Mountains): dəniz, çay, okean, kanal, mehmanxana, restoran,
kinoteatr, muzey, kitabxana, gəmi, qəzet adlan müəyyən artikl ilə
işlənir. Ümumi isim kimi işlənən xüsusi isimlər də var: Məsələn,
ailənin üzvü, müəyyən bir müəssisənin məhsulu (a Jones, the
Joneses, tw>o Cadillacs): bir kəs kiməsə oxşadıldıqda (a
Genghis Khan, a Napoleon).
Bu sadalanan hallarda müəyyən qayda var, lakin bəzən
müəyyən artiklin işlənməsinə izahat tapmaq mümkün deyil.
104
məsələn; the Hagııe, the Ukraine, the Kremlin və s. Bu cür xüsusi
isimləri tərcümə etdikdə hökmən izahlı lüğətlərə baxmaq
lazımdır, orda həmin isimlərin işlənmə qaydası göstərilir.
Cins kateqoriyası Azərbaycan və ingilis dillərinin hər ikisində
leksik səciyyə daşıyır, yəni sözün formasından onun hansı cinsə
aid olduğu bilinmir. Rus dilində isə əksinədir, я, я, ь hərfləri ilə
bitən isimlər qadın cinsi (книга, молпя, день), о, ё
İİƏ
bitənlər
(озеро, руэ/сьё, печение) orta cins, qalan hərflərlə bitənlər
(город, поток, мусор və s.) kişi cinsinə aiddir. Burada da
müstəsnalar var, lakin çox deyil, məsələn муэк:чина (kişi) ismi a
ilə bitir, qaydaya görə qadın cinsinə məxsusdur.
Azərbaycan dilində cins leksik yolla ifadə olunur: oğlan-qız,
qoyun-qoç, erkək-dişi, toyuq-xoruz və s. İngilis dilində də belədir,
lakin nadir hallarda şəkilçi vasitəsilə kişi cinsinə məxsus olan
isimdən qadın cinsinə məxsus isim düzəldilir, məsələn:
lion-lioness, tiger-tigress və s.
Müasir ingilis dilində ikinci şəxsin həm təki, həm də cəmi
üçün you əvəzliyi işlənir. Rus və Azərbaycan dillərində bu söz
sən, siz, ты, вы əvəzliklərinin ifadə etdiyi mənanın olduğu kimi
verməyə imkan verir. Məlumdur ki, rus və Azərbaycan dillərində
bu sözlər yaxınlıq, rəsmiyyət ifadə edir, ingilis dilində isə you bu
iki mətni ifadə edə bilmir.
Cins kateqoriyasına görə şəxs əvəzlikləri arasında fərqlər var,
belə ki, üçüncü şəxsin təkində hər cins üçün aynca əvəzlik var: he,
she, it. Hər üçü o kimi tərcümə olunsa, cümlədə qan- şıqlıq
yaranar, məsələn: she gave him her ÄooAr-(hərfən) o onun
kitabını ona verdi.
Bundan əlavə, ingilis dilində güclü heyvanlar kişi, gücsüzlər
qadın cinsi kimi, gəmi, vətən-qadın cinsi, dövlət-orta cins kimi
nəzərdə tutulur.
ismin tək və cəmi də müəyyən çətinliklər yaradır. Belə ki,
ingilis dilində məzmunca toplum, formaca tək, eynilə də təki və
cəmi formaca bir-birindən fərqlənən latın mənşəli sözlər var ki,
onlar mütərcimi çaşdırır, mosoXorwpolitics, dynamics, status-
105
statas, data-datum, addenda-addendum və s. Bu cür isimlərin tək
və cəmi bir qayda olaraq izahlı lüğətdə verilir.
Felin zamanları da ingilis və Azərbaycan dillərində fərqlidir,
belə ki, fəlsəfi zaman hər iki dildə eyni olsa da, qrammatik
zamanlar eyni deyil, ingilis dilində dörd zaman forması var:
qeyri-müəyyən zaman, davamedici zaman, bitmiş zaman və gə-
ləcəkli keçmiş. Bunlarla müqayisədə Azərbaycan dilində indiki,
keçmiş və gələcək zamanlar var. Gələcəkli keçmiş zaman
anlayışı, həmçinin budaq cümlə ilə baş cümlə arasında zamanca
uzlaşma yoxdur. Məsələn:
He said that he would come-Dedi ki, gələcək.
He says that he will come-Deyir ki, gələcək.
Yaxud keçmiş zamana baxaq.-
Of dünən gəlib-He came yesterday.
Of bugün gəlib-He has come today.
Of qırx il əwəl gəlib-He came 40 years ago.
Ancaq bu deyilənlər o demək deyil ki, bu iki dildən bir-birinə
tərcümə edərkən məxəz cümlədəki zamanı hədəf dildə ifadə
etmək mümkün deyil.
Felin şəkilləri də (mood) tərcümədə müəyyən çətinlik törədir,
ona görə də dilin öyrənilməsi prosesində buna ciddi fikir vermək
lazımdır. Fel şəkilçiləri içərisində conditional və subjunctive ən
çətin qavranılanıdır. Bunlan bir-birindən fərqləndirməyə və
işlətməyə diqqət yetirmək gərəkdir.
Məna növlərindən danışdıqda intralinqvistik mənanın adını
çəkdik və dedik ki, bu, qrammatik mənadır. Hər bir dilin özünə
məxsus qrammatik quruluşu olduğu üçün bu mənanın tətcümədə
transformasiyası çətinlik doğurmur. Bu zaman biz məxəz və
hədəf dillərdə morfoloji kateqoriyalara toxunduq.
Məsələ burasındadır ki, intralinqvistiq mənaya toxunduqda
sintaktik mənaya da toxunmamaq olmaz. Bu məna cümlə ilə,
onun strukturu ilə bağlıdır, yəni eyni məna müxtəlif sintaktik
strukturlarla ifadə oluna bilər.
106
Dilçilikdə geniş yayılmış fikir bundan ibarətdir ki, iki növ
sintaktik struktur var: üst struktur {surface structuré) və alt
struktur {deep structuré). Buna üst qat, alt qat da deyilir. Bu
konsepsiya N. Xomski və onun tərəfdarlanmn əsərlərində öz
geniş şərhini tapmışdır. N. Xomskiyə görə, alt qat cümlənin se-
mantikasını, anlamını, üst qat isə onun səslənməsini, onun fo-
netik cəhətini müəyyən edir. Başqa sözlə, cümlənin alt qatı
cümlənin ifadə etdiyi semantik, məntiqi əlaqələrinin məcmuu, üst
qat isə onun nitqdə kəsb etdiyi konkret formadır.
N.Xomskinin strukturalizmini E.Nida tərcüməyə tətbiq
edərək belə bir qənaətə gəlir ki, mütərcim tərcümə prosesində üst
qatdan yox, alt qatdan çıxış edir, yəni məxəz cümlədəki üst qatı
öyrənəndən sonra alt qata enir və alt qatın ifadə etdiyi mənanı
hədəf mətndə anlamca ona yaxın bir mənada, formaca yeni bir üst
qatda ifadə edir. Məsələn: the student passed the examination: the
examination was passed by the student: the student having passed
the examination: the examination having been passed by the
student: the examination passed by the student: the student who
passed the examination və s. kimi konstruksiyalar fərqli üst qata,
təxminən eyni alt qata malikdir, çünki onlann hamısında eyni
icraçı, eyni hərəkət, eyni fəaliyyət obyekti ifadə olunmuşdur.
Bu misaldan belə nəticə çıxır ki, üst və alt qatlarda sintaktik
əlaqələrin xarakteri fərqlidir, üst qatın sintaksisində tabelilik,
tabesizlik, predikativ əlaqələr var. Bunlan daha da incələyib
tabelilik əlaqəsini idarə, uzlaşma və yanaşma, tabesizlik
əlaqələrini isə bağlayıcılı, bağlayıcısız və s. kimi əlaqələrə
ayırmaq olar. Üst qatda sintaktik əlaqənin növünü
müəyyənləşdirərkən əsas meyar həmin əlaqənin formal ifadə
üsuludur.
Alt qatda sintaktik əlaqələr ifadə formalanna görə deyil, se-
mantikası ilə xarakterizə olunur. Belə demək olar ki, bu əlaqələr
bütün dillər üçün eynidir, ancaq ayn-ayn dillərdə üst strukturda
onlann ifadə forması fərqlidir. Bizim fikrimizcə, hərəkət- icraçı
(the student is reading), hərəkət və hərəkətin obyekti
107
(the student is reading a book), hərəkət və hərəkətin ünvanlandığı
şəxs (the student gave the book to his brother), təyin- edici əlaqə:
substansiya ilə onun arasındakı əlaqə (the student is clever; a
clever student; (he) speaks loudly; a loud talk) vo s. alt qatdaki
sintaktik əlaqələrə aiddir. Bu alt qatdakı sintaktik əlaqələr
daxilində digər əlaqə növləri də (temporal, lokal, səbəb-nəticə və
s.) var.
Bir də xatırladınq ki, alt qatdakı sintaktik əlaqə müxtəlif üst
qatlarda özünü göstərə bilər. Məsələn: Tom gave Jane a book və
A book was given to Jane by Tom müxtəlif üst struktura malikdir,
ancaq onlann alt qatdakı sintaktik əlaqələri eynidir: hə-
rəkət-icraçı-obyekt-ünvan. Eləcə də Having passed the
examination the student left və When the student passed the
examination, he left çümlələri fərqli üst, eyni alt qata malikdir.
The fact that he was late made my blood boil və The fact of his
being late made my blood boil kimi cümlələr ənənəvi
qrammatikada qrammatik sinonim adlanır.
Dostları ilə paylaş: |