Dərslik kimi təsdiq edilmişdir. Q. H. Bayramov 2008 Mənə tərcümənin əlifbasını öyrətmiş



Yüklə 1,63 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə66/111
tarix02.01.2022
ölçüsü1,63 Mb.
#40087
növüDərs
1   ...   62   63   64   65   66   67   68   69   ...   111
indi  vərəmlər,  qəzetə,  jurnala  bu  küfrşiyəmlər  necə  cürətlə 
rəqəmlər yazıb, islamə sitəmlər eləyirlər ki, gərək aləmi-islamdə, 
hər ölkədə, hər şəhərdə, dinaru dirəmlər saçılıb, məktəbi-nisvan 
açılıb,  qız  balalar  məktəbə  hazır  olalar,  elmdə  mahir  olalar, 
fəzldə bahir olalar, başdan-ayağə geyələr don, gedələr məktəbə 
on-on,  dutalar  şiveyi-bidət,  oxuyub  nəhvlə  hikmət,  alalar  dərsi- 
təbabət,  bilələr  cümalə  kitabət,  edələr  yazmağa  adət,  itə  ismət, 
bata iffət... aman, ey vah! Ay Allah! Bu qövm oldu nə gümrah! Bu 
nə şiveyi-ikrah! Bu nə zümreyi-bədxah! Salıb aləmə pərxaş, bular 
lal ola ey kaş, düşə başlarına daş! Xudaya, bu nə güftar, nə rəftar, 
nə  murdar,  nə  biar,  fəna  karə  bizi  sövq  eləmək  fikrinə  amadə 
olublar! Qıza lazımdır əgər bilmək: o da ev işi, paltar tikişi, köhnə 
yumaq,  yun  daramaq,  don  yamamaq,  səhnü  səranı  süpürüb, 
kasəni, qabı üfürüb, küftə, kələm dolması, mət halvası, ət bozbaşı, 
ya  lobyalı  aş,  bir  dəxi  təndir  lavaşı  eyləməyindəndir  ibarət  ki, 
əgər bunları da bilməsə eyb eyləməz, ancaq qıza ən lazıməli bir, 
iki, üç məsələni bilməyidir, bilsə olur əmrə kifayət: biri oldur ki, 
gəlin getdiyi evdə bacarıb qaynataya, qaynanaya çımxıra bilsin 
ki,  ona  söz  deməyə  etmiyə  bir  kimsə  də  cürət,  biri  də  qaynı  ilə 
sahibi mabeyninə bir hadiseyi-təfriqədir kim_ ona dair edə hiylət 
ki. beş-üç gündə çox ildən qazanılmış bu qədər mehrü məhəbbət 
ola təbdili-ədavət: biri, həm axırı, ən ümdəsi damdabacanın, həm 
xoxunun,  xortdanın  adların  bilməkdə  gərək  səy  edə  övrət,  nə 
qədər faidəsi var bu işin gər ola diqqət ki. 
127 


əgər ağlaya, yainki dəcəllik edə bir tijl, nəhayət anası söyləsə bu 
adlan  filfovr  edər  övladını  rahət  və  qalar  əqli  səlamət,  başı 
çəkməz də məlamət... 
Budur abmi-nisvan! 
Budur hali-müsəlman! 
Gərəkdir edə məhdud 
Öz övladım insan! 
Sən, əmma, həb qanma! 
İnanmırsan, inanma! 
Fərəhlən əməlindən. 
Utanmırsan, utanma!.. 
Ən 
çətin 
tərcümə 
olunan 
əsərlərin 
mükəmməli 
Qurani-Kərimdir. Özünün və tərcüməsinin maraq doğuracağını, 
dünyada Quran tərcüməsi ənənələrinin yarandığını nəzərə alaraq 
onun Azərbaycan dilinə ən yaxşı tərcüməçisi V.Məmmədəliyevin 
öz tərcüməsinə yazdığı müqəddiməni ixtisarla təqdim edirik. 
'‘"'Quran sözünün mənası «oxumaq», «tələffüz etmək», daha 
doğrusu Allahdan Məhəmməd əleyhissəlama nazil olan sözlərin 
oxunması, tələffüz edilməsi deməkdir. Qurana, həmçinin müshəf 
(səhifələnmiş  kitab,  lülə  halında  bükülmüş  kağız),  zikr 
(xəbərdarlıq,  xatırlatmaq,  öyüd-nəsihət),  fürqan  (haqla  nahaqqı 
ayırd edən) və s. də deyilir. 
Peyğəmbər  əleyhissəlamdan  rəvayət  olun
2
in  bir  hədisdə  bu 
barədə deyilir: “Quranın zahiri və batini (daxili məzmunu) vardır. 
Batinin bir batini, ondan sonra isə yeddiyə qədər batini vardır”. 
Böyük türk şairi Cəlaləddin  Rumi bu hədisi nəzmə çəkərək 
yazmışdır:  Quran  sözünün  (mənasının)  zahiri  olduğunu  zənn 
etmə.  Zahirin  altında  çox  çətin  anlaşılan  bir  batin  vardır.  O 
batinin altında daha bir batin, sonra isə üçüncü batin mövcuddur 
ki, orada bütün ağıllar özünü itirib çaşbaş qalar...» Qurani-Kərim 
səc-qafiyəli nəsr şəklində nazil olmuşdur. Qurandakı kəlmələr və 
ifadələr,  söz  sırası,  sövti  tərkib,  səs  uyuşması  baxımından 
bir-birinə elə qaynaq edilmişdir ki, orada bir sözün ye- 
128 


rini  dəyişmək,  bir  sözü,  yaxud  bir  hecanı  belə  atmaq  qeyri- 
mümkündür.  Qurani-Kərimdə  tələffüz  edilən  səslər,  işlədilən 
sözlər,  ifadə  və  tərkiblər  klassik  ərəb  dilində  işlənən  səs,  söz, 
ifadə və tərkiblərdən ibarət olmasına baxmayaraq, Allah kəlamı 
içində onlann seçilişi, düzülüşü, ardıcıllığı, lakonikliyi və tutumu 
o  qədər  qeyri-adidir  ki,  həmin  dövrdə  söylənmiş  xütbələrə, 
yazılmış şerlərə əsla bənzəmir, oxunanda insana əsrarəngiz təsir 
bağışlayır, dinlənəndə isə qulaqda tamam başqa cür, yeni ahənglə 
səslənir.  Xüsusilə  Quran  avazla  oxunduqda  bu  səslər  və  sözlər 
üzvi surətdə bir-birinə qovuşub ilahi bir həmahənglik yaradır. 
islam aləmində Qurani-Kərimlə bağlı ən çətin  məsələlərdən 
biri də onun təfsiri və tərcüməsi məsələsidir. 
Məlumdur  ki,  Allah  kəlamının  ayələrinin  hər  biri  bu  və  ya 
digər  hadisə  ilə  əlaqədar  nazil  olmuşdur.  Hər  ayənin  öz  nazil 
olma  səbəbi  vardır.  Quranda  işlənən  qısa  ayələrin,  ayn-ayn 
sözlərin hər biri özlüyündə geniş məna tutumuna malik olduğu, 
bu və ya digər dini, şərti məsələyə, tarixi hadisəyə, müəyyən bir 
əhvalata  işarə  etdiyi  üçün  onun  nazil  olma  səbəbini  bilmədən, 
mahiyyətinə  varmadan  Allahın  kəlamını  doğru-düzgün  başa 
düşmək  olmaz.  Quran  Peyğəmbərimizə  nazil  olduğu,  Allahın 
əmrilə Cəbrail tərəfindən yalnız ona oxunub izah edildiyi üçün, 
təbii  ki,  onun  ən  doğru,  ən  düzgün  mənasını  bilən  də  məhz 
Peyğəmbər  özü  olmuşdur.  “Qurani-Kərimin  mənasını  yalnız 
Məhəmməd  əleyhissəlam  anlayar”  hədisi  bunu  açıq-aydın 
bildirir.  Əshabələrin  əksəriyyəti  öz  ana  dilini-ərəb  dilini  çox 
gözəl  bildiklərinə,  gecə-gündüz  peyğəmbər  nurundan  ziya- 
landıqlanna  baxmayaraq,  yenə  də  Qurani-Kərimin  bir  çox 
ayələrinin dəqiq mənasını anlaya bilməz, onlan Məhəmməd əley- 
hissəlamdan  soruşub  öyrənərdilər.  Peyğəmbərimiz  onlann  hər 
birinə  öz  əqli  səviyyəsinə  müvafiq  olaraq  Allah  kəlamlannm 
mənalanm izah edərdi. 
Məhəmməd  əleyhissəlamın  vəfatından  sonra  Əli  ibn  Əbu 
Talib, Abdullah ibn Abbas, Mücahid, Qətadə, Müqatil, İbn Cü- 
129 


beyr kimi yaxın əshabələr bu işi davam etdirmiş, Allah kəlamını 
Peyğəmbərdən  eşidib  bildikləri,  ondan  rəvayət  olunan  hədislər 
əsasında təfsir etmiş, mənasını ümmətə çatdırmışlar. Əli ibn Əbu 
Talibin  “Nəhcül-bəlağə”si  Qurani-Kərimi  anlamaq,  ilkin 
islamdakı  şəri  və  ictimai-iqtisadi  məsələləri  öyrənmək  üçün 
əvəzsiz qaynaqdır. 
Sonrakı  dövrlərdə  Qurani-Kərimə  müxtəlif  məzhəb  və 
istiqamətlərdə  saysız-hesabsız  təfsirlər  yazılmış,  ayələrin  zahiri 
və rəmzi mənalan açıqlanmışdır. 
Quran  təfsiri  islam  aləmində  ən  çətin  elm  hesab  olunur. 
Təfsirə yalnız elmdə müctəhidlik mərtəbəsinə yetişən alim cürət 
edə  bilər.  Qurani-Kərimi  təfsir  etməyə  girişən  müctəhid  iyirmi 
ana  (əsas)  elmi  və  ondan  aynlan  altmış  qolu  mükəmməl 
bilməlidir ki, bunlann da məcmusu səksən elm təşkil edir. Həmin 
elmlərə  dərindən  yiyələnməyən  şəxsin  etdiyi  Quran  təfsiri  ya- 
nmçıq, naqisdir ki, bu da böyük günah sayılır. 
Qurani-Kərimə  orta  əsrlərdə  yazılmış  məşhur  təfsirlər 
içərisində  Təbərinin,  Əbu  Həyyanm,  Fəxrəddin  Razinin, 
Beyzavi-  nin  təfsirlərini,  Zəməxşərinin  “Kəşşaf*,  Cəlaləddin 
Məhəlli  və  Cəlaləddin  Süyutmin  “Təfsirəl-Cəlaleyn”,  Şeyx 
Təbərsinin 
“Məcməəl-bəyan” 
əsərlərini, 
eləcə 
də 
“Təfsiri-Əbis-Səud”,  “Təfsiri-Səfi”  və  başqalanm  göstərmək 
olar. Qurani-Kərimin sufi təfsirinə, rəmzi yozumuna həsr edilmiş 
əsərlər  içərisində  Mühyiddin  ibn  Ərəbinin  məşhur  təfsiri, 
həmçinin  Cəlaləddin  Ruminin  Allah  kəlamının  batinini,  daxili 
mahiyyətini  anlamaq  üçün  əvəzsiz  qaynaq  olan  “Məsnəvi”si 
xüsusi yer tutur. 
Müasir  dövrümüzdə  ərəb  məmləkətlərində,  İranda, 
Türkiyədə,  Pakistanda  və  başqa  müsəlman  ölkələrində 
Qurani-Kərimə  elmin  son  nailiyyətlərinə  əsaslanan  bir  çox 
mükəmməl təfsirlər yazılmış və yazılmaqdadır ki, onlan burada 
bir-bir sadalamağa və haqqında danışmağa imkan yoxdur. 
Bir şeyi nəzərə almaq lazımdır ki, Qurani-Kərimin ilk təfsirini 
sağlığında  hədislərlə  özü  verən  və  vəfatından  sonra  dövrə, 
zamana görə Allah kəlamına çoxlu təfsirlər yazılacağını gözəl 
130 


bilən  Peyğəmbər  əleyhissəlam  Quran  təfsirində  nəqlə,  yəni 
hədislərə  əsaslanmağı  tövsiyə  etmiş,  yalnız  ağıla,  sərbəst 
mühakiməyə və rəmzi yozumlara istinad edən təfsirlərin xətadan 
xali  olmayacağını,  beləliklə  də  sahibinə  günah  qazandıracağını 
xəbər vermişdi. Odur ki, bu işdə çox ehtiyatlı olmaq, yüz ölçüb, 
bir biçmək, Quranın öz təbirilə desək, “elmdə qüvvətli, möhkəm 
olduğunu”  bildikdən,  əhli-xibrə  tərəfindən  etiraf  olunduğunu 
yəqin  etdikdən  sonra  təfsirə  girişmək  lazımdır.  Peyğəmbər 
əleyhissəlamm bu müqəddəs tövsiyəsi qulaqlarda sırğa edilərək 
indinin özünə qədər islam aləmində nəqlə istinad edən, bu və ya 
digər ayənin izahında nəqlə əsasən fikir və mülahizə yürüdülən 
təfsirlərə üstünlük verilir. 
Qurani-Kərimin  hər  hansı  bir  dilə  tərcüməsinə  gəldikdə  isə, 
bu, olduqca çətin, müşkül məsələdir. Hər şeydən əvvəl onu qeyd 
etmək  lazımdır  ki.  Quranın  ərəb  dilində  təfsiri,  sözün  geniş 
mənasında, Allah kəlamının eyni bir dildə başqa sözlərlə izahlı 
tərcüməsini, şərhini vermək deməkdir. Lakin bu təfsirlər nə qədər 
mükəmməl,  fəsahət  və  bəlağətlə  yazılsa  da,  Qurani-  Kərimin 
mətni ilə müqayisədə çox zəif, sönük görünür. Ümumiyyətlə, hər 
hansı bir əsərin başqa dilə tərcüməsi, nə qədər qüvvətli olsa da, 
əslin yerini verə bilməz, o ki qaldı Allah kəlamı ola! 
Hər  hansı  bir  mütərcim  Qurani-Kərimi  başqa  dilə  tərcümə 
edərkən onu öz biliyi dairəsində, özü başa düşdüyü kimi tərcümə 
edir.  Qurandakı  sözlərin  mənası  isə  o  qədər  dərin,  o  qədər 
kontekstualdır  ki,  onlan  çox  zaman  bir  sözlə  vermək  mümkün 
olmur.  İstər-istəməz  əlavə  sözlərə  və  ya  mötərizədə  verilən 
izahatlara  ehtiyac  duyulur.  Bəzən  bu  və  ya  digər  sözün  dəqiq 
mənası  bilinmir,  ərəb  təfsirlərinin  özündə  müxtəlif  kəlmələrlə 
ifadə olunur. Mütərcim bütün gücünü sərf edir ki. Quran ayələrini 
başqa  dilə,  məhz  Allah-təalanm  istədiyi  kimi  dəqiq  çatdırsın. 
Lakin  təəssüf  ki,  bu  çox  zaman  mümkün  olmur  və  tərcüməçi 
istər-istəməz  ayənin  dəqiq  tərcüməsindən  daha  çox  onun 
anlamını,  ümumi  məzmununu  oxucuya  çatdırmalı  olur.  Məhz 
buna 
131 


görə  də  bəzi  görkəmli  müsəlman  alimləri  haqlı  olaraq  Qurani- 
Kərimi  heç  bir  dilə,  hətta  ərəbcənin  özünə  belə  çevirməyin 
mümkün  olmadığını  göstərmiş  və  onun  tərcüməsini  məsləhət 
görməmişlər. Odur ki, Quranın digər dilə tərcüməsi dedikdə, onu 
mütləq  mənada  deyil,  şərti  mənada  başa  düşmək  lazımdır. 
Burada  əsas  məqsəd  ərəb  dilini  bilməyənləri  Quran  ayələrinin 
ümumi məzmunu ilə tanış etmək, onlarda Allah kəlamının mətni 
haqqında anlayış, təsəvvür  yaratmaqdır. Qurani-Kərimin həqiqi 
mənasını  anlamaq,  bilmək  istəyənlər  məşhur  din  alimlərinin 
əsərlərini  dərindən  oxuyub  öyrənməlidirlər.  Bu  əsərlərin  də 
əsasını  yenə  Quran  və  yalnız  Quran  təşkil  edir.  Sözümüzün 
məğzi bundan ibarətdir ki, Qurani-Kərim peyğəmbər əleyhissə- 
lama  ərəb  dilində  nazil  olduğu  üçün  ərəbcə  oxunmalı,  moizə 
vaxtı, dini ayinlərin icrası zamanı onun ayələri ərəbcə deyilməli, 
sonra  onlann  ümumi  məzmunu,  müyəssər  olan  mənası  ərəbcə 
bilməyənlərə izah edilməlidir. Allah kəlamının başqa dillərə olan 
tərcümələrinə heç vaxt Quran deyilməz, onlara yalnız və yalnız 
Quranın  tərcüməsi  və  ya  anlamı  adı  verilər.  Bu  tərcümələrin 
hamısı  Qurani-Kərimin  əsli  ilə  müqayisədə  qızılgül  olmayan 
yerdə onun ətrini gülabdan almaq kimi bir şeydir. Quranın özgə 
dilə tərcüməsi bir yana dursun, ərəb dilinin özündə olan hər hansı 
başqa bir çox fəsahətli və bəlağətli kəlam, sədə yazılmış qafiyəli 
nəsr  nümunəsi  onu  oxuyan  və  dinləyən  üçün  Allah  kəlamının 
əsrarəngiz  ahəngini,  müqəddəs  harmoniyasını,  fövqəlbəşər 
gözəlliyini əvəz edə bilməz. Göründüyü kimi, Qurani- Kərimin 
bütün hikməti ərəb dilində olduğu kimi, onun sehrli təsir qüvvəsi 
də yalnız ərəb dilindədir. 
Bütün  bunları  nəzərə alan Peyğəmbər əleyhissəlam  Qurani- 
Kərimi  özünün  ən  böyük  möcüzəsi  adlandırmış,  onun  dünya 
durduqca duracağını söyləmişdir. Məlumdur ki, hər peyğəmbərə 
onun  peyğəmbərliyinin  doğruluğunu  təsdiq  etmək  üçün  Al- 
lah-təala tərəfindən bir və bir neçə möcüzə verilmişdir. Məsələn, 
Musa əsasını  yerə atanda əjdahaya dönər, əlini  qoynuna qoyub 
çıxartdıqdan sonra o, parlaq nur saçıb baxanlan heyrətə 
132 


gətirərmiş. İsa peyğəmbər cüzam xəstəliyinə tutulanlan sağaldar, 
nəfəsi  ilə  ölüləri  dirildərmiş.  Məhəmməd  əleyhissəlam 
barmağının  hərəkəti  ilə  ayı  iki  bölərmiş.  Bütün  bu  möcüzələr 
həmin peyğəmbərlər həyatdan köçdükdən sonra kəsilər, rəvayət 
şəklində nəsildən-nəslə  keçərmiş.  Məhəmməd əleyhissəlam  son 
peyğəmbər olduğuna görə ona dünyanın axınna, qiyamət gününə 
qədər  qalacaq  bir  möcüzə  verilməli  idi.  Həmin  möcüzə 
Qurani-Kərimdir.  Məhz  bu  möcüzənin  nəticəsidir  ki,  bütün 
böyük  ərəb  şair  və  nasirləri  Quranın  gözəlliyi  qarşısında  öz 
heyrətlərini  gizlədə  bilməyib,  onun  fövqəlbəşər  Kitab,  ilahi 
kəlam olduğunu etiraf etmişlər. Məhz bu möcüzənin nəticəsidir 
ki,  milyonlarla  insan  hər  gün  məsciddə,  evdə,  yaxud  radio  və 
televiziya  ilə  Qurani-Kərimin  oxunmasına  diqqətlə  qulaq  asır, 
onu  dinləməkdən  doymur.  Quran  onlara  daim  təzə  və  yeni 
görünür. 
Qurani-Kərimin  özgə  dilə  tərcüməsi  ilə  əlaqədar  yuxanda 
deyilən  çətinliklərlə  yanaşı.  Məhəmməd  əleyhissəlam  bütün 
bəşəriyyətə 
peyğəmbər 
göndərildiyinə. 
Quran 
dünya 
mədəniyyətinin  ən  möhtəşəm  abidələrindən  biri  olduğuna  görə 
başqa dillərə tərcümə olunmalı və yayılmalıdır. Bu çox nəcib və 
lazımlı  bir  işdir.  Təsadüfi  deyildir  ki,  islam  dininin  bir  çox 
başbilənləri, o cümlədən imam Buxari Qurani-Kərimin başqa dilə 
tərcüməsini caiz bilmişdir. 
Peyğəmbər  əleyhissəlam  öz  sağlığında  Allahın  hökmlərini, 
buyruqlanm təbliğ etmək üçün yaxın əshabələrinə əcnəbi dilləri 
öyrənməyi  tövsiyə  edirdi.  O,  Zeyd  ibn  Sabitə  Qurani-Kərimi 
qeyri-ərəb  sami  xalqlara  anlatmaq,  onlann  arasında  yaymaq 
məqsədilə  ibrani  və  siryani  dillərini  öyrənməyi  buyurmuşdu. 
Səlmani-Farsi  islam  tarixində  ilk  dəfə  ərəb  dilini  bilməyən 
iranlılar üçün Fatihə surəsini fars dilinə izahlı tərcümə  etmişdi. 
Göründüyü kimi, Qurani-Kərimin tərcüməsi işinə islamın lap ilk 
dövrlərində təşəbbüs göstərilmişdi. 
Qurani-Kərim  qədimdən  bəri  türk  və  fars  dillərinə  tərcümə 
edilmişdir. Quranın elm aləminə məlum olan ilk türkcə tərcüməsi 
XI yüzilliyə aiddir. Cığatay ləhcəsində olduğu ehtimal 
133 


edilən  bu  tərcümənin  bir  nüsxəsi  Sankt-Peterburq  Şərqşünaslıq 
İnstitutunun  kitabxanasında,  digər  nüsxəsi  isə  Mançestrdəki 
Rilandz  kitabxanasında  saxlanılır.  Allah  kəlamının  oğuz 
ləhcəsində  olan  natamam  bir  tərcüməsi  Britaniya  muzeyində, 
1338-  ci  ildə  Elxanilər  üçün  həmin  ləhcədə  Şirazda  yazılmış 
başqa bir nüsxəsi isə Türkiyədədir. Hazırda türk dilində Quranın 
yüzə yaxın tərcüməsi və təfsiri mövcuddur. 
Avropada  Qurani-Kərimin  tərcüməsinə  orta  əsrlərdən  bəri 
böyük maraq göstərilmiş və indinin özündə də göstərilməkdədir. 
Quran 1141-ci ildə latın, 1513-cü ildə italyan, 1616-cı ildə alman, 
1647-ci  ildə  fransız,  1648-ci  ildə  ingilis  dillərinə  tərcümə 
edilmişdir. Bu gün həmin dillərdə Quranın otuza qədər tərcüməsi 
vardır. 
Rusiyada  Qurani-Kərimin  tərcüməsinə  XVIII  əsrdə  Böyük 
Pyotrun  təşəbbüsü  ilə  başlanmışdır.  Dövrünün  görkəmli 
mədəniyyət xadimi P.Posnikov 1647-ci ildə Dyu Riyenin fransız 
dilinə  tərcüməsindən  istifadə  edərək  Quranı  ruscaya  çevirmiş, 
1716-cı ildə onu Peterburqda nəşr etdirmişdir. XVIIl əsrin ikinci 
yansında  yaşayıb  yaratmış  rus  ədibi  M.I.Veryovkin  də  həmin 
fransız  tərcüməsindən  istifadə  edərək,  1790-cı  ildə  Quranı  rus 
dilinə çevirib dərc etdirmişdir. Dahi rus şairi A.S.Puşkin özünün 
“Qurana  nəzirə”  adlı  şer  silsiləsini  M.İ.Veryovkinin  bu 
tərcüməsinə  əsasən  qələmə  almışdır.  Həmin  tərcümədən  iki  il 
sonra, 1792-ci ildə Peterburqda A.V.Kolmakovun tərcüməsi nəşr 
olunmuşdur.  Bu  nəşr  də  Qurani-Kərimin  əslindən  deyil,  ingilis 
dilinə tərcüməsindən istifadə edilərək ruscaya çevrilmişdir. 
XIX  əsrin  ikinci  yarısında  K.Nikolayevin  yenə  orijinaldan 
deyil,  A.B.Biberstcyn-Kazimirskinin  fransız  dilinə  etdiyi 
tərcümədən  çevirdiyi  Quran  bir  neçə  dəfə  (1864,  1865,  1876. 
1880,  1901)  Moskvada  nəşr  olunmuşdur.  Qurani-Kərim  rus 
dilinə  orijinaldan  ilk  dəfə  general  D.N.Boquslavski  tərəfindən 
1871-  ci  ildə  tərcümə  edilmiş,  lakin  əlyazması  şəklində 
qalmışdır.  Daha  sonra  isə  məşhur  rus  şərqşünası  və  missioneri 
Q.S.Sablukov 
134 


tərəfindən 1878-ci ildə tərcümə edilib buraxılmışdır. Böyük rus 
mütəfəkkiri  N.Q.Çemışevskinin  Saratov  seminariyasında 
müəllimi  olmuş  Q.S.Sablukovun  bu  tərcüməsi  Quranın  ərəbcə 
mətni ilə birlikdə 1894-cü və 1907-ci illərdə daha iki dəfə nəşr 
edilmişdir. 
V.Belyayev 
və 
P.Qryazneviçin 
akademik 
İ.Y.Kraçkovskinin  rus  dilinə  etdiyi  Quran  tərcüməsinin  birinci 
nəşrinə  (Moskva,  1963)  yazdıqlan  ön  sözdə  yuxandakı 
tərcümələrdən  hər  birinin  məziyyətləri  göstərilmiş  və  elmi 
qiyməti verilmişdir. 
Qurani-Kərimin  ruscaya  tərcümələrinin  ən  mükəmməli  İ.Y. 
Kraçkovskinm  tərcüməsi  hesab  olunur.  Görkəmli  şərqşünas, 
dünya  şöhrətli  alim  bu  nəcib  işə  1921-ci  ildə  Petroqrad 
Universitetinin  tələbələrinə  Qurandan  xüsusi  kurs  oxuyarkən 
başlamış,  1930-cu  ildə  onu  başa  çatdırmışdır.  İ.Y.Kraçkovski, 
yəqin ki, sonralar üzərində yenidən işləmək niyyətilə sağlığında 
bu tərcüməni çap etdirməmişdi.  Lakin ömür vəfa etmədiyindən 
məşhur  ərəbşünas  bu  niyyətini  yerinə  yetirə  bilməmiş,  həmin 
tərcümə  onun  həyat  yoldaşı  və  qədirbilən  şagirdləri  tərəfindən 
çapa  hazırlanıb  1963-cü  ildə  Moskvada  nəşr  edilmişdir.  Əsər 
ikinci dəfə 1986-cı ildə yenə Moskvada çapdan çıxmışdır. 
İ.Y.Kraçkovski Qurani-Kərimi rus dilinə dəqiq hərfi tərcümə 
etməyi qarşısına məqsəd qoymuş və buna, əsasən, nail olmuşdur. 
Ancaq  təəssüflə  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  tərcümə  zamanı  ifrat 
dərəcədə hərfiliyə və dəqiqliyə meyl göstərilməsi nəticəsində bir 
sıra ayələrin mənası oxucu üçün qaranlıq qalır və mətləbin nədən 
ibarət olduğu anlaşılmır. 
Qurani-Kərimin Azərbaycan dilinə tərcüməsinə orta əsrlərdən 
başlanmış, lakin təəssüf ki, bu tərcümələr əlyazma şəklində qalıb 
nəşr  edilməmişdir.  Quranın  Azərbaycan  dilində  ilk  tərcümə  və 
təfsiri Bakı qazısı Mir Məhəmməd Kərim ağaya məxsusdur. 
Mir  Məhəmməd  Kərim  ağanın  tərcümə-təfsiri  çox  qiymətli 
əsər olub, həm də sözün əsl mənasında, sanballı bir tədqiqatdır. 
f35 


Zaqafqaziya şeyxülislamı Məhəmməd Həsən Movlazadə Şə- 
kəvinin 1908-ci ildə Tiflisin “Qeyrət” mətbəəsində çap olunmuş 
“Kitab əl-bə-yan fı təfsir əl-Quran” adlı ikicildlik tərcümə- təfsiri 
də  öz  elmi  siqləti  və  dəqiqliyi  ilə  nəzər-diqqəti  cəlb  edir. 
Məhəmməd  Həsən  Movlazadə  orijinal  yolla  gedərək  Quran 
ayələrinin  tərcüməsini,  əsasən,  dırnaq  içində,  təfsirini  isə 
dırnaqdan  kənarda  vermişdir.  Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  bu 
tərcümə-təfsir nəinki Zaqafqaziya müsəlmanlan, həm də Cənubi 
Azərbaycan  dindarlan  arasında  çox  oxunan  və  bəyənilən 
əsərlərdən 
biridir. 
Məhəmməd 
Həsən 
Movlazadənin 
tərcümə-təfsi-  rinin  hicri  tarixi  ilə  1399-cu  ildə  ofset  üsulu  ilə 
İranda  çap  edilməsi  dediklərimizə  canlı  sübutdur.  Sevindirici 
haldır ki, bu qiymətli əsər Qafqaz Müsəlmanlan İdarəsinin nəcib 
təşəbbüsü ilə 1990-cı ildə Bakıda yenidən nəşr edilib dindarlara 
çatdmlmış-  dır.  Lakin  təəssüf  doğuran  odur  ki,  həm  Mir 
Məhəmməd  Kərim  ağanın,  həm  də  Məhəmməd  Həsən 
Movlazadənin  mötəbər ərəb təfsirləri  əsasında  yazdıqlan bu iki 
əsərin dili qəliz olduğuna görə onlan oxuyub başa düşmək ərəb 
və fars dillərini bilməyən müasir Azərbaycan oxucusu üçün çox 
çətindir. 
Hazırki nəşrdən məqsəd Qurani-Kərimin müasir Azərbaycan 
ədəbi  dilinə  müasir  tərcüməsini  oxuculara  təqdim  etməkdir. 
Mütərcimlər  Quran  ayələrinin  ana  dilimizə  imkan  daxilində 
dəqiq  tərcüməsinə  səy  göstərmişlər.  Yuxanda  qeyd  etdiyimiz 
kimi,  Qurani-Kərimin dili  çoxmənalılıq, təşbeh,  məcaz, kinayə, 
eyham və rəmzlərlə o qədər zəngin, o qədər poetik və bədiidir ki, 
hər  hansı  bir  dilə  tərcümə  zamanı  onun  həm  məna  dəqiqliyini, 
həm  də  üslub  gözəlliyini  saxlamaq  əsla  mümkün  deyildir. 
Qurani-Kərimi poetik tərcümə etmək istəyən ya Allah kəlamının 
özündə olan qafiyə sistemini saxlamalı, ya da tərcümə etdiyi dilə 
uyğun bir qafiyə sistemi taparaq onun həm məna dəqiqliyini, həm 
də  üslub  gözəlliyini,  poetikliyini  qoruyub  saxlamalıdır.  Bu  iki 
ümdə məziyyətin hər ikisinə eyni dərəcədə müvəffəq olmaq, hər 
ikisini  bütün  tərcümə  boyu  qoruyub  saxlamaq  imkan 
xaricindədir. Beləliklə, poetik tərcümə - əgər buna 
136 


nail  olmaq  mümkündürsə  -  forma  gözəlliyi  ardınca  qaçıb  ərəb 
dilini  bilməyən  oxucu  üçün  ən  vacib  olan  mənanın  arxa  plana 
keçməsinə  səbəb  olar.  Zahirin  çox  oxunaqlı  görünən  bədii 
tərcümə  ərəb  dilinə  bələd  olmadıqlan  üçün  Qurani-Kərimin  əsl 
gözəlliyini duymayanları Allah kəlamının özəlliyindən məhrum 
edər.  Dəqiq  hərfi  tərcümə  isə  Qurani-Kərimi  anlaşılmaz  edib 
mütərcimi hörmətdən salar. Ümumiyyətlə, Quranı hərfi tərcümə 
etmək  ona  qarşı  hörmətsizlikdən  başqa  bir  şey  deyildir. 
Zənnimizcə, izahlı ədəbi tərcümə ərəb dilini bilməyən oxuculara 
Qurani-Kərimin mənasını imkan daxilində dəqiq anlatmaq üçün 
ən əlverişli üsuldur. 
Qurani-Kərimi  türk  dilinə  tərcümə  etmiş  mütəxəssislər 
«tərcümə» sözündən daha çox «məalı» istilahını işlədirlər. Məalı, 
yəni anlam, bu və ya digər ayənin ümumi məzmununun mütərcim 
tərəfindən başa düşüldüyü kimi verilməsi, sonra mötərizədə və ya 
xüsusi  izahatda  onun  mənasının  açıqlanmasıdır.  Fikrimizcə,  bu 
Qurani-Kərimin tərcüməsi üçün çox münasibdir. 
Oxuculara təqdim etdiyimiz hazırkı nəşrdə geniş şərhə imkan 
olmadığı üçün ayələrin tərcüməsi ilə yanaşı, lazım gələn yerlərdə 
onlara mötərizə daxilində qısa izahat verilmişdir. Bu, tərcümənin 
oxunuşunu  zahirən  müəyyən  dərəcədə  ağırlaşdırsa  da,  bir 
tərəfdən  mətləbin  başa  düşülməsini  xeyli  asanlaşdmr,  digər 
tərəfdən  isə  ayənin  mənasının  daha  dəqiq,  daha  ətraflı  əhatə 
olunmasına xidmət edir. 
Qurani-Kərimin Azərbaycan dilinə tərcüməsi zamanı nəzərə 
alınmış aşağıdakı cəhətlərə diqqəti cəlb etmək istərdik: 
1. Qurani-Kərim  vəz,  moizə  kimi  nazil  olduğuna,  əksərən 
ucadan oxunduğuna görə mətn daxilində eyni bir söz - isim və ya 
fel  bəzən  bir  neçə  dəfə  təkrar  olunur.  Bu,  hər  şeydən  əvvəl 
dinləyicinin  nəzər-diqqətini  müəyyən  bir  fikrə  cəlb  etmək,  onu 
hər hansı bir işi görməyə sövq etmək, yaxud ondan çəkindirmək 
üçündür. Buna görə də tərcümə zamanı Quranın həmin üslubuna 
riayət edilmiş, təkrar sözlər saxlanmışdır, məsələn: De: 
■137 


“Siz  bizim  etdiyimiz  günahlar  barəsində  sorğu-sual 
olunmayacaqsınız,  biz  də  sizin  etdiyiniz  günahlar  barəsində 
sorğu-sual olunmayacağıq” (XXXIV, 25). 
2. Bəzən  Quran  mətninin  özündə  cümlə  tam  verilmədikdə, 
yalnız buraxılmış hissə nəzərdə tutulduqda və onsuz ayə tam başa 
düşülmədikdə həmin hissə bərpa edilib mötərizə içinə alınmışdır. 
Mütərcimlər mötəbər ərəb təfsirlərinə əsaslanmış, onlann köməyi 
ilə  fikrin  tamamlanmasına  nail  olmağa  çalışmışlar,  məsələn: 
“Allah münafiq kişiləri və qadmlan, müşrik kişiləri və qadmlan 
əzaba  uğratsın,  mömin  kişilərin  və  qadınla-  nn  da  tövbələrini 
qəbul  buyursun  deyə  (əmanəti  öz  razılığı  ilə  Adəm  övladma 
tapşırdı)” (XXXI-II, 73). 
3. Quranın  hər  hansı  bir  dilə,  xüsusilə  feli  sifət  və  məsdər 
tərkibləri  çox  işlənən  Azərbaycan  dilinə  tərcüməsi  zamanı 
qarşıya  çıxan  çətinliklərdən  biri  də  ayələrin  sıra  nömrələrinin 
saxlanılmasıdır.  Bəzi  tərcümələrdə  tez-tez  bir  neçə  ayənin 
birləşdirilib bir yerdə verilməsinə təsadüf edilir. Belə bir vəziyyət 
mü-  tərcimin  işini,  tərcümənin  oxunuşunu  asanlaşdırsa  da, 
orijinalın  keyfiyyətinə  xələl  gətirir.  Bu  bir  tərəfdən  ayələrin 
ardıcıllığının  pozulmasına,  digər  tərəfdən  isə  hər  bir  ayənin 
aynlıqda, müstəqil ifadə etdiyi mənanın təhrif olunmasına gətirib 
çıxardır. Bu və ya digər ayədə konkret nə deyildiyi aydın olmur. 
Mütərcimlər  Quran  ayələrinin  dəqiq  sıra  nömrələrinin 
saxlanılmasına xüsusi diqqət yetirmiş və demək olar ki, bu çətin 
məsələnin  öhdəsindən  gəlmişlər.  Bu  işdə  yenə  mötəbər  ərəb 
təfsirlərinə müraciət edilmiş, ayələri bir-biri ilə əlaqələndirmək, 
bir-birinə bağlamaq məqsədilə lazım olan izahedici söz, ifadə və 
cümlələr mötərizə daxilində verilmişdir. 
4. Bir  sıra  ayələr,  söz  və  ifadələr  məşhur  ərəb  alimləri 
tərəfindən müxtəlif cür təfsir və izah olunduğu üçün tərcümənin 
mətni  daxilində  əvvəlcə  onlann  ilkin  mənası  verilmiş,  sonra 
mötərizələrdə digər variantlar tərcümə edilmişdir. (Məsələn, Sad 
surəsi,  32-35-ci  ayələr).  Əksər  hallarda  “yaxud”,  “və  ya” 
sözlərindən istifadə olunmuşdur. 
138 


5. Tərcümənin  mətnini  yeknəsəq  etməmək,  dilimizin 
zənginliyini  nəzərə  çarpdırmaq,  oxucunu  yormamaq  məqsədilə 
bəzi  eyni  ifadələr  ekvivalentliyi  saxlamaq  şərtilə  Azərbaycan 
dilində müxtəlif sinonimlərlə verilmişdir. Hər hansı bir ayədə bu 
və  ya  digər  sinonim  variantın  verilinəsi  kontekstlə  müəyyən 
olunmuş,  onun  məhz  hansı  mövqedə  daha  yaxşı  səslənməsi 
nəzərə alınmışdır. 
6. Qurani-Kərimdə  çox  zaman  Məhəmməd  əleyhissəlamın 
adı çəkilmədən ona müraciət olunur. Buna görə də Peyğəmbərə 
Allah-təala  tərəfindən  müraciət  edildikdə,  ərəb  təfsirlərində 
olduğu  kimi,  “Ya  Məhəmməd!”,  “Ya  Peyğəmbəri”,  “Ya 
Rəsulum!”  xitablanndan  istifadə  olunmuş,  qalan  hallarda  isə 
“Məhəmməd əleyhissəlam”, “Peyğəmbər əleyhissəlam” ifadələri 
işlədilmişdir. 
7. Tərcümənin mətni içərisində verilmiş mötərizələrdəki söz, 
ifadə və cümlələr aşağıdakı məqsədlərə xidmət edir: a) şəxs və 
işarə əvəzliklərinin, eləcə də 111 şəxsdə işlədilmiş müb- tədasız 
fellərin  kimə,  nəyə  aid  olması;  b)  elliptik,  yanmçıq  cümlələrin 
tamamlanması; c) ayələrin  bir-biri ilə əlaqələndirilməsi; ç) qısa 
izahatlar.  Bu  və  ya  digər  mötərizənin  məhz  hansı  məqsədlə 
işlədilməsi mətn daxilində öz-özünə aydın olur. 
8. Bəzi söz və ifadələrin, tarixi-coğrafi adlann, şəxs adlan- nm 
qısa izahı oxucunu çətinliyə salmamaq üçün mətnin daxilindəki 
mötərizələrdə, müfəssəl izahı isə tərcümənin sonundakı şərhlərdə 
verilmişdir. 
9. Surələrin adları əvvəlcə ərəb dilində olduğu kimi, sonra isə 
onlann Azərbaycan dilinə tərcüməsi verilmişdir. 
10. Tərcümə əslin yerini vennədiyi. Quran məqamında işlənə 
bilmədiyi üçün cüzlərə və hizblərə bölünməmişdir. 
11. Qurani-Kərimin  bu  nəşri  dilimizə  orijinalın  özündən 
tərcümə edilmişdir. Tərcümə zamanı Təbərinin, Əbu Həyyanın, 
Fəxrəddin  Razinin,  İbn  Kəsirin,  Beyzavinin  təfsirlərindən,  Zə- 
məxşərinin “Kəşşaf’, Cəlaləddin Məhəlli və Cəlaləddin Süyuti- 
nun “Təfsir əl-Cəlaleyn”, J|>eyx Təbərsinin “Məcməəl-bəyan”, 
139 


Məhəmməd Əli Sabuninin “Səf-vət ət-təfasir’\ Əbu Talib Mək- 
kinin  “Muşkilu  irab  əl-Quran”  kitablarından,  eləcə  də  İsmail 
Fərrux  əfəndinin  türkcə  “əl-Məvakib",  Ömər  Nəsuhi  Bilmənin 
“Qurani-Kərimin  türkcə  məali-alisi”,  Mir  Məhəmməd  Kərim 
ağanın  “Kəşf  əl-həqaiq  ən  nükət  əl-ayati  vəd-dəqaiq”. 
Məhəmməd Həsən Movlazadə Şəkəvinin “Kitab əl-bəyan fı təfsir 
əl- Quran” əsərlərindən, həmçinin son dövrlərdə ərəb ölkələrində 
Quranın  çətin  ayələrinin  izahına  həsr  olunmuş  bir  sıra  xüsusi 
tədqiqatlardan istifadə edilmişdir. 
12. Cənnət,  Cəhənnəm  sözləri  xüsusi  isim  kimi  işlədildikdə 
böyük hərflə, təyin kimi işlədildikdə isə kiçik hərflə verilmişdir. 
Z.M.Bünyadovun  tərcüməyə  əlavə  kimi  Kitabın  sonunda 
verdiyi 
şərhlərdə  Tövratdan,  İncildən,  Quranın  müxtəlif  dillərdə  olan 
təfsirlərindən,  bir  sıra  ərəb  məxəzlərindən,  Avropa  alimlərinin 
əsərlərindən,  xüsusilə  İ.Y.  Kı*açkovskinin  Quranın  rusca 
tərcüməsinə yazdığı şərhlərdən geniş istifadə olunmuşdur(55). 
Tərcümə nəzəriyyəsi və praktikası baxımından Abdulla Yusif 
Əlinin  ingilis  dilinə  Quranın  tərcüməsinə  (The  meaning  of  the 
Holy Quran, Maryland, USA, 1989) yazdığı müqəddiməsinin də 
maraq doğuracağını nəzərə alıb onu qısa ixtisarla veririk: 
“Müsəlmanlann danışdığı dillərin, demək olar ki, hamısında 

Yüklə 1,63 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   62   63   64   65   66   67   68   69   ...   111




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin