtinalar deyilir. 

Metroloji  xarakteristikaların  təyin  edilmiş  buraxıla  bilən 

sərhədlərdən  kənara  çıxması  ilə  şərtləndirilən  imtinalara  metroloji 

imtinalar deyilir. Metroloji imtinalar, qeyri metroloji imtinalardan daha 

tez baş verir. Metroloji imtinalar ani və tədrici  imtinalara ayrılırlar. 

Bir və bir neçə metroloji xarakteristikanın sıçrayışlı dəyişməsi ilə 

xarakterizə olunan imtina ani imtina adlanır. 

Bir və bir neçə metroloji xarakteristikaların monoton dəyişməsi ilə 

xarakterizə olunan imtina tədrici imtina adlanır. 

“Metroloji” 

imtina  ilə  ölçmə  vasitələrinin  “metroloji  sazlığı”  sıx 

əlaqəlidir. Metroloji sazlıq kimi  ölçmə vasitəsinin elə halı başa düşülür 

ki,  bütün  normalaşdırılan  metroloji  xarakteristikalar  təyin  olunmuş 

tələblərə  uyğun  olsun.  Ölçmə  vasitəsinin  verilmiş  vaxt  müddətində, 

müəyyənləşdirilmiş  rejimdə  və  istismar  şəraitində,  özünün metroloji 

sazlığını saxlamaq qabiliyyətinə metroloji etibarlılıq deyilir. 

Ö

lçmə  vasitəsinin  etibarlılığı,  onun  müəyyən  vaxt  müddətində 



ö

zünü  necə  aparması  ilə  xarakterizə  olunur  və  ümumiləşdirilmiş 

anlayışdır.  Bu  anlayışa  stabillik,  imtinasızlıq,  uzunömürlülük,  təmirə 

yararlılıq (bərpa oluna bilən ölçmə vasitələri üçün) və saxlama daxildir 

Ö

lçmə  vasitəsinin  stabilliyi  keyfiyyət  xarakteristikasıdır  və 



onun metroloji xarakter

istikalarının müəyyən vaxt müddətində də-

yişməzliyini  əks  etdirir.  Metroloji  etibarlılıq  və  stabillik  eyni  bir 

prosesin,  ö

lçmə  vasitəsinin  fərqli  xassələridir.  Stabillik  ölçmə  va-

sitəsinin metroloji xassələrinin sabitliyi haqqında daha çox məlumat 



196 

 

verir. 



Bu elə bilki, onun “daxili” xassəsidir. Etibarlılıq əksinə onun 

“xarici”  xassəsidir,  çünki  stabilliklə  bərabər,  ölçmənin 

dəqiqliyindən  və  istifadə  edilən  müşahidələrin  qiymətlərindən 

asılıdır.  Bəzi  hallarda  qeyri  stabillik  anlayışından  istifadə  edilir. 



Qeyri-stabillik  ö

lçmə  vasitəsinin  metroloji  xarakteristikalarının 

müəyyən  vaxt  müddətində  dəyişməsini  xarakterizə  edir.  Məsələn: 

normal elementin qeyri stabilliyi, onun elektrodina

mik  qüvvəsinin 

il ərzində dəyişməsi ilə xarakterizə olunur, 









i

mkmV

2



Ö

lçmə  vasitəsinin  müəyyən  vaxt  ərzində  işləmə  qabiliyyətini 

fasiləsiz  saxlamasına  imtinasızlıq deyilir. 

Ö

lçmə  vasitəsinin,  özünün  işləmə  qabiliyyətini  son  həddə  çatana 



qədər saxlama xassəsinə uzunömürlülük deyilir. 

Ö

lçmə  vasitəsinin,  özünün  metroloji  xarakteristikalarının 



normalaşdırılmış  qiymətlərini  saxlamaq  xassəsi  işə  qabiliyyətli  hal 

adlanır.  Ölçmə  vasitəsindən  istifadə  etmənin  mümkünsüzlüyü,  işləyə 

bilmə həddi adlanır. 

Ö

lçmə  vasitəsinin  xəbərdarlığa  uyğunlaşmasını  və  imtinaların 



y

aranması səbəblərinin aşkar edilməsini, texniki qulluq və təmir yolu ilə 

onun  işləmə  qabiliyyətinin  bərpasını  əhatə  edən  xassələrə  təmirə 

yararlılıq deyilir. 

Metroloji xassələrin  dəyişməsi prosesi fasiləsiz davam edir və öl-

çmə vasitələrinin istifadə edilməsindən və yaxud ambarda saxlanmasın-

dan  asılı  deyildir.  Ölçmə  vasitələrinin  imtinasızlıq,  uzunömürlülük  və 

təmirəyararlılıq  göstəricilərinin  öz  qiymətlərinin  mühafizə  vaxtı,  ondan 

sonra və nəql edilmə zamanı saxlanması xassəsi qorunma adlanır. 

 

4.2. Ö

lçmə vasitələrinin metroloji 

xarakteristikalar

ının istismar prosesində dəyişməsi. 

 

Ö

lçmə vasitələrinin metroloji xarakteristikaları istismar zamanı 



dəyişə bilər. 

Qeyd etmək lazımdır ki, tərkib xətalarının heç də hamısı dəyiş-

mələrə  uğramır.  Məsələn:  metodiki  xətalar  yalnız  istifadə  edilən 

metodikadan asılıdır. Alət  xətaları arasında elə tərkib xətaları vardır 



197 

 

ki,  onlar praktiki olaraq kö



hnəlməyə  uğramırlar.  Məsələn:  rəqəmli 

cihazlarda  kvantın  ölçüsü  və  onlar    tərəfindən    müəyyəm  edilən 

kvantlaşdırma xətası. 

Ö

lçmə  vasitələrinin  metroloji  xarakteristikalarının  vaxta  görə 



dəyişməsi,  onların  qovşaqlarında  və  elementlərində  gedən  köhnəlmə 

prosesləri ilə bağlılıq.  Bu proseslər əsasən əhatə edən xarici mühitlə 

əlaqəlidir,  moleykulyar  səviyyədə  baş  verir  və  ölçmə  vasitələrinin 

konservasiya  edilməsindən,  yaxud  istismar  olunmasından  asılı 

deyildir.  Beləliklə  ölçmə  vasitələrinin  köhnəlməsini  müəyyən  edən 

əsas faktor, onların hazırlanması momentindən keçən təqvim vaxtıdır. 

hnəlmə  sürəti  birinci növbədə  istifadə  edilən  materiallardan 



və texnologiyalardan asılıdır. 

Metroloji  xarakteristikaların  vaxta  görə  dəyişməsi  təsadüfi 

proseslər  olduğundan,  onların  təsvir  edilməsi  üçün  riyazi  modellərin 

qurulmasında əsas alət kimi təsadüfi proseslər nəzəriyyəsindən istifadə 

etmək  məqsədəuyğundur. 

Ö

lçmə  vasitələrinin  xətalarının  vaxta  görə  dəyişməsi  təsadüfi, 



qeyri stasionar prosesdir. Onun çoxlu sayda reallaşdırılması şəkil 4.1.-

də xətaların 



i

 



modullarının əyriləri şəklində göstərilmişdir. Onların 

hər  bir 



i

t

momentində  ehtimalın  sıxlığının  paylanmasını 

(

)

i



t

P

,



 

bəzi  qanunları  ilə  xarakterizə  olunurlar        (şəkil  4.1.a-da  1  və  2 

əyriləri). Zolağın mərkəzində (

)

(t



or

 



əyrisi) xətaların yaranmasının ən 

yük  sıxlığı  müşahidə  olunur  və  onlar  zolağın  sərhədlərinə 



yaxınlaşdıqca tədricən azalır, nəzəri olaraq sıfıra yaxınlaşırlar. Ehtima-

lı 


2

P

 

olan sərhədlərdən kənarda, reallaşdırma mərkəzindən ən çox 



uzaqda olan xətalar yerləşirlər. 

i

 



əyrisi 

duz

±



 

düz xətlərini kəsərkən imtina başlayır. İmtinalar 

vaxtın müxtəlif momentlərində, 

min


t

-dan 


max

t

 - 


a qədər diapozonlarda 

baş verə bilərlər (şəkil 4.1.a). Əyri 

)

(

95



,

0

t

 

buraxıla bilən həddə 



həd


 

çatdıqda  5%  cihazlarda  metroloji  imtina  başlanır.  Belə  imtinaların 

momentlərinin  paylanması,  ehtimalın  sıxlığı 

( )


t

P

b

 

ilə  xarakterizə 



olunaca

qdır  (şəkil  4.1.b).  Ölçmə  vasitələrinin  dəqiqliyi,  metroloji 



198 

 

xarakteristikaların  baxılan  vaxt  müddətindəki  qiymətləri  ilə 



xarakterizə olunurlar. Bütövlükdə bu qiymətlər bütün ölçmə vasitələri 

üçün başlanğıc momentində 1 əyrisi ilə, 



i

t

momentində isə 2 əyrisi 

ilə  xarakterizə  olunurlar.  Metroloji  etibarlılıq,  metroloji  imtinaların 

başlanması vaxtının momentlərinin paylanması ilə xarakterizə olunur 

(şəkil 4.1.b). Ölçmə vasitələrinin stabilliyi metroloji xarakteristikaların 

verilmiş vaxt müddətində artımının paylanması ilə xarakterizə edilir. 

 

 

 



 

 

Şəkil 4.1. Xətanın vaxta görə dəyişməsi modeli (a), metroloji 



imtinaların başlanması vaxtının paylanması sıxlığı (b), imtinasız 

işləmə ehtimalı (v) və metroloji imtinaların intensivliyinin 

vaxt

dan asılılığı (q) 



 

 

t



or 

t

or 

                     t

min

               t

or  

           t

max 

 

 

 

 t 

max 

 

 P



       

Δ 

      

Δ



 

 

      

Δ

0

 

                      

                          



 

            

 

 t

min 

t

or 

199 

 

4.3. Ölçmə vasitələrinin vaxta görə dəyişən 



xətalarının modeli 

 

4.3.1. Xətanın dəyişməsinin xətt modeli 

Ümumi  halda  xətanın  modeli 

 

aşağıdakı  şəkildə 



stərilə bilər: 

 



 



Burada 

0



- ö

lçmə vasitəsinin başlanğıc xətası; 

)

(t



F

 veril


miş 

tip ö


lçmə vasitələrinin məcmusu üçün vaxtın təsadüfi   funksiyasıdır. 

Bu funksiya tədrici yeyilmə, elementlərin və blokların köhnəlməsini 

şərtləndirən fiziki-kimyəvi prosesləri xarakterizə edir. 

Xətaların dəyişməsinin ən sadə modeli xətti modeldir: 

 

( )


vt

t

+



=

0



95

,

0



.                                 (4.1) 

 

Burada-



v

xətanın  dəyişmə  sürətidir.  Tədqiqatlar  göstərir  ki, 



[ ]

13

 



verilmiş model ölçmə vasitələrinin bir ildən beş ilə qədər köh-

nəlməsini kifayət qədər dəqiq təsvir edir. 

Metroloji imtinalar dö

vrü  olaraq  baş  verir.  Onların  döv-

rülüyünün mexanizmi şəkil 4.2.a-da əyani surətdə göstərilir. Burada 

1 düz xətti ilə 95%-li kvantilin xətti  qanununda dəyişməsi göstərilir. 

Metroloji  imtinada 

( )


t

95

,



0

 



xətası, 

e

duz

+



=



0

 

xətasının 



qiymətindən artıq olur. Burada 



 

xətanın normalaşdırılan həddinin 

ehtiyat  qiymətidir.  Hər  bir  belə    imtinada  cihazın  təmiri  aparılır  və 

onun xətası əvvəlki  qiymətinə 

0



 



qayıdır. 

T

təm

1



=

i



i

t

t

  

qədər vaxt 



keçdikdən sonra yenidən imtina baş  verir (

3

2



1

,

t



t

t

momentlər i və s.) 

və yenidən təmir aparılır. Uyğun olaraq ölçmə vasitəsinin xətasının 

dəyişməsi prosesi 2 sınıq əyrisi ilə göstərilir (şəkil 4.2.a) və aşağıdakı 

tənliklə yazılır: 

)

(



95

,

0



t

( )



( )

t

F

t

o

+



=

95



,

0


200 

 

 



                            (4.2) 

Burada  n  

imtinaların  (yaxud  təmirlərin)  sayıdır.  Əgər 

imtinaların  sayı  tam  ədəd  hesab  edilirsə,  onda  bu  tənlik  1  düz  xətt 

üzərindəki  diskret  nöqtələri  əks  etdirir  (şəkil  4.2.a).  Aparıcı 

cihazqayırma zavodları 

düz

) təmin edirlər. 



Bu da köh

nəlmənin  orta  illik  sürətində 

duz

), 


təmirlərarası  intervalın 

təm

   


 

imtinaların  tezliyinin 



 

il

-1



 

olmasına imkan verir. 

 

 

Şəkil 4.2. Xətaların dəyişməsinin xətti (a) 



və eksponensional (b,v) qanunları 



+

=





n

t

0

95



,

0

)



(

=



5

,



0

,...


4

,

0



(



= 05

,

0



(v

T

10

,...,



8

=



=

v

125



,

0

,...,



1

,

0



1 −

=

t



T

ω


201 

 

Ö



lçmə  vasitələrinin  xətalarının  (4.1)  düsturuna  uyğun  olaraq 

dəyişməsi  zamanı  bütün  təmirlərarası  intervallar  bir-birinə  bərabər, 

metroloji imtinalar 

T

1

 



isə bütün istismar müddətində sabit olacaqdır. 

 

4.3.2. Xətanın dəyişməsinin eksponensial modeli 

Real  şəraitdə  cihazların  bir  qismi  üçün  təmirlərarası  interval 

azalır,  digər  qismi  üçün  isə  artır.  Bu  onunla  izah  edilir  ki,  ölçmə 

vasitəsinin xətası müəyyən vaxt keçdikdən sonra eksponensial olaraq 

artır  və  yaxud  azalır.  Xətanın  sürətli  artımında  (şəkil  4.2.b)  hər  bir 

sonrakı  təmirarası  interval  əvvəlkindən  qısa  olur  və  metroloji 

imtinaların tezliyi 

( )

t

ω

 



vaxt keçdikcə artır. Xətanın yavaş artımında 

(şəkil 4.2.v) hər sonrakı təmirarası  interval əvvəlkindən uzun olur və 

metroloji  imtinaların  tezliyi 

( )


t

ω

  vaxt  keçdikcə  azalaraq  sıfra 



yaxınlaşır. 

Baxılan hallar üçün xətanın vaxta görə dəyişməsi eksponensial 

model əsasında izah edilir 

 

( )



at

t

0



ω

ω

=



.                                   (4.3) 

 

Burada 



0

ω   ölçmə  vasitəsinin  hazırlanması  momentində 

metroloji  imtinaların  tezliyi  (yəni 

0

=



t

  olduqda), 



a

i

;

1



-metroloji 



hnəlmə prosesinin müsbət  və mənfi sürətlənməsi, 

1





i

İmtinaların  sayı,  onların  tezliyi 



( )

t

ω   vasitəsi  ilə  (4.3) 

düsturuna gö

rə təyin edilir 

 

( )


( )

(

)





=

=

=



t

t

at

at

a

d

d

t

n

0

0



0

0

1



ω



τ

ω

τ



τ

ω

 . (4.4) 



 

Onda,  ö


lçmə vasitəsinin vaxta görə dəyişməsi (4.2) düsturunu 

nəzərə almaqla aşağıdakı şəkli alır: 



202 

 

( )



( )

(

)



1

0

0



0

95

,



0



+

=



+



=



at



t

n

t



α

ω



.      

Verilmiş asılılıq şəkil 4.2.b və 4.2.v-də 1 əyrisi ilə göstərilmişdir. 

(4.4) düsturunun tətbiqi dörd parametrin məlum olmasını tələb 

edir. Bunlar xətanın ilkin qiyməti 



o

(



), xətanın mütləq ehtiyatı 

e



0

=

t

 

olduqda  metroloji  imtinaların  başlanğıc  tezliyi 



( )

0

ω   və 



hnəlmə  prosesinin  təcilidir  (a).  (4.4)  tənliyindən  istifadəni 

sadələşdirmək  üçün  eksponensial  funksiyanı  sıraya  ayırmaq  və  bu 

sıranın ilk üç həddini götürmək lazımdır. Nəticədə ölçmə vasitəsinin 

xətasının vaxtdan asılılığı aşağıdakı kimi yazıla bilər 

 

( )



( )

2

2



2

0

2



0

0

0



95

,

0



t

a

vt

at

t

t

+



+

=



+



+

=



ω

ω



. (4.5) 



 

Burada  v

xətanın artmasının başlanğıc sürəti, %; 



xətanın 

dəyişməsi təcilnin mütləq qiymətidir, %. Xüsusi halda 

0

=

a



 olduqda 

(4.5) asılılığı, (4.1) şəklində olan xətti tənliyə ayrılır. 



n  

imtinanın  başlama  momentini  t



n

 

və  təmirlərarası  dövrün 

müd

dətini 


n

T

aşağıdakı düsturlarla müəyyən etmək olar: 

 

;

1



1

0









+



=

ω

an



n

a

t

n

 













+

+



=

n

a

n

a

T

n

0

1



1

1

ω



 (4.6) 


 

Ö

lçmə vasitəsinin qulluq müddəti kimi, onun hazırlanmasından 



başlayaraq istismarının sonuna qədər olan təqvim vaxtı başa düşülür. 

Təmirin  iqtisadi məqsədəuyğunluğunu bir təmirin orta dəyərinin C



t

yeni ö



lçmə vasitəsinin dəyərinə  C

yen

 

nisbətinə görə təyin edirlər və 

onu  təmirin nisbi dərinliyi C adlandırırlar 

 


203 

 

yen



t

C

C

C

=



 

Ö

lçmə vasitəsinin qulluq müddəti 



 

α

ω



0

1

c



T

qul

=

                            (4.7) 



 

ifadəsi  ilə yazılır. 

Alınan tənliyi, (4.6)-nin  birinci ifadəsi ilə birlikdə həll edərək, 

ö

lçmə  vasitələrinin  istismar  müddətindəki  imtinalarının  ümumi 



sayını hesablaya bilərik. 

Misal 4.1. 

Dəqiqlik  sinfi  0,5  olan  maqnitoelektrik sistemli 

elektromexaniki  ö

lçmə  cihazı  üçün  təmirin    dərinliyi 

;

4

,



0

...


3

,

0



=

c

 

hazırlama  momentində  metroloji  imtinaların  tezliyi 



;

11

,



0

1





i

ω

 



hnəlmə  prosesinin  təcili 

1

19



,

0





i



a

-

dir.  Belə  cihazların  qulluq 



vaxtını və imtinalarının ümumi sayını təyin edin. 

Həlli: Cihazın qulluq vaxtını (4.7) düsturu ilə hesablayırlar: 

 



i

T

qul

63

,



12

19

,



0

11

,



0

3

,



0

1

=



=



 

 

İmtinaların  ümumi  sayını  hesablamaq  üçün  tənlik  aşağıdakı 



kimidir: 

 















=

1



exp

0

0



ω

ω

c



a

a

a

n

Ədədi qiymətləri tənlikdə yerinə qoysaq, alarıq, 



 

.

 



204 

 

(



)

8

,



5

1

579



,

0

1



11

,

0



3

,

0



19

,

0



19

,

0



exp

19

,



0

11

,



0

8

,



5

=



=

















=



n

 



Hesabat məlumatları təcrübi məlumatlara uyğun gəlir. Bu mə-

lumatlara gö

rə baxılan cihazların orta qulluq müddəti 11-12 ildir və 

bu müddətdə onlar 4 - 6 dəfə təmir olunurlar. 

Ö

lçmə  vasitələrinin  köhnəlməsi  prosesinin  mənfi  təcilində 



təmirlərarası    müddət  artır.  Bir  neçə  təmirdən  sonra    onlar  sonsuz 

olurlar, metrol

oji  imtinalar  baş  vermir  və  ölçmə  vasitələri  mənəvi 

köh


nəlməyə qədər işləyirlər. Bu halda 

(

)



0

α



 metroloji imtina

ların 


sayı: 

 

             



( )

(

)



a

a

im

t

n

im

n

n

at

o

t

t

0

1



ω

ω

=



=

=



=







 

olur. 



 

Ö

lçmə vasitəsinin xətası, (4.4)-ə görə aşağıda göstərilən həddə 



bərabər olur, 

 

( )





+

=





=





n

a

0

0



0

95

,



0

ω

 . (4.8) 



 

Ö

lçmə vasitələrinin istismarı zamanı metroloji imtinalar, onla-



rın istismarının üçüncü ilində 60%, dördüncü ilindən sonra isə 96%-ə 

çatır. 


Təmirə  yararlılıq  göstəricisi kimi ehtimalı və ölçmə vasitəsi-

nin işləyəbilmə qabiliyyətinin bərpasının orta vaxtı götürülür. İşgör-



Yüklə 6,92 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   13   14   15   16   17   18   19   20   ...   45




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin