Estetik (aesthetic) funksiya o deməkdir ki, dil öz səslənməsi,
forması, mənası və təşbehləri ilə insan hisslərinə xoş təsir
göstərir. Cümlədəki ritm, tarazlıq, təzadlar, budaq cümlələr və
sözlərin də bu prosesdə öz payı var. Onomatopiya, assonans,
alliterasiya, qafiyə uşaq şerində mühüm rol oynayır. Müvafiq dil
vahidini tərcümə etmədən bir çox hallarda səs effektini tərcümədə
vemıək mümkün deyil, səs effektini adətən kompensasiya etmək
mümkündür. Ekspressiv mətnləri, xüsusilə poeziyanı tərcümə
edərkən tez-tez ekspressiv və estetik (həqiqət və gözəllik; .
aksiyalar arasında bir ziddiyyət yaranır. Bunlar iki əks qütblərdir
- hərfi tərcümə və sərbəst tərcümə.
Hərəkət felləri hərəkətin tərzini təsvir etdiyi üçün onlarda səs
effekti yüksəkdir, məsələn: race, rush, scatter, mumble, gasp,
grunt və s. Bunlan tərcümə etmək çətin deyil, lakin onla- nn ifadə
etdiyi səs effektinin adekvatını eyni fellərin qarşılığı ilə yaratmaq
çətindir.
Mənasız (nonsense) poeziyada şer məna üzərində yox, səs
effekti üzərində qurulur, məsələn: a ferret nibbling carrot in a
garret - safsar (xəzli heyvan) çardaqda yerkökü yeyir; a weasel
perched on an easel within a patch of teasel - dələ (gəlincik)
çobandarağı bitmiş əl boyda bir yerdə molbert üzərində
oturmuşdu. Uşaq şerində və XIX əsrin sonlannda yaranmış sə-
nət-sənət-üçün ədəbiyyatında (art-for-art) səs effekti həqiqəti
üstələyir. Digər ekspressiv mətnlərdə ekspressivlik estetik
funksiyanı üstələyir. Belə mətnlərin tərcüməsində əgər kakofo-
niya (cacophony-ahəngsizlik, səsin qulağa xoş gəlməməsi)
yaranırsa, onda mətnin məqsədi əhəmiyyətini itirir.
Metafora ekspressiv və estetik funksiyalar arasında bir
əlaqədir. Obrazlar vasitəsilə (obrazlar insanın beş hiss üzvündən
163
dördü ilə dilin yeganə əlaqə vasitəsidir) qoxu, dad, toxunma,
görmə, səs rəmzləri yaratmaqla metafora ekstralinqvistik
gerçəkliklə təxəyyül aləmini bir-birinə bağlayır. Ekspressiv və
estetik komponent kimi orijinal metafora tərcümədə olduğu kimi
saxlanmalıdır.
Ekspressiv, informativ, vokativ və estetik funksiyalar
əvvəldən axıradək mətndə iştirak etdiyi halda, fatik və
metalinqvis- tik funksiyalar mətnin ancaq müəyyən hissəsində
işlənir.
Fatik (phatic) funksiya informasiya ötürmək üçün işlənmir,
reseptorla xoş münasibət yaratmaq məqsədi güdür. Bu funksiya
özünü təkcə danışanın səsinin tonunda yox. Necəsiniz?,
Bilirsiniz, Yaxşısınızmı?, Sizə yaxşı istirahət arzulayıram! Nuş
olsun! Sabaha qədər! Bayramı yaxşımı keçirdiniz?. Nə pis
havadır. İsti deyilmi? kimi ayn-ayrı cümlələrdə özünü büruzə
verir.
Yazılı nitqdə fatik ifadələrdən oxucunun rəğbətini, etibanm
qazanmaq üçün istifadə olunur. Əllbəttə, şübhəsiz, təbii ki,
toxunmaq yerinə düşər, məlumdur ki, və s. belələrindəndir.
Şübhəsiz belələrini tərcümə etmək çətinlik doğurmur.
Dilin metalinqual (metalingual) funksiyası dilin öz-özünü
izah etmək, adlandırmaq, öz xüsusiyyətlərini tənqid etmək
qabiliyyətini göstərir. Bu qabiliyyət universal keyfiyyət kəsb
edib, bütün dillərə xas olduqda tərcümədə problem yaranmır.
Məsələn, bütün dillərdə cümlə, qrammatika, fel və s. var. Bu
universallıqdır. Ancaq elə ola bilər ki, belə dil universalilən
mövcud olmasın. Bu keyfiyyət şifahi, yəni başqa dillərlə əlaqəsi
olmayan dillərə xasdır. Bununla belə, bu xüsusiyyətlər ancaq bir
dilə məxsussa (məsələn, supine {supin - ingilis dilində məs- dərin
həmişə to ilə işlənməsi), ablative {ablativ - təsirlik hal), illative (a
word or phrase as therefore, as a conseqııence intro- ducing an
inference), optative {optativ-Mm arzu şəkli) və s.), onda onlar
müxtəlif kontekstual amillərə müvafiq olaraq tərcümə edilir.
Bəzən misallarla izah edilir, neytral bir terminlə verilir.
164
Nəzərə almaq lazımdır ki, strictly speaking (ciddi desək), in
Dostları ilə paylaş: |