Dərslik kimi təsdiq edilmişdir. Q. H. Bayramov 2008 Mənə tərcümənin əlifbasını öyrətmiş

Reseptorlar  haqqında  məlumatı  necə  əldə  etməli?  Mesajı 
ötürənlə  olduğu  kimi  reseptor  haqqında  məlumatı  ilkin  olaraq 
mətn mühitindən (məsələn, kimə ithaf olunub, qeydlər və s.), o 
cümlədən  kitabın  adından  əldə  etmək  olar.  Bu  məlumat  mesajı 
ötürənin  reseptor  haqqında  verdiyi  məlumatdan,  onun 
niyyətindən,  situasiya  ilə  bağlı  amillərdən,  məsələn,  məlumat 
hansı  vasitə  ilə  verilir,  zamanı,  məkanı,  motivi  və  sairdən  əldə 
edilə bilər. Standartlaşdın İmiş mətn növləri çox vaxt reseptorda 
eyni  səviyyədə  standartlaşdınimış  bəkləntilər  doğurur.  Belə  bir 
misalı  götürəl:  evdar  qadın  müəyyən  bir  resepti  oxuyarkən 
gözləyir  ki,  ondan  müəyyən  bir  xörəyin  bişirilməsi  haqqında 
məlu 
204 

---

mat əldə etsin. Şübhəsiz buna görə də həmin mətni oxuyur. Onun 
diqqəti mətnin məzmununa yönəlmiş olur (məsələn, bu xörəyin 
bişirilməsinə  hansı  komponentlər  lazımdır,  özü  nə  etməlidir?). 
Təkcə  kompozisiyasına  görə 
yox  (məsələn,  əvvəlcə 
inqredientlərin siyahısı, sonra isə xronoloji ardıcıllıqla təlimatın 
verilməsi), həm də sintaktik strukturuna (məsələn, impera- tivlər, 
parataksis)  və  leksik  xüsusiyyətlərinə  (məsələn,  terminologiya, 
standart  forma,  həmçinin  “qaynama  həddinə  çatdırma”, 
“mütəmadi  olaraq  qanşdırmaq”)  görə  reseptlərin  özünəməxsus 
forması var. Oxucu mətnin formasına o zaman diqqət yetirir ki, 
mətn  onun  gözlədiyi  formada  olmur,  məsələn:  resept  şerlə 
yazılıb, inqredientlərin siyahısı verilməyib. 
Reseptorun bəkləntisi bəzən müəyyən bir dözümlülüyə apa- 
nb  çıxara  bilər.  Misal  üçün,  turist  müəyyən  bir  menyunu 
oxuyarkən  (onun  mətn  funksiyası  aydın  şəkildə  situasiyadan 
aydınlaşa bilər) mətn onun dilinə yaxşı tərcümə olunmamışsa, bu, 
turisti  o  qədər  də  narahat  etmir.  Əksinə,  mətndəki  orfoqrafik 
səhvlər,  qeyri-idiomatik  ifadələr  ona  ləzzət  verir,  çünki,  o,  nə 
yeyəcəyi, nə içəcəyi haqqında müvafiq məlumatı reseptdən əldə 
edə bilər. 
Söz yox, mətnin  yazan bacardığı qədər reseptorun bəklənti- 
lərini doğrultmağa çalışır. Lakin elə hallar da var ki, mətnin yazan 
reseptorun bokləntilərini nəzərə almır. 
Mesajın ötürüldüyü vasitə-kanal (medium) 
Şifahi nitq yazı ilə müqayisədə. Mesajın ötürüldüyü vasitənin 
(kanal)  daha  geniş  izahata  ehtiyacı  var.  Biz  medium  dedikdə 
mesajın hansı vasitə ilə oxucuya, reseptora ötürüldüyünü nəzərdə 
tuturuq.  Mütərcimi  informasiyanın  texniki  cəhətlərindən  daha 
çox,  onun  anlaşıqlı  olması,  kommunikativ  əlaqədən  ehtimal 
olunan nəticə maraqlandınr. 
Hər  şeydən  əvvəl,  ünsiyyətin  hansı  şəkildə  -  üzbəsurət 
iface-to-face),  yaxud  yazı  vasitəsilə  həyata  keçirildiyini 
öyrənməliyik.  Mətnin  ötürülməsi  vasitəsi  təkcə  onun  qəbuluna 
deyil, həm də onun formalaşmasına da təsir edir. İnformasiyanın 
ötü 
205 

---

rülmə  vasitəsi  onun  iksplistliyinin  səviyyəsi,  arqumentlərin 
düzülüşü, cümlə növlərinin seçilməsi, koeqeziya xüsusiyyətləri, 
mimika,  jestlərdən  və  digər  qeyri-verbal  formalardan  istifadəni 
müəyyənləşdirir,  informasiyanı  ötürmə  vasitəsinin  intratekstual 
amillərə təsirini dilin diektik {sözün mənasının ancaq kontekst və 
situasiyada aydınlaşması) aspektinə nəzər salmaqla başa düşmək 
olar.  Üzbəsurət  ünsiyyət  formasında  hər  şeyi  dillə,  sözlə  ifadə 
etmək lazım gəlmir. 
Məsələn,  üzbəsurət  ünsiyyət  formasında  here,  by  my  side, 
today,  yaxud ünsiyyətin iştirakçılan /,  all of us. the speaker be- 
fore  me  correctly  remarked  kimi  söz  və  ifadələrin  mənası 
kontekstdən  kənarda  qeyri-müəyyəndir,  anlaşılmazdır.  Ancaq 
yazılı  ünsiyyət  formasında  zaman,  məkan,  mesajı  ötürən, 
reseptor-  lar  və  s.  haqqında  məlumat,  ya  da  ünsiyyət  mühiti 
(başlıq, çap, giriş və s.) vasitəsilə bu söz və ifadənin mənası açılıb 
dəqiqləşdirilə bilər. 
Yazılı  və  şifahi  ünsiyyət  kateqoriyalan  heç  də  həmişə 
bir-birindən  ayrı-ayn  götürülməməlidir.  Misal  üçün,  elə  şifahi 
mətnlər var ki, onlar sonradan yazıya köçürülür (məsələn, şahid 
ifadəsi);  elə  yazılı  mətnlər  var  ki,  onlar  şifahi  şəkildə  ötürülür. 
Ona görə də bəzi alimlər yazılmaq məqsədilə danışılan (məsələn, 
imla)  və  danışılmaq  məqsədilə  yazılan  {radio  və  televiziyada 
xəbərlər) mətnlərdən bəhs edirlər. 
Deyilənlər  göstərir  ki,  mətnləri  ötürmə  vasitəsinə  görə 
qruplara bölmək o qədər də düzgün deyil. 
Ötürmə  vasitəsi  haqqında  nəyi  bilmək  lazımdır?  Şifahi 
ünsiyyətdə məlumatın ötürülməsi vasitələrinə {telefon, mikrafon) 
daxildir.  Bunlar  da,  şübhəsiz,  mətnin  hazırlanması,  qəbulu  və 
dərkinə  mənfi  təsir  göstərir.  Yazılı  ünsiyyətdə  isə  məlumatı 
ötünnə 
vasitələrinə 
kitab, 
qəzet, 
jurnal, 
çoxcildli 
ensiklopediyalar,  broşura, 
0
  cümlədən  biznes  yenilikləri  və  s. 
daxildir. 
Mətnin  ötürülmə  vasitəsinin  də  tərcümə  üçün  böyük 
əhəmiyyəti var, çünki məlumatın ünvanlandığı qrup haqqında mü 
206 

---

əyyən  məlumat  verir.  Məsələn,  ölkə  qəzetinin  oxucusu  yalnız 
sayca  böyük  deyil,  həm  də  müxtəlif  təhsil  səviyyəsi  olan 
insanlara  görə  nəzərdə  tutulduğundan  onda  müxtəlif  üslubi 
formal və bəkləntilər var. Bu qəzet tibbi, neyrocərrahiyyə və s. 
aid  jurnallardan  kəskin  şəkildə  fərqlənir.  Nazik  kağız  cildli 
kitablann oxucusu bahalı qalın cildli kitablann oxucusundan daha 
çoxdur. Şəxsi məktub bir kəsə ünvanlanır, lakin standart biznes 
məktubu  bir  çox  şirkətlərə  göndərilə  bilər.  Afişa  yoldan  keçən 
bütün insanlar üçün nəzərdə tutulub. 
Deyilənlərdən  əlavə,  mətnin  hazırlandığı  məkan,  zaman  da 
tərcümədə  böyük  əhəmiyyəti  kəsb  edir.  Zaman  nəinki  məxəz 
mətnin,  həm  də  hədəf  mətnin  yazılması  və  qəbulunu  ösdində 
ehtiva  edir.  Məxəz  dildəki  kommunikativ  situasiya,  eləcə  də 
mədəniyyətlərarası  kommunikativ  situasiya  müvafiq  zaman 
konteksti  ilə  müəyyənləşir.  Zaman  ölçüsü  ilə  bağlı  biz  klassik 
mətnlərin ənənəvi tərcümələri ilə tanış olub, tərcümə və yenidən 
tərcümə  zamanı  ortaya  çıxmış  problemləri  nəzərdən 
keçirməliyik.  Aydındır  ki,  Homerin  “İliada”,  Şekspirin  “Kral 
Lir”, Servantesin “Don Kixof’unun təkrar tərcüməsi tərcümənin 
məqsədindən  asılıdır.  Bəzi  nəzəriyyəçilər  müasir  müəlliflərin 
müasir  tərcümələri  ilə  qədim  əsərlərin  müasir  tərcümələri 
arasında  fərq  olduğunu  göstərirlər.  Onlar  birincini  yenidən 
yaratma  {aktuallaşmä),  ikincini  isə  konservativ  {tarixiləşdirmə) 
ad- landınrlar. 
Bunların  hansınasa  üstünlük  verilməsi  həmin  dövrdə  daha 
çox işlənən tərcümə ənənəsindən asılıdır. 
Əsərin yazıldığı zaman haqqında məlumat əsasən nəşr zamanı 
göstərilir. Lakin bu da bəllidir ki, mətnin yazıldığı vaxtla nəşr ili 
arasında  həmişə  müəyyən  fərq  var.  Ünsiyyətin  motivi  dedikdə 
mətnin no səbəbə yazıldığı başa düşülür. Bəzi mətnlərin yazılma 
səbəbini tapmaq çətin deyil. Məsələn, toya dəvətnamə kimlərinsə 
evləndiyini  və  dəvətnamənin  ünvanlandığı  şəxsin  ora  dəvət 
olunma səbəbi ilə yazılır. Qəzetdəki xəbərin hansısa bir hadisənin 
baş verdiyini xəbər vermək səbəbi ilə ya 
207 

---

zıldığı  məlum  olur.  Motiv  təkcə  səbəblə  deyil,  mətnin  nə 
münasibətlə  yazılması  ilə  də  bağlıdır.  Məsələn,  kimsə  eşqə 
düşdüyü  yaxud  kimsə  kimin  adgünü  münasibətilə  şer  yazır. 
Birinci  halda  mətnin  yazan  və  mətnin  motivi,  ikinci  halda  isə 
reseptor və mətninin qəbulu üçün onun motivi diqqət mərkəzində 
olur. 
Tərcümə üçün əhəmiyyətli  ekstratekstual  amillərdən biri də 
mətnin  funksiyasıdır.  Bu  funksiyalar  dilin  funksional  üslublan 
çərçivəsində öyrənilir. 
Bütün  intratekstual  amillər  (mesajı  ötürən,  onun  niyyəti, 
reseptor,  medium,  zaman,  məkan,  motiv,  funksiya)  bir-biri  ilə 
əlaqəlidir.