Forobiy har bir hodisa o ‘rtacha m e’yorda boMgani m a’qul, deb hisoblaydi. Saxiylik,
d o ‘stlik, xushmuom alalik va boshqa fazilatlar ham o ‘rtacha m e’yor saqlanishi kerak
deydi.
O 'quv tarbiya jarayonida talabalarning bilimi va hatti-harakatlarini baholash
yangi mavzuni tushuntirishda, talabalam i mustaqil ishlarini tashkil etishda, darsdan
tashqari vaqtlarda o ‘qituvchi nazokati va odobi barchaga o ‘mak bo'ladigan darajada
bo‘lm og‘i lozim.
Zero, uning har bir harakati talabalar ongida muhrlanadi. SHu o ‘rinda, buyuk
olim R.Dekartning shunday so ‘zlarini keltirib o ‘tmoqchimiz: qimki nasihatga o ‘tar
ekan, o ‘git tinglovchiga (talabaga) nisbatan o ‘zini tadbirkor his etm og‘i lozim:
kichik
bir xatosi ham ishni buzadi.
Odoblilik va nazokatlilik to ‘g ‘risida donishmandlar ham qimmatli fikrlar
aytganlar.
Bir donishmanddan so‘radilar:
- odam uchun yarashadigan liboslar ichida eng g o ‘zali qanday kiyim?
Donishmand javob berdi:
- odam uchun yarashadigan eng g o ‘zal libos bu odob-axloq libosidur. Kishi
qiyofasini bezaydigan, uning husniga husn qo‘shadigan bundan go‘zal libosni topish
qiyin.
Pedagogning hatti-harakati, dars olib borish jarayoni, sahnadagi aktyor-
artistning faoliyatigajuda o ‘xshaydi.
Shuning uchun bo 'lsa kerak o ‘qituvchilik kasWni «bitta aktyorning teatri» deb
nom laydilar. Shu bois ham pedagog teatr-aktyor san’atiga oid hatti-harakatlami,
mahoratni, qonun-qoidalami va tam oyillam i yaxshi o'zlashtirish kerak. Teatr
san’atida, kinoda o ‘chmas
iz qoldirgan Nabi Rahimov, Abror Hidoyatov, Sohib
X o'jaevlarning o ‘ynagan rollarining tom oshabinga ta ’sirchanligi va hayotiyligi bilan
tom oshabinni o ‘ziga rom qiladi. M ashhur rejissyor K.S.Stanislavskiy sahnada
kechadigan ijodiy jarayonni ongli ravishda boshqarishning o ‘ziga xos tizimini
yaratgan. U aktyor uchun talant zarurligini bayon etib: «Talant - shaxsdagi ko ‘pgina
ijodiy qobiliyatlarning baxtli to ‘plami va ijodiy irodasidir», deb yozadi. «Aktyorning
ijodiy qobiliyati uchun kuzatuvchanlik har narsadan zarurroq b o ‘lib, bundan tashqari
san’atkorga zarur vaqtda hayajonlana olish, o ‘tkir xotira, temperam ent, fantaziya,
xayol,
musiqiy qobiliyat, aql, did, shuningdek ritm va tempni sezishdek ko‘pdan-ko‘p
sifatlar zarur», - deb ta ’kidlaydi. K.S.Stanislavskiy aktyorlik mahorati haqida,
«aktyorda ta ’sirchan, yodda qoladigan ovoz, yurakka ta ’sir etadigan ko ‘z, yuz,
mimika, gavdaning harakatchanligi», - kabi xususiyatlarni k o ‘rsatadi. N im a uchun
ba’zi aktyorlarni tomoshabinlar sevadi, intikib kutadi? «Chunki, bu aktyorlarda so‘z
46
bilan tushuntirib berib bo'lrnaydigan darajadagi yoqimtoylik, o ‘ziga tortuvchanlik
mavjud», - deb javob beradi muallif.
Muallifning fikricha: «aktyor uchun eng muhim narsa (hatto talant va
temperamentdan ham muhimroq) uning sahnada uzini tutish va kayfiyatini
boshqarishidir». Agar aktyor bu malaka va ko‘nikmalari bilmasa, uning muskullari
zo'riqadi. Hatto, ba’zi bir muskullarida
tortishlar yuz beradi, bu esa o ‘z navbatida
ijodiy fikrlashga va sahnada estetik his-tuyg‘uni namoyon qilishga xalaqit beradi.
Talantli, qobiliyatli pedagoglar o ‘z nutqi va hatti harakatlarini bemalol boshqara
oladi. Bu o ‘qituvchilar talabalarni har tomonlama idrok etadi va dars jarayonini
shunga qarab boshqaradi.
Afsuski, ba’zan uzoq vaqt pedagoglik kasbida ishlagan o ‘qituvchilarda
talabaning kayfiyatini, holatini, munosabatini idrok etish qobiliyati sustlashib qoladi.
Bunday o ‘qituvchilarda talabalar dunyosiga qiziqish qobiliyati yo‘qolib boradi.
Pedagogik faoliyat his-tuyg‘u bilan sezish, intuisiya (ichki tuyg‘u) bilan ko‘ra olish,
pedagogik o‘quv vazifalariga ijodiy yondashish yutuqlarning garovidir.
San’atkoming tomoshabinlar diqqatini jalb etishining beshta bosqichi mavjud:
San’atkor sahnaga chiqadi, tomoshabinlami ko‘zdan kechiradi va ularning
orasidan o‘ziga ta’sir obektini tanlaydi.
Fikran o ‘sha obektga yaqinlashadi va uning diqqatini o ‘ziga jalb etadi.
Obektning (bitta yoki ikkita tomoshabinning) qalbini ko‘zi va ongi bilan
«paypaslab» ko‘radi.
0 ‘zining fikrini va tushunchalarini shu obektga berishga (etkazishga) harakat
qiladi.
Obektning javobi - tomoshabin o‘rtasida o'zaro
fikr almashish bamisoli
(qalblararo nur berish va nur qabul qilish) jarayoni kechadi.
Tomoshabinning va talabalaming diqqatini jalb etishning bir necha metod va
usullari mavjud:
Sust (passiv) metod - bu o ‘qituvchi asta-sekinlik bilan, o ‘z fikrini mantiqiy
asoslash bilan talabalaming diqqatini asosiy maqsadga qaratadi.
Agressiv metod - bunday o ‘qituvchi his-tuyg‘u va iroda, intellekt kuchi bilan
talabalaming diqqatini qamrab oladi. Bu asosan kuchli, ekspressiv o‘qituvchilarga
xos. Bunday o ‘qituvchilar o ‘ziga ishonch bilan tinglovchilarni go‘yoki gipnoz
qiladilar. Gipnoz qisqa bo'lishi mumkin, ammo o ‘qituvchi har xil usullar bilan bu
holatni istaganichatuzishi mumkin.
Pedagogning o ‘z hatti-harakatini boshqarish qanday kechadi? Jamoani
boshqarish
uchun avvalombor, o'qituvchi o ‘z hatti-harakatini boshqarishni o'rganishi
kerak. Buning uchun ayrim mashqlari deb ham ataladi. Bularquyidagilar:
Gavda, gavda a ’zolarining hatti-harakatlari koordinasiyasini shakllantirish.
0 ‘z kayfiyatini, mimikasini boshqara olishi va buni tinmasdan mashq qilish.
47
0 ‘z tana a ’zolarining harakatini idrok etishi.
M aqsadga erishganligini sezishi.
Bu m alaka k o ‘nikmalarga erishish uchun quyidagi hatti-harakatlar va mashqlar
bajarilishi lozim:
N afas, muskul va gavda, gavda a ’zolarining mashqlari bajariladi. Lekin, bu
mashqlar quruq takrorlash boMmasdan, balki ongli ravishda maqsadli, his-hayajonli,
hatti-harakatlar b o ‘lm og‘i lozim.
M im ika, nutqning noverbal shakllari, nutq va ovoz m odulyasiyasi (ritm, tem br
va boshqalar) talab etiladi.
Ritm ni sezish, fazoni - muhitni idrok etish, muhitdagi harakat va bu harakat
dinamikasini tahlil eta olish.
Hozirgi davr yoshlariga har tomonlama tinim siz m a’lumotlar, xabarlar,
yangiliklar yog'ilib turganda, o ‘qituvchi uning diqqatini qanday qilib dars jarayonida
m untazam saqlay oladi? Qanday qilib va nim a bilan darsga qiziqish uyg‘ota oladi?
M ashhur
allomalarimiz, klassik pedagoglarimiz, milliy tarbiya sohasida katta
yutuqlarga erishgan m ualliflam ing m a’lumotlariga ko‘ra aktyor mahorati tizimi va
tam oyillari yuqoridagi m uam m olargajavob beradi.
Dostları ilə paylaş: