Dərslik Prof. S.İ. Seyidov və prof. M.Ə. Həmzəyevin elmi redaktorluğu ilə


III.5.7.Hisslər, iradə, fəaliyyət



Yüklə 2,65 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə14/49
tarix22.06.2020
ölçüsü2,65 Mb.
#32059
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   49

III.5.7.Hisslər, iradə, fəaliyyət

Bu bölməni təsadüfi olaraq «hisslər,  iradə,  fəaliyyət» 

adlandırmamışıq.  Burada

işlədilən

sözlərin

şəxsiyyətin

fəallığında rolu inkaredilməzdir. Belə ki, insan fəallığı müvafiq

hissləri doğuran emosional təəssüratdan başlayır.  Bu zaman

şəxsiyyət üçün əhəmiyyətli obyektə

baxdıqda (proyeksiya

olunduqda) həmin obyekt insanın sərvət meylləri ilə emosional

təəssüratları arasında əlaqənin yaranmasına səbəb olur ki, bu da

öz növbəsində konkret işin başa çatdırılmasına iradi cəhdi

aktuallaşdırır. 

Emosional təəssüratın özünün yaranması stereotiplərin, 

ustanovkanın dəyişməsi və ya pozulması,  başqa sözlə

gerçəkliyin əks olunma forması müvafiq hisslərin keçirilməsinə

gətirib çıxarır.  Məsələn,  milli futbol komandamızın oyunu

qələbə ilə nəticələndikdə yaranan emosional təəssürat bizdə if-

tixar hissi, uduzduqda isə narazılıq ilə bağlı hissi yaradır. Yax-

ud, işgüzar partnyorumuzla bağlı yeni əlaqənin yaranması ilə

bağlı emosional təəssürat razılıq hissi keçirməyimizə,  tamas

alınmadıqda isə narazılıq hissinin yaranmasına səbəb olur. 

Beləliklə,  hər cür emosional təəssürat öz modallığı və

yönəlişliyinə görə bir-birindən fərqlənən hisslər doğurur. 


190

İnsanın keçirdiyi bu cür fərqli hisslər onun iş və fəaliyyətinin

«mexanizmi» ilə bilavasitə əlaqəyə malik olur.

Adətən,  neytral hisslər olmur və ya belə demək

mümkündürsə, emosional neytrallıq uzun ömürlü olmur. İnsan

gah bir, gah da digər tərəfə meyilli olur və nəticədə ya müsbət, 

ya da mənfi hisslər keçirir.  Modallığından asılı olmayaraq

onların təzahürü həmişə müəyyən obyektə yönəlmiş olur.  Bu

zaman həmin obyektin harada olması əsas deyildir. Biz heç bir

səbəb olmadan sevinmirik. Bizim hissi aləmimizin neqativizmi

və ya pozitivizmi subyektiv və ya obyektiv səbəblərlə şərtlənir. 

Bu cür hissi yönəlişlik və yaxud hissi proyeksiya olduqca va-

cibdir.  Məhz bunun sayəsində proyeksiya olunmuş hissləri

şəxsi sərvət meyilləri ilə əlaqələndirmək olar. 

Bunu müvafiq misallar əsasında aydınlaşdıraq.  Yerinə

yetirdiyimiz işin keyfiyyəti ilə bağlı tənqidi fikirlər çox vaxt

bizdə narazılıq,  inciklik və ya pərtlik hissi yaradır.  Öz

ünvanımıza yönələn tənqidi dinləməklə biz həmin hissləri

keçirməyə başlayırıq və onlar bizdə qalmır,  şəxsi əhəmiyyət

daşıyan obyektlərin üzərinə keçir. Bu cür obyekt tənqidin irəli

sürüldüyü şərait,  ola bilsin ki,  tənqid edilən adam və yaxud

tənqid edən adam ola bilər. Bütün hallarda narazılıq və inciklik

hissi tənqidin məzmunundan deyil,  yaranma mənbəindən irəli

gələ bilər. 

Bu zaman biz ya özümüzü pis işlədiyimizə görə danlayır, 

ya rəisin günahkar olduğunu düşünür, ya yerinə yetirdiyimiz işi

pisləyirik,  lakin tənqidin məzmunu haqqında fikirləşmirik. 

İnsan hissinin bu fenomeni məişət psixologiyası səviyəsində

hamıya yaxşı məlumdur.

Təsadüfi deyildir ki, biz kimi isə tənqid etməyə başlarkən

«inciməyin,  lakin…»  ifadəsini işlədir və tənqid etdiyimiz

adamın tənqidin məzmununa diqqət verməli olduğunu və onu

şəxsi səviyyəyə keçirməməyi qeyd edirik. Lakin bu ya faydalı

arzu olaraq qalır, belə ki, simasız tənqid mümkün deyildir. Bu

cür tənqid özünü göstərirsə bu artıq tənqid deyil,  boş


191

danışıqdır.  Belliklə,  aydın şəkildə təsəvvür etmək lazımdır ki, 

«proyeksiya olmamış» hisslər olmur, əgər təzahür edərsə onlar

artıq hisslər deyil,  sadəcə olaraq emosional təəssürat –

emosiyadır. Bu cür nəticəyə gəlmək olduqca vacibdir.  Beləki, 

Bu bizim sonrakı addımı atmağımıza, proyeksə olunmuş

hisslərin daima bizim sərvət meyllərimizlə əlaqələnməsinə

kömək edir.  Başqa sözlə,  bizdən kimsə mütəəssir olur,  öz

hisslərini duyur və şəxsi əhəmiyyətli obyektə proyeksə edirsə, 

mütləq onları öz şəxsi sərvətləri ilə əlaqələndirir.  Burada

«əlaqələndirmək»  anlayışını dəqiqləşdirmək zəruridir.  Beləki, 

bu iki aspektdə təzahür edə bilər.  Birinci tip xarici (zahiri) 

əlaqələndirmə olub,  burada əlaqələndirmə hisslərin zahiri

proyeksləşməsində

təzahür

edir, 


insan

tərəfindən

qiymətləndirilir,  lakin həqiqi şəxsi sərvət səviyyəsinə qalxa

bilmir.  Bu cür hadisə çox vaxt sözdə fəallıq şəklində təzahür

edir və «Belə də iş olar»,  «Bu heç bir çərçivəyə sığmır» və s. 

ifadələrində özünü göstərir,  faktiki olaraq yalançı informasiya

xarakteri daşıyır. Xarici təzahür edən hisslər və onları müşayət

edən replika insanın həqiqi niyyəti,  məqsəd və dəyərlərinə

uyğun gəlmir. Buna görə də proyeksləşdirilmiş hisslərin xarici

və ya yalançı qarşılaşdırılması şəxsiyyətin sərvət özəyinin

həqiqi qarşılaşdırılmasında aydın şəkildə fərqləndirilməlidir.

Belə olduqda iş və hərəkətlərin həyata keçirilməsi ilə bağlı olan

iradi cəhd aktuallaşır.  Bu da qarşılıqlı əlaqələndirilmiş

elementlər silsiləsində insan davranışının istiqamətini izah

etməyə imkan verən son mərhələni təşkil edir.  

  

Özünü yoxlamaq üçün sual  və tapşırıqlar

1. Şəxsiyyət nəyə deyilir?

2. Şəxsiyyət, fərd və fərdiyyət anlayışlarını səciyyə-

                 ləndirin.

3. Şəxsiyyətin psixoloji strukturuna nələr daxildir?

4. Şəxsiyyət haqqında əsas nəzəriyyələr hansılardır? 


192

                 Onları səciyyələndirin.

5. Şəxsiyyətin fəallığını təmin edən amillər hansılar-

                 dır?    

6. Tələbat və onun növlərini səciyyələndirin.

7. Şəxsiyyətin davranış motivləri hansılardır?

8. Maraq nəyə deyilir? Onun növlərini səciyyələn-

                 dirin.

9. Dünyagörüşü, əqidə və idealları səciyyələndirin.

10. Mənlik şüuru nədir?

11. İnsanda «mən-obraz»ının hansı tipləri var?

12. Özünüqiymətləndirmə nədir və onun hansı tipləri

                  vardır?

13. «İddia səviyyəsi» nədir? Onu səciyyələndirin. 

   

Referat, məruzə, və müstəqil tədqiqat üçün mövzular

1. Şəxsiyytin formalaşmasının şəraiti və amilləri.

2. Müxtəlif elm sahələrində şəxsiyətin tərifi və onların

təhlili.


3. Şəxsiyyətin sabitliyi problemi.

4. Qloballaşma və şəxsiyyətin qarşılıqlı əlaqəsi.



Ə d ə b i y y a t

Bayramov Ə.S., Əlizadə Ə.Ə. Psixologiya.2-ci nəşri –

Bakı, 2002, s. 128-138; 209-235.



Bayramov Ə.S., Əlizadə Ə.Ə. Sosial psixologiya. – Ba-

kı, 2003, s. 51-70.



Bayramov Ə.S. Şəxsiyyətin təşəkkülünün aktual

psixoloji problemləri. – Bakı, 1989.



Həmzəyev M.Ə. Pedaqoji psixologiya. – Bakı, 1991.

Əliyev R.İ. Şəxsiyyət və onun formalaşmasının

etnopsixoloji əsasları. – Bakı, 2000.



193

Seidov S.İ. Psixoloqiə menedjmenta. - Baku, 2000, s.

102-126; 168-200.



Kovalev A.Q. Psixoloqiə liçnosti. -  M., 1970, s.5-22

Nemov R.S.  Psixoloqiə. V 3-x kn., kn.1 – M., 1998.

Mayers D. Psixoloqiə. – Minsk, 2001, s. 564-611.

Psixoloqiə liçnosti. Tekstı. – M., 1982, s. 11-41.

Zayqarnik B.V. Teoriə liçnosti v zarubejnoy psi- xolo-

qii. – M., 1982.



Medjidova S.M. Psixoloqiçeskie tipı. Tipoloqiə «69». 

Baku, 2001.



Mamedova Q.K. Problemı tipoloqii liçnosti v psixoloqii

i xudojestvennoy literature.- Baku, 

2003.

Bodalev A.A. Psixoloqiə o liçnosti. – M., 1988, s. 31-59

Psixoloqiə formirovaniə i razvitiə liçnosti. – M., 1981.


194

6-cı  F Ə S İ L

QRUPLARIN  PSİXOLOGİYASI

Q ı s a   x ü l a s ə

Qruplar haqqında anlayış. Qrupları səciyyələndirən əsas  

amillər.  Qrup sosial mənsubiyyətə,  birgə fəaliyyətin və ünsiyyətin

xarakterinə görə birləşən insan birliyi kimi. Sosial qruplar və onların

adi insan birldiyindən fərqi. Sosial qrupların funksiyaları. 



Qrupların təsnifatı. Böyük və kiçik qruplar. İlkin qruplar və

onları    səciyyələndirən xüsusiyyətlər.  Kiçik qrupların növləri:  şərti

və real qruplar; rəsmi  (formal) və qeyri rəsmi (qeyri-formal)  qrup-

lar; referent (etalon) qruplar. 



Kiçik qrupların fenomenologiyası və strukturu.  Kiçik

qrupların fenomenologiyası haqqında anlayış.  Qrup üzvlərinin

mövqeləri və statusu,  fərdin kiçik qrupdakı daxili yönəlişliyi

(ustanovkası).  Kiçik qrupların həcmi və strukturu.  Qrupdaxili

kommunikasiyanın struktur tipləri və variantları.  Mərkəzləşdirilmiş

kommunikasiya strukturu,  tipi və onun variantları:  frontal,  radial, 

ierarxık; mərkəzləşdirilməmiş kommunikasiya strukturu tipi və onun

variantları: zəncirvari, dairəvi və tam; onların xarakteristikası. Kiçik

qruplarda psixoloji uyuşma və onun istiqamətləri: struktur, funksion-

al və adaptiv;  onların pstxoloji xarakteristikası.  Qrup təzyiqi feno-

meni və onun xüsusiyyətləri:  konformizm (konformluq),  qrupdaxili

təlqin və nonkonformizm qrup təzyiqi hadisələri kimi.  «Qrup

qütbləşməsi»  fenomeni.  Qruplarda rəhbərlik və liderlik problemi. 

Rəhbərlik və liderlik anlayışlarının müqayisəli təhlili.  Qruplarda

rəhbərlik üslubu və onun tipləri:  avtokratik,  avtoritar,  demokratik, 

laqeyd və qeyri sabit. 



Qruplarda

şəxsiyyətlərarası

münasibətlər.  Qruplarda

şəxsiyyətlərarası münasibətlər haqqında. Qruplarda şəxsiyyətlərarası

münasibətlərin səviyyələri: vasitəsiz asılılıq, vasitəli asılılıq. ictimai

vəzifələr. Psixoloji iqlim  qruplarda şəxsiyyətlərarası münasibətlərin

mühüm göstəricisi kimi.  Şəxsiyyətlərarası münasibətlərin növləri: 

rəsmi,  qeyri-rəsmi,  şəxsi,  işgüzar.  Qrupların inkişaf səviyyəsindən



195

asılı olaraq qarşılıqlı münasibətlərin xarakteri. 



Qruplarda şəxsyyətlərarası seçmə.  Şəxsiyyətlərarası seçmə

və onun sosiometrik baxımdan təhlili. Sosiometrik matrisa və sosio-

qram.  Qruplarda

şəxsiyyətlərarası

münasibətlərdə

seçmənin


motivləşməsi. Şəxsiyyətlərarası seçmənin referentometriya üsulu ilə

öyrənilməsi.    



                             

III. 6. 1.  Qruplar haqqında anlayış

İnsan cəmiyyət daxilində doğulub yaşayır.  Hər bir fərd

nəinki bioloji,  eyni zamanda sosial irsə sahib olub,  konkret

mühitdə və cəmiyyətdə mövcud yaşayış tərzini, görüşləri, adət

və ənənələri təkrar edir.  Bu baxımdan hər bir şəxs konkret

cəmiyyətin məhsulu, öz dövrünün övladıdır. Burada insan bir-

liyi xüsusi rol oynayır. Əgər insan tək, tənha yaşasaydı nə onun

bir şəxsiyyət kimi formalahması, nə də öz tələbatlarını ödəməsi

işi istənilən səviyyədə gedə bilməzdi. Məhz buna görə də bəşər

tarixində insanlar daima müəyyən qruplarda birləşir və

fəaliyyət göstərirlər.

Bəs hər cür insan birliyini qrup adlandırmaq olarmı? 

Qrupları səciyyələndirən əsas amillər nədən ibarətdir? Bu kimi

suallara cavab vermədən qruplar, onların rolu və funksiyalarını

da düzgün dərk etmək mümkün deyildir.

Hər şeydən əvvəl hər cür insan birliyini,  məsələn, 

təsadüfən avtobusda,  metroda,  küçədə birgə gedən adamları

qrup adlandırmaq düzgün deyildir. Bu adamlar fiziki cəhətdən

birləşmiş

fərdlər


olmaqla,  bir-birlərinə

qarşılıqlı

təsir

göstərmirlər.  Hər hansı bir insan birliyini qrup adlandırmaq



üçün həmin adamların vahid məqsəd uğrunda birgə fəaliyyətə

girişməsi tələb olunur. Bu cür ümumi mənafe və birgə fəaliyyət

olmadıqda insanların birliyinin son məqsədi də məlum olmur. 

Bu cür təsadüfi birləşmədə insanların bir-birinə qarşılıqlı təsiri, 

onların bir-birini qavraması halları da aradan çıxır.  Bu


196

baxımdan görkəmli amerika psixoloqu D.Mayersin qrupa ver-

diyi tərif diqqəti cəlb edir.  «Qrup bir-birinə qarşılıqlı təsir

göstərən,  bir-birinə uzun müddət təsir göstərməklə özlərini

«biz» kimi qavrayan iki və daha artıq insan birliyidir»

1

. Məhz



buna görə də qrupları sosial mənsubiyyətə, birgə fəaliyyətin və

ünsiyyətin xarakterinə görə birləşən insan birliyi kimi

səciyyələndirmək lazım gəlir.

Tarixən müəyyən cəmiyyət çərçivəsində yaranmış, 

ümumi mənafe, sərvətlər və davranış normalarına malik olan

adamların nisbətən sabit birliyi qrup adlanır.

Adamların

qeyri-mütəşəkkil

yığımından,  təsadüfü

birliyindən fərqli olaraq qrup üzvləri qrup üçün tipik olan

fəaliyyət növlərinə daxil olurlar.  Məsələn,  ali məktəbin tələbə

qruplarında gələcəyin mütəxəssisi kimi formalaşmalı olan in-

sanlar birləşirlər. Onlar üçün tipik fəaliyyət növü təlim fəaliy-

yəti olub,  bu prosesdə müvafiq peşə bilik,  bacarıq və

vərdişlərinin formalaşması baş verir.

Adətən hər bir adam müxtəlif qrupların üzvü ola bilir. 

Lakin hər hansı adam bütün qruplarda eyni statusa malik ol-

mur, müxtəlif qruplarda müxtəlif rolları yerinə yetirir. Məsələn, 

uşaq ailədə övlad (oğul və ya qız), məktəbdə şagird, voleybol

komandasında idmançı rolunu; yaşlı adam ailədə valideyn, işdə

müdir və ya adi işçi və s. rolunu yerinə yetirə bilər.



Sosial qruplar.  Qeyd olunduğu kimi,  adi insan

biriliklərində    adamlar ümumi mənafe,  sərvət və davranış

normalarına malik olmurlar. Yalnız sosial qruplarda hər cür so-

sial münasibətlər mövcud olur. Sosial qruplar cəmiyyətin qəbul

etdiyi,  özünün məqsəd və vəzifələri onun xeyrinə olan

qruplardır. Bu cür qruplara ailəni, orta və ali məktəb qruplarını, 

təşkilat və idarələrdə toplanmış insan qruplarını,  hərbi və id-

man qruplarını və s. aid etmək olar. Həmin qrupların strukturu, 

normaları cəmiyyətin mövcud tələblərinə uyğun olmaqla,  bir

                                                

1

Майерс Д. Соüиальная психология. – Питер, 1997, с.356


197

növ cəmiyyət tərəfindən idarə olunur.  Təsadüfü insan

biliklərində isə çox vaxt bu cür idarə olunma mövcud olmur. 

Bu cür insan birlikləri bir növ kütlə xarakteri daşıyır.  Kütlə



aydın dərk olunmuş ümumi məqsəddən məhrum olan, lakin bir-

biri ilə öz emosional vəziyyətinin oxşarlığı və ümumi diqqət

obyektinə görə bağlı olan, xüsusi strukturu olmayan insan top-

lusudur.  Sosial qruplarda isə aydın dərk olunmuş ümumi

məqsədlər mövcud olur.  Qrup üzvlərinin hamısı həmin

məqsədin həyata keçirilməsinə çalışırlar.  Burada qarşılıqlı an-

lama,  əvvəlcədən düşünülmüş struktura uyğunluq,  müvafiq

funksiyalar həyata keçirilir.  Bu cəhəti nəzərə alaraq

Ə.Bayramov və Ə.Əlizadə yazır:  «Sosial qrup mədəniyyət

meyarları,  sərvət meylləri,  həyat fəaliyyəti vasitələri və ya

şəraiti ilə bir-biri ilə bağlı olan insanların nisbətən sabit birliyi-

dir»

1

.



Psixoloji ədəbiyyatda (Ə.Bayramov,  Ə.Əlizadə)  sosial

qrupların aşağıdakı funksiyaları qeyd olunur:

 sosializasiya funksiyası;

 instrumental funksiya; 

 ekspressiv funksiya;

 müdafiəedici funksiya;

Qrupun sosializasiya funksiyası-burada qrup üzvlərinin

sosiallaşması, sosial təcrübəni mənimsəməsi, bir şəxsiyyət kimi

formalaşmasını nəzərdə tutur.  İnsanın sosiallaşması onun

düşdüyü ilkin sosial qrupdan başlayır. Ailənin ilkin sosial qrup

kimi uşağın sosiallaşmasında oynadığı rol hamıya məlumdur. 

İnsanın daxil olduğu sonrakı sosial qruplar da onun sosial

təcrübəni mənimsəmək məktəbi rolunu oynayır. 

Sosial qrupların instrumental funksiyasına gəldikdə bu, 

qrupda insanların birgə fəaliyyətinin bu və ya digər şəkildə

həyata keçirilməsini nəzərdə tutur.  Bu,  xüsusilə kollektiv

                                                

1

Байрамов Я.С., Ялизадя Я.Я. Сосиал психолоэийа. – Бакы, 2003, 

с.115


198

şəkildə həyata keçirilən fəaliyyət növlərində özünü daha aydın

şəkildə göstərir.  Buna voleybol, futbol komandasının və birgə

fəaliyyətə əməl olunmadan həyata keçirilməsi mümkün

olmayan digər fəaliyyət növlərində birləşən insan qruplarını aid

etmək olar.

Sosial qrupların ekspressiv funksiyasına gəldikdə buna

psixoloqlar qrupda insanın rəğbətləndirmə, hörmət və etimada

tələbatının təmin olunmasında ifadə olunmasını aid edirlər. 

Başqa sözlə sosial qruplar insanların qeyd olunan tələbatlarını

ödəmək vəzifəsini də yerinə yetirirlər. 

Sosial qrupun müdafiəedici funksiyasına gəldikdə    elə

həmin funksiyanın adı onun mahiyyətini başa düşməyə imkan

verir. Sosial qrup öz üzvlərinin hərtərəfli müdafiəsi üçün əsaslı

şərait yaradan bir birlik kimi fəaliyyət göstərir. 

III. 6. 2. Qrupların  təsnifatı

Qrupları müxtəlif əsaslara görə təsnif edirlər. Hər şeydən

əvvəl qrup üzvlərinin miqdarına,  tanışlıq və yaxınlıq

səviyyəsinə görə qrupları böyük və kiçik olmaqla iki yerə

bölürlər. 

Böyük qrup 30-40- dan artıq insan birliyidir.  Böyük

qrupun üzvləri bir-birini tanımaya,  bir-biri ilə görüşməyə

bilirlər.  Bu cür qruplara çoxsaylı tələbə və müəllim kollektivi

olan Universitetləri, böyük şirkətləri, dövlətləri, millətləri və s. 

aid etmək olar. Ən böyük insan birliyi bəşəriyyətdir. 

Kiçik qrupa gəldikdə bu 2-dən 30-40  qədər insan bir-

liyidir. Kiçik sosial qruplarda insanların bir-birilə təması daha

yaxın və daimi xarakter daşıyır.  Kiçik sosial qrupun üzvləri

ümumi bir işlə məşğul olur və bir-birilə birbaşa qarşılıqlı

əlaqədə olurlar.  İnsan öz həyatının çox hissəsini bu qrupun

daxilində keçirir. Ona görə də bir-birlərini yaxşı tanıyırlar. 

Kiçik qrupların üzvlərinin sayı 7  nəfərdən artıq

olmadıqda belə qrupları ilkin kiçik qrup adlandırırlar. Məsələn, 



199

yeni yaranmış ailəni ilkin qrup adlandırırlar.  İnsan adətən bir

ilkin qrupun iştirakçısı olur. Hər hansı mikro sosial qrup onun

iştirakçıları üçün ilkin qrupa çevrilə bilər.  Bütün ilkin qruplar

eyni zamanda kiçik qrup olub uzun müddət, bəzən insanın

ömrü boyu davam edən qruplar olaraq qalır.  İlkin qrupun

iştirakçıları daimi təmas nəticəsində bir-birini yaxşı tanıyır, bir-

birinə bələd olurlar. 

İlkin qrupun iştirakçıları arasında məhrəmlik və ümumi  

məxvilik mövcud olduğundan,  onların dünyaya «özlərinə» 

məxsus baxışları və xüsusi qiymətləndirmə sistemləri yaranır. 

Qarşılıqlı maraqların anlaşılması və eyni qrupa mənsub olmaq

hissi ilkin qrupun iştirakçılarını daha həmrəy hərəkət etməyə

məcbur edir.  İlkin qrupda sosial nəzarət olub,  iştirakçılar öz

hüquq və vəzifələrini  könülllü anlayır və yerinə yetirirlər. 

Qeyd etmək lazımdır ki,  ilkin qruplarda baxışlar, 

təsəvvür və motivlər birgə yaşayış və fəaliyyət şəraitində

tədricən formalaşır və təkrar nəticəsində müxtəlif stereotiplər

yaranır.  İlkin qrupun yaşayış tərzi,  adət və ənənələri mövcud

olur ki,  onlar tədricən formalaşır və sosial ünsiyyət şəklində

yeni iştirakçılara keçir. 

İlkin qruplar özləri eyni zamanda kiçik qrup olmaqla, 

kiçik qrupda olan ilkin qruplardan birinə çevrilə bilir.  Başqa

sözlə, bəzən bir kiçik qrupda bir neçə ilkin qrup mövcud ola bi-

lir. 

Kiçik qrupların növləri. Sosial psixologiyada kiçik

qrupların mövcudluq dərəcəsinə görə iki növünü: real və şərti

qrupları qeyd edirlər. 

Şərti qruplar,  adından məlum olduğu kimi müəyyən

şərtlər,  adamların

müəyyən xüsusiyyətlərə

(cins,  yaş, 

həmkarlıq və s.)  əsasən müəyyən qrupa daxil edilməsi

nəticəsində yaranır.  Məsələn,  Universitetin tələbələrini oğlan

və qız olmalarına,  idman və musiqi ilə maraqlanmalarına, 

yaşlarına görə qruplaşdırmagı buna misal göstərmək olar. Şərti

qrup bəzən statik qrup da adlandırılır.  Şərti qrup iştirakçıları


200

eyni zaman və məkan daxilində yaşamaya və bir-biri ilə

rabitədə,  təmasda olmaya da bilirlər.  Bununla yanaşı olaraq

şərti qrupların yaradılmasından müvafiq eksperimentlərin

nəticələrini təhlil edərkən də istifadə olunur.  Bu zaman

tədqiqatçı üzərində tədqiqat apardığı yoxlananları bu yolla

qruplaşdıra bilir.  Məsələn,  prof.  Ə.Bayramov müxtəlif

məktəblərdə

siniflərdə



apardığı

müəyyənedici

eksperimentlərə əsasən aglın tənqidiliyinin səviyyəsinə görə

şagirdləri 4  qrupa bölmüşdür:  təhriksiz olaraq tənqidi

düşünənlər;  qismən təhriklə tənqidi düşünənlər;  tam təhriklə

tənqidi düşünənlər; heç cür tənqidi düşünə bilməyənlər. 



Real qruplara gəldikdə bunlara müəyyən zaman və

məkan daxilində real münasibətlərlə birləşmiş insan birliyini

aid edirlər. Məsələn, ailə, bir sinfin şagirdləri, məktəbin peda-

qoji kollektivi və s. Real qrupların üzvləri daima bir-birləri ilə

təmasda olurlar. 

Sosial psixologiyada kiçik qrupların məqsəd və

xarakterinə görə daha iki növünü qeyd edirlər: rəsmi (formal)

və qeyri – rəsmi  (qeyri formal).



Rəsmi qruplar rəsmi sənədlər əsasında yaradılmış

qruplardır. Bu cür qruplarda münasibətlər inzibati-hüquqi yolla

müəyyən olunur və tənzim edilir.  Rəsmi qruplarda qrup

üzvlərinin

mövqeyi



davranışı



ciddi

qaydalarla

reqlamentləşdirilir. Bu cür qruplar daima mütəşəkkil qrup olub, 

onun üzvlərinin hüquq və vəzifələri müvafiq təlimat və

sənədlərdə öz əksini tapır.  Özünün şəxsi töhfəsi və özünün

xidməti və ictimai funksiyalarını yerinə yetirməsindəki

məsuliyyət dərəcəsindən asılı olaraq    rəsmi qrupun bütün

üzvləri burada müvafiq yer, mövqe tuturlar. Bu cür rəsmi qrup-

lara orta məktəbdəki sinifləri,  ali məktəb tələbə qruplarını, 

kafedraları, hərbi qrupları və s. misal göstərmək olar. 



Qeyri-rəsmi qruplara gəldikdə, adından göründüyü kimi, 

rəsmi sənədlər əsasında yaradılmayan insan birliyidir.  Bu cür

qrupun üzvlərinin dəqiq qeyd edilmiş məqsədi olmur.  Bu cür


201

qruplar ünsiyyət prosesində təbii yolla yaranır.  Burada qrup

üzvlərinin bir-birinə qarşı emosional-psixoloji münasibətləri

qrupun yaranması üçün əsas rol oynayır. Qeyri – rəsmi qrup da

özünün müvafiq strukturu və qarşılıqlı münasibət normalarına

malik olur.  Lakin bu münasibətlər ilk növbədə yazılmamış

qaydalar

insanların



şəxsi

keyfiyyətlərindən

doğan

münasibətlərdən ibarət olur.  Bu cür qruplara öz maraqlarına



görə birləşən həyət kompaniyalarını,  yaxın iş və təhsil

dostlarını aid etmək olar. Çox vaxt rəsmi qrupların daxilində də

bu cür qeyri-rəsmi qruplar yarana bilir.  Belə ki,  rəsmi qrupun

üzvləri bir-birinə yaxınlıq,  dostluq münasibətlərinə görə

qruplaşa bilirlər. Həmin qrupların mövqeyi, norma və məqsədi

bütövlükdə rəsmi qrupun mövqe,  norma və məqsədinə uygun

gəldikdə

qrupun


fəaliyyətinin

müvəffəqiyyətlə

həyata

keçməsinə imkan yaradır. Bu baxımdan psixoloqlar rəsmi kiçik



qrupun müvəffəqiyyətlə fəaliyyət göstərməsinin, onun rəsmi və

qeyri-rəsmi strukturlarının bir-birinə uyğun gəlməsindən asılı

olduğunu qeyd edirlər.  


Yüklə 2,65 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   49




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin