Dinshunoslikka
Falsafiy teologiya – din falsafasining asosiy yo‘nalishi
Yüklə 4,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
3. Falsafiy teologiya – din falsafasining asosiy yo‘nalishi.
Din falsafasining asosiy yo‘nalishlaridan biri, bu – falsafiy te ologiya hisoblanadi. Ma’lumki, teologiya (lot. theo – Xudo, lo gos – ta’limot) yoxud ilohiyot – Xudo to‘g‘risidagi fan, ta’limot ma’nolarini anglatadi. Xudo, uning sifatlari, belgilari va xususi yatlari to‘g‘risidagi diniy ta’limotlarni asoslash va himoya qilish tizimi sifatida mazkur fan muayyan din tomonidan belgilangan aqidalarning chinligini isbotlash bilan birga, dindorlar hayot tarzi va me’yorlari kompleksini ham o‘rganadi. O‘rta asrlarda teologiya jamiyatni, davlatni boshqarishning mafkuraviy asosi bo‘lgan. Shu sababli boshqaruvning teokratik shakli ham vujudga kelgan. U o‘rta asr madaniyatining barcha turlarini ilmfan, falsafa hamda axloqni o‘zida mujassamlashtirgan yagona tizim shaklida namo yon bo‘ladi. Teologiyaning alohida fan sifatida asosiy funksiyasi, dinlar ning o‘z aqidasini, ya’ni Xudo to‘g‘risidagi o‘z ta’limotlarining boshqa aqidalarga nisbatan maqbul va to‘g‘ri ekanini isbotlashdan iborat. Jumladan, islom dini doirasida ilohiyot masalalari ning alohida ko‘rib chiqila boshlashi, ya’ni, kalom ilmining vujud ga kelishi, VIII–IX asrlarda jabariylar, qadariylar, mo‘taziliylar, murjihiylar kabi Allohning zotisifatlari, taqdir kabi masalalarda ixtiloflarni yuzaga keltirgan oqimlarning paydo bo‘lishi natijasi edi. Bu holda sof aqidani yangi paydo bo‘lgan ta’limotlardan as rash, uni to‘g‘riligini isbotlash zarurati paydo bo‘lgandi. Holbuki, avvalgi asr olimlarining barchasi kalom ilmi bilan shug‘ullanish ni «harom» va hattoki «kufr» deb hisoblashgan. Xristianlik doirasida ham teologiya avval boshida «apologeti ka», ya’ni xristianlikni atrofdagi dinlar tazyiqidan himoya qilish, Iso ta’limotining ilohiy ekanini isbotlash shaklida yuzaga kelgan. Teologiya doimo falsafa bilan bog‘liq holda mavjud bo‘lib kel gan. O‘rta asrlar oxirlariga qadar falsafa ilohiyotga moslashtiril gan. Jumladan, antik davr faylasufi Fales, ilk o‘rta asrlarda Foma Akvinskiy, R. Bultmanlar ham yirik teologlar bo‘lishgan. Akvins 153 kiyning zamonaviy katoliklik aqidasining asoschisi sanalishi ham yuqoridagi fikrimizning isboti bo‘la oladi. Islom olamida falsafaga nisbatan ikki xil munosabat mavjud bo‘lgan, mo‘taziliylar, jabariylar, jahmiylar, ismoiliylar kabi ilohi yot maktablarining faoliyati natijasida bir guruh olimlar falsafa bilan shug‘ullanishni umuman inkor etishsa, Imom G‘azzoliy kabi bosh qa bir turdagi olimlar falsafa va kalomni yarashtirishga urinishgan. Keyinchalik Yevropa va Sharq olamida hurfikrlilik harakatlari ning rivojlanishi teologiyaning falsafa fani tarkibidagi bir bo‘lim ga aylanishiga olib keldi. Yevropa muhitida Nitsshe, Freyd, Spi noza, Yum kabi faylasuflar teologiyaga tanqidiy yondashuvlari asosida falsafiy teologiya, ya’ni diniy falsafa yuzaga keldi. Falsafiy teologiyaning asosiy vazifasi borliqning diniyfalsafiy asoslari va undan kelib chiqadigan ixtiyor erkinligi, tasodifiylik va zaruriylik, Xudoning sifatlari bahsi kabi masalalar hisoblana di. Umuman olganda, falsafiy teologiya Xudoning barcha sifat lari bilan birga mavjudligini falsafiy jihatdan asoslashga urinadi. Mazkur maqsadlarni amalga oshirish uchun birinchidan, Xudo ning mavjudligini isbotlab berish, ikkinchidan, imkon qadar Xu doning tabiatini aniqlash va uchinchidan, Xudo – olam va Xu do – inson munosabatlarini ochib berish masalalarini hal qilish lozim bo‘ladi. Mutafakkirlar din va hayot falsafasi mushohadasi ustida 154 Falsafiy teologiya ayni damda «tabiiy teologiya», «diniy fal safa», «diniy metafizika», «ratsional teologiya» kabi nomlar bi lan ham ataladi. Insoniyat yaralibdiki, doimo borliqning ilohiy yaratuvchisi – Xudo haqida ko‘proq bilishga, unga yaqinlashishga urina di. Mavjud barcha dinlarda, oz yoki ko‘p miqdorda, Xudo ha qidagi ta’limotning mavjudligi, mazkur mavzudagi bahslar antik davrdan to bugungi kunga qadar faylasuflarning asosiy mavzu laridan biri ekani yuqoridagi fikrlarimizga isbot bo‘lib xizmat qiladi. Mazkur masalalarni hal qilishga urinishlar natijasida fal safiy teologiya tez sur’atlarda rivojlandi, uning bahs mavzulari ko‘paydi. Oqibatda, bu bir necha falsafiy teologik maktablarning shakllanishiga olib keldi. Mazkur oqimlardan eng yiriklari sifa tida teizm, deizm, panteizm, panenteizm kabi oqimlarni sanash mumkin. Teizm va deizm diniyfalsafiy ta’limotlarining asosiy xu susiyatlari. Ma’lumki, teizm (yunoncha Θε ό ς — Xudo) – keng ma’noda Xudo yoki Xudolarga ishonish, tor ma’noda esa mono teistik xarakterga ega bo‘lgan Xudoning mavjudligi va uning bu tun dunyoda o‘z hukmini o‘tkazishi haqidagi diniy falsafiy ta’li mot. Mazkur atama ilk bor Ralf Kedvort tomonidan «Borliqning asl intellektual tizimi» nomli asarida amalga kiritilgan. Bugungi kunda monoteistik mohiyatga ega bo‘lgan barcha diniy ta’limot lar (yahudiylik, xristianlik, islom kabi) teizmga kiritiladi. Teizmga ko‘ra Xudo dunyoning yaratuvchisigina bo‘lib qol may, uni boshqarishda ham bevosita yoki bilvosita ishtirok etadi. Mutaxassislar, mazkur ta’limot shakllanishi va rivojlanishining asosiy sababi sifatida Gegel va Shellinglarning panteistik nazari yalarining qoniqarli bo‘lmaganini keltirishadi. Teizmning eng yirik namoyondalari sifatida kichik Fixte, Ulritsi, Virt, Veyse, Xalibeus, Shvarts, Karrg‘er va Seyzing ka bi faylasuflarni qayd etish mumkin. Falsafada teizmga nisbatan «bexabarlik» mavqeida turish – agnostitsizm, bunday e’tiqodning yo‘q bo‘lishi – ateizm, teizmni inkor etish esa – antiteizm deb 155 ataladi. Hind falsafasida esa, teistik ta’limot – astika, uning zid di esa (ya’ni ateizm) – nastika deb atalgan. Yüklə 4,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|