Dilrabo elmuratova nodira misirova

Nutqni boshqarishning ilmiy asoslarini quyidagilar tashkil etadi:
1. To’g ’ri nafas olish.
2. Talaffuz va diksiyani sozlash.
3. Nutq, talaffuz, diksiyani pantomimik va mimik harakatlar bilan uyg’unlashtirish 
(teatr pedagogikasi tajribasi asosida).
1. T o’g’ri nafas olish
Nafas faqatgina insonning tirikligini ta’minlabgina qolmaSdan nutqning kuch 
beruvchi bazasi bo’lib ham hisoblanadi. Nutq hosil qiluvchi nafas 
Fonatika 
deb 
ataladi (grekcha 
fono - tovush). 
Hayotda muomala dialogik tarzda kechishi nafas 
olishda ko’p qiyinchilik tug’dirmaydi. Biroq dars paytida esa bir oz boshqacharoq: 
o’qituvchi uzoq vaqt gapirishiga to ’g’ri keladi, mashqsiz nafas olish shunda o’zini 
namoyish qiladi: nafas olish qiyinlashishi tomir urishni tezlashishi , yuz qizarishi 
kuzatiladi.
Nafas olish jarayonida qanday muskullar ishtirok etishiga qarab nafas olishning 
4 xil tipi farqlanadi.
Yuzaki nafas 
- olish yelkani ko’taruvchi va tushiruvchi, ko’krak qafasning 
yuqori qismini harakatga keltiruvchi muskullar ishtirokida hosil bo’ladi. Bu yuzaki 
nafas hosil qiladi, o’pkaning faqat yuqori qismigina faol harakat qiladi.
Ko’krak nafasi - 
qovurg’alar oralig’i muskullari yordamida hosil qilinadi. 
Ko’krak qafasining ko’ndalang qismi o’zgarishga uchraydi. Diafragma deyarli 
harakatsiz, natijada nafas chiqarish kuchsiz.
41

---

Diafragma orqali nafas olish 
- ko’krak qafasining ko’ndalang o ’zgarishi 
hisobidan sodir bo’Iadi. D iafragm a qisqaradi (bunda qovurg’alar oralig’idagi nafas 
m uskullari qisqaradi, biroq ozroq).
D iafragm a qovurg’a orqali nafas olish diafragm alaming to ’g ’ridan-to’g ’ri va 
k o ’ndalang ravishda qisqarishi, qovurg’alararo nafas olish muskullarining qisqarishi 
natijasida yuzaga keladi. Bu nafas olish eng to ’g ’ri bo ’lib, undan nutq tovushini hosil 
qilish uchun foydalaniladi.
K o’krak qafasining kengayishi nafas chiqarish natijasida faol ishga kirishgan 
qovurg’alararo muskullarning harakati o ’pka kengayadi va havo bilan to ’ladi. 
Shunday savol tu g ’iladi - nafas olish qanday sodir b o ’Iadi?
K o ’krak qafasi diafragmasi qisqaradi va ko ’tariladi ham da ko ’krak qafasining 
yuqorisiga ta ’sir etadi, bu vaqtda qovurg’alar pastga tushadi, natijada k o ’krak 
qafasining ko ’ndalang hajmini kichraytiradi. K o’krak qafasining umumiy hajmi 
qisqarishi natijasida bosim ko ’payadi va havo tashqariga chiqadi.
Oddiy nafas burun orqali sodir bo’Iadi: u vaqt jihatidan qisqa va ravondir. 
Oddiy nafasning formulasi: nafas olish, chiqarish, pauzadan iborat.
Buni shunday ta sa w u r etish mumkin:
N a f a s c h i q a r is h
N a f a s o l i s h
л -
Bunday nafas olish esa nutq uchun yetarli emas. N utqda nafas chiqarish nafas 
olishga nisbatan cho’ziqroqdir.
P a u z a
N a f a c n lic h
N a f a c r h i n a r i c h
Nutq tovushlari nafas chiqarish jarayonida yuzaga keladi. Shuning uchun ham 
diafragma, bel ham da qovurg’alararo muskulami rivojlantirishga doir mashqlar 
mavjiud. Masalan: yonboshlagan holda burun orqali chuqur nafas olish. Bunda havo 
o ’pkaning pastki qavatida saqlanishiga e ’tibor bermoq darkor. Havoni har doim 
pastga tom on y o ’llash lozim.
42

---