Ə c əHMƏdov


аьызжыглары  бцтюв  (шякил  2.3)  оланлар,  мясялян  Паллас  зяфяраны  (Жрожус сативус  β β β β  Палласии Маw



Yüklə 6,89 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə4/23
tarix05.03.2017
ölçüsü6,89 Kb.
#10306
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   23

  аьызжыглары  бцтюв  (шякил  2.3)  оланлар,  мясялян  Паллас  зяфяраны 
(Жрожус сативус 
β
β
β
β
 Палласии Маw). 
2.
  тяпяляриндя  аьызжыглары  щачалы  (шякил  2.4)  оланлар,  мясялян,  ади 
мядяни щалда йетишдирилян зяфяран (Жрожус сативус Л.). 
3.
  сятщляринин щяр йери хырда щиссяляря бюлцнмцш (шякил 2.5) аьызжыглар, 
мясялян, Эюзял зяфяран (Жрожус спежиосус М.Б.). 
Чичяклямя вахтына эюря зяфяранлар пайыз вя йаз зяфяраны олмаг цзря 
2  йеря  бюлцнцрляр.  Пайыз  чичякляри,  адятян  парлаг  бянювшяйи  вя  йа  аь 
рянэдя олур. Йаз чичякляри ися гызылаохшар сары рянэдядир. Йаз чичякляри юз 

 
71
рянэляриня  вя йазын лап  яввялляриндя  чыхмаларына эюря  йазын  хябярверижиси 
адланырлар. 
 
2.4. Зяфяранын нюв мцхтялифлийи 
 
Зяфяран занбагчичяклиляр фясилясинин Cрожус жинсиня аид от биткисидир. 
Занбагчичяклиляр  фясилясинин  1100  мцхтялифликляриня  малик олан  60-а 
гядяр  жинси  ящатя  едян  вя  ясасян  тропик  вя  субтропик  юлкялярдя  йайылан 
битки сортлары вардыр. Азярбайжанда бу фясилянин 3 жинсиня аид олан 43 нювц 
вардыр. 
Зяфяран  Cрожус  жинсиня  мянсубдур.  Бу  жинс,  ясасян  80 
мцхтялифликдян  ибарятдир.  Гафгазда  бу  жинсин  12,  Азярбайжанда  ися  6 
нювцня  раст  эялмяк  олур.  Азярбайжан  флорасында  гейд  едилмиш  зяфяран 
нювляринин адлары ашаьыдакылардыр: 
1.
  Ади зяфяран – Жрожус сативус Л. 
2.
  Хязяр зяфяраны – Жрожус Жаспижус. 
3.
  Адам зяфяраны – Жрожус Адамис. 
4.
  Артвин зяфяраны – Жрожус артвиненсис. 
5.
  Эюзял зяфяран – Жрожус спежиосус М.Б. 
6.
  Чохчичякли зяфяран – Жрожус полйан тщус. 
Йабаны  щалда  битян  зяфяранлардан  ики  нювцнцн  аьызжыглары  мядяни 
зяфяранын  –  Жрожус  сативус  аьызжыглары  кими  ядвиййялидир.  Бунлар  да:  1. 
Паллас  зяфяраны  –  Жрожус  Палласии  М.Б.,  2.  Эюзял  зяфяран  –  Жрожус 
спежиосус М.Б.- дян ибарятдир. 
Крымда  бу  зяфяранлары  юйрянмякля  проф.  В.А.Тихомиров, 
С.А.Мокръетски  вя  А.И.Филиппов  мяшьул  олмушлар.  Паллас  зяфяраны  якин 
зяфяраны да адланыр. Бунун ашаьыдакы ики мцхтялиф нювц вардыр: 1. Жрожус 
сативус 
β
β
β
β
 Палласии Маw (Паллас зяфяраны ) вя 2. Жрожус сативус 
α
α
α
α
 аутумналис 
Л. (пайыз зяфяраны). 

 
72
Чох  вахт  мядяни  зяфяран  пайызлыг  якин  зяфяраны  (Жрожус  сативус 
α
α
α
α
 
аутумналис)  иля  бярабяр  тутулур.  Лакин  Крым  тядгигатчылары  пайызлыг 
зяфяранла Паллас зяфяраны арасындакы фяргин о гядяр ящямиййятсиз олдуьуну 
эюстярирляр  ки,  буна  эюря  Паллас  зяфяраныны  да  ади  зяфяранын  мядяни 
формасы  иля  бярабярляшдирмяк  олар.  Проф.  В.А.Тихомировун  тядгигатлары 
сцбут  етмишдир  ки,  онлар  кейфиййятжя  мядяни  зяфярандан  щеч  дя  эери 
галмыр. 
Ашаьыда гыса да олса ади зяфяранын вя йабаны зяфяранын ики нювцнцн 
гыса тясвири верилир. 
Паллас зяфяраны – Жрожус Палласии М.Б. Бу биткинин щцндцрлцйц 8-16 
см,  лячяклярин  узунлуьу  2,5-3,5  см,  дишижик  аьызжыгларынын  узунлуьу  ися 
2,5-2 см-дир. Йарпаглары чох енсиздир (ени 0,3-0,4 см). Дишижик аьызжыглары 
парлаг нарынжы-гырмызы рянэли вя ясасян бцтюв олур, бязян дя будагланыр. 
Сцтунжуглар сарымтыл, сары, тозлуглар бойда вя йа онлардан бир гядяр узун 
олур.  Тозжугларын  бюйцклцйц  64-80  микрондур.  Ясасян  пайызда 
чичякляйир.  Тажын  рянэи  нязяря  чарпажаг  гядяр  ал-гырмызы,  лячякляри  ися 
бянювшяйи олур. 
Чичякйанлыьынын  ясняйи  (чичяк  аьзы)  сарымтыл  вя  тцклцдцр. 
Йумрусоьанагларын  гыны  торлу,  назик  телли  вя  гонур  рянэдядир. 
Йарпагларын  гыны  чичяк  боружуьунун  йанында  аьымтыл  рянэдядир. 
Йумрусоьанагларын узунлуьу 1 см, ени 2-4 см-дир. 
Паллас зяфяраны Крымда, Гафгазда, Тцркийянин шималында вя Иранда 
чох йайылмышдыр. Вятяни Кичик Асийа, Яфганыстан вя Шимали Щиндистандыр. 
Бу зяфяран юз кейфиййятиня вя хассяляриня эюря мядяни зяфярана чох 
йахындыр.  Она  эюря  дя  тябабятдя  вя  йейинти  сянайесиндя  ишлядиля  биляр. 
Аьызжыгларынын  (йабаны  щалда  йетишянлярдян)  йыьылмасы  игтисади  жящятдян 
ялверишли  олмаса  да, мядяни щалда  якилиб  бежярилмяк цчцн  чох йарарлыдыр. 
В.А.Тихомировун  мялуматына  эюря  тяркибиндяки  эцлцн  вя  дишижийин 
мигдарына эюря мядяни зяфяранла бир сырада дурур. 

 
73
Эюзял  зяфяран  –  Жрожус  спежиосус  М.Б.  Бу  зяфяран  башга 
зяфяранлардан ашаьыдакы яламятляриня эюря фярглянир: биткинин щцндцрлцйц 
10-40 см-дир (якин зяфяранынын щцндцрлцйц 8 см-дян 16 см-я гядяр олур), 
йумрусоьанагларын  узунлуьу  1-1,7  см,  ени  2,5  см,  чичякйанлыьы 
лячякляринин узунлуьу 4-5 см-дир, аьызжыглары будаглы вя дик олур, парлаг 
нарынжы рянэдядир, чичяйин ясняйиндя (аьзында) тцк йохдур вя сары рянэдя 
дейилдир  (йумрусоьанаьын  цзяриндяки  пулжугларын  дцзцлцшц  якин 
зяфяранындакы  кимидир).  2-4  ядяд  йарпаьы  олур  вя  чичяк  ачдыгдан  сонра 
инкишаф едир. Эялян пайыза кими йарпаглар бюйцйцр, узунлуьу 40 см-я, ени 
6-8 см-я чатыр. 
Эюзял  зяфяран  Гафгаз  даь  флорасынын  (Алп  йцксякликляриня  гядяр) 
нцмайяндясидир.  О,  коллугларда  вя  якинлярдя  битир.  Гафгазда, 
Эцржцстанда  –  Тбилиси  ятрафында,  Азярбайжанда  ися  Гусар  зонасында, 
Талыш  даьларында  вя  Даьлыг  Гарабаьда  тапылмышдыр.  Иранда  Хязяр  дянизи 
сащили  бойунда,  Кичик  Асийада  –  Бейрутла  Трабзон  арасында  олан  Гала-
гач  даьында,  Крымда  –  Симферополун  йахынлыьында  тясадцф  едилир.  Она 
Мажарыстанда да раст эялинир. 
Проф. В.А.Тихомиров Крымда бу нюв цзяриндя тядгигат апармыш вя 
исбат  етмишдир  ки,  онун  аьызжыгларындан  йахшы  кейфиййятли  зяфяран  алмаг 
олар. 
Эюзял  зяфяранын  Азярбайжанда  (Гусар  зонасында)  ещтийаты, 
йайылмасы, онун Абшеронда мядяни формайа кечирилмяси, кимйяви тяркиби 
вя биолоэийасы Ф.Й.Гасымов тяряфиндян юйрянилмишдир. 
Мядяни зяфяранла йанашы сянайедя ишлядилмяси мцмкцн олан бу ики 
йабаны  нювдян  башга  чичякчиликдя  декоратив  битки  кими  истифадя  едилян 
даща бир сыра йабаны зяфяран нювляри дя вардыр. 
Ади  зяфяран  –  Жрожус  сативус  Л.  Ади  зяфяраны  ятрафлы  тясвир  етмяк 
цчцн Абшеронда битян мядяни зяфяран эютцрцлмцшдцр. 
Нормал  шяраитдя  бюйцйян  зяфяранын  йумрусоьанаьы  йастыкцряви 
шякиллидир.  Абшеронда  зяфяран  сых  якилдийиндян  йумрусоьанаглар  юз 

 
74
формаларыны  дяйишяряк  узунсов  вя  йан  тяряфлярдян  ичяри  басыг  олур.  Орта 
бюйцклцкдя олан йумрусоьанаьын ени 2,6 см, узунлуьу 1,7 см, чякиси ися 
6-7 г-дыр. Ири йумрусоьанаьын чякиси 8-9 г-а гядяр олур. Хырдалары ися 0,2 
г-дан 5 г-а гядярдир. Даща сейряк якилдикдя йумрусоьанагларын чякиси 10 
г вя даща аьыр олур. Н.Л.Гурвич (1939) йетишдирдийи зяфяранлардан 25-30 г 
аьырлыьында  йумрусоьанаг  алмышдыр.  Зяфяранын  йумрусоьанаглары 
гызылаохшар  ал  рянэли  зяриф  пулжугларла  юртцлмцшдцр.  Бу  пулжугларын 
цстцндя кобуд телли, тцнд гонуррянэли башга пулжуглар да вардыр. Дахили 
пулжуглары  гызылаохшар  гырмызы,  гящвяйи-боз  вя  ала  рянэли  олан 
йумрусоьанаглар да алынмышдыр. 
Алт пуллар 3-дян 8-я гядяр олур вя соьанаьын отуражаьыны ики щалга 
шяклиндя  бцрцйцр.  Сонракы  пуллар  соьанаьын  ятрафыны  гапанмайан 
спираллар  шяклиндя  ящатя  едир.Пуллардан  соьанаьын  цзяриндя  енсиз  гара 
шырымлар  шяклиндя  из  (пулларын  битишдийи  йерляр)  галыр.  Бу  шырымлар  арасында 
эюзжцкляр  йерляшмишдир.  Эюзжцклярин  цзярини  цскцк  шяклиндя  олан  пуллар 
юртмцшдцр. 
Эюзжцклярин  сайы  мцхтялифдир.  Онлар  йумрусоьанаьын  ятрафында 
спирал  шяклиндя  дцзцлмцш  олур.  Йумрусоьанаьын  цзяриндяки  пулларын 
йерляшмяси  вя  эюзжцклярин  дцзцлцшц  зяфяранын  мцхтялиф  сортларыны  бир-
бириндян айырмаг цчцн характерик яламят ола биляр. 
Йумрусоьанаьын  йан  эюзжцкляриндян,  адятян  йарпаг  охжуглары 
чыхыр,  йалныз  тяк-тяк  щалларда  (ири  соьанагларда)  онлар  чичяк  охжуьу  да 
верирляр. 1-дян 4-я гядяр олан чичяк эюзжцкляри йумрусоьанаьын тяпясиндя 
йерляшир вя рянэли цскцкля юртцлмцш олур. Истяр чичяк эюзжцкляринин, истярся 
дя  йан  эюзжцклярин  сайы  кюрпя  соьанагларын  инкишафы  цчцн  олдугжа 
ящямиййятлидир. 
Эюзжцклярин рцшеймляри ися сакитлик дюврцндя олан йумрусоьанаьын 
биринжи  вя  икинжи  пуллары  арасында  инкишаф  едир.  Буна  эюря  дя  эюзжцклярин 
щалгалары дахилиндя бош сащя галыр. Эюзжцкляр нормал инкишаф шяраитиндя 5-

 
75
6 см-я гядяр узанырлар. Онлар аьымтыл-сары рянэли, щяр йери демяк олар ки, 
ейни галынлыгда (1 мм) олан будагланмамыш теллярдян ибарятдир. 
Ади зяфяранын тцнд йашыл рянэли вя узунсов хяттшякилли, ени 2-3 мм, 
узунлуьу 20 см-я гядяр олан, сых гуру вя дик йарпаглары ийняйя охшайыр вя 
щяр биринин ортасындан аьымтыл рянэдя дамар кечир. 
Ади  зяфяран  чичяйинин  тажы  дцз,  симметрик  вя  парлаг  бянювшяйи 
рянэдя олур. Лячяйин бойунжа тцнд рянэли дамарлар узаныр. Бир-бириндян 
чох аралы олан шахялянмямиш цч ара дамар хцсусиля айдын сечилир. 
Лячяк  дилимляринин  вя  чичяк  боружугларынын  узунлуьу  гисмян 
биткинин  якилмя  цсулундан  асылыдыр.  Йумрусоьанаг  дайаз  (5-10  см 
дяринликдя)  якилдикдя  лячякляр  тяхминян  3,1  см  узунлугда  вя  1,5  см 
ениндя,  чичяк  боружуьу  йер  сятщиндян  щесабладыгда  3  см-я  гядяр  олур. 
Йумрусоьанаг дярин (20 см дяринликдя) якилдикдя лячякляр 3,4 см-я гядяр 
узаныр вя лап енсиз (1,4 см-я гядяр) олур, чичяк боружуьу ися йер сятщиндян 
3,5 см-я гядяр галхыр. 
Адятян бцтцн чичяк боружугларынын (йерцстц вя йералты щиссяляринин) 
узунлуьу  йумрусоьанаьын  якилмя  дяринлийиндян  асылы  олараг  6-12  см-я 
чатыр. Тозжугларын узунлуьу 1,4 см-дян 1,5 см-я гядяр, ясняйи сейряк аь 
тцклц, чичяк боружуьу бянювшяйи тцнд гырмызы рянэдя олур. 
Бир  соьанагдан  чыхан  чичяклярин  мигдары  башлыжа  олараг 
йумрусоьанаьын  бюйцклцйцндян  асылыдыр.  Онун  чичяк  вермясинин  ашаьы 
щцдуду 3,6-дан башлайыр. Лап хырда йумрусоьанаглар чичяк чыхармырлар. 
Бязян 12-13 чичяк ачан ири йумрусоьанаглара да раст эялмяк олур. 
Ади зяфяранын аьызжыглары йарылмыш олур вя 1,5-2 мм-я гядяр (тяк-тяк 
щалларда  3  мм-я  гядяр)  эенишляняряк,  гыф  шяклини  алырлар.  Онларын  рянэи 
тцнд  гырмызыдыр  вя  сцтунжуьун  дибиня  доьру  дяйишяряк  тядрижян  нарынжы, 
сары вя нящайят аь рянэя чеврилир. 
Аьызжыгларын  гыфлары  парлаг  сары  щашийя  иля  ящатя  олунмушдур.  Гыф 
гырышлыдыр  вя  йан  тяряфдя  кясийи  вардыр.  Аьызжыгларын  бойу  2,5-3,1  см-я 
гядяр олур. 1000 ядяд йаш аьызжыьын чякиси 20,00-31,67 г-дыр. 

 
76
 
2.5. Зяфяранын биолоэийасы 
 
Зяфяран  –  Жрожус  сативус  Л.,  тохум  вермяк  габилиййятиндян 
мящрум  олдуьу  цчцн  анжаг  веэетатив  сурятдя  чохалыр.  Она  эюря  дя 
зяфяран  биткисинин  дюлсцзлцйц  мясяляси  тядгигатчыларын  диггятини  жялб 
етмишдир. 
Зяфяранын  дюлсцзлцйцнц  Карасава  онун  триплоид  битки  олмасы  иля 
изащ едир. Карасава (1933) зяфяран биткисиндя митоз вя мейоз щадисялярини 
юйряняряк  беля  бир  нятижяйя  эялмишдир  ки,  зяфяран  биткисинин  соматик 
(бядян) щцжейряляриндя 24 хромосом вардыр ки, бунлар да ясас 8 гаплоид 
хромосомларын  3  дяфя  тякрарындан  ямяля  эялмишдир.  Абшеронда  зяфяран 
биткисинин  стериллийи  иля  ялагядар  олан  онун  ембриолоъи  тядгигатыны 
И.М.Рзагулийев  вя  Г.Е.Капинос  апармышдыр.  Г.Е.Капиносун  апардыьы 
тядгигатын  ясас  мягсяди  йумуртажыг  вя  рцшейм  кисясинин  инкишаф 
хцсусиййятлярини  мцяййян  етмяк  иди.  Чцнки  бунлар  майаланма  вя 
тохумун инкишафында билаваситя иштирак едир. 
Бундан  ялавя,  Г.Е.Капинос  Жрожус  сативус  биткисинин  диши 
чичякляринин  стериллик  дяряжясини  мцяййян  етмяк  вя  сярбяст  тозланма 
заманы  майаланма  просесини,  rцшейм  вя  ендоспермин  инкишаф 
хцсусиййятлярини дягигляшдирмяк мягсядиля бир чох тяжрцбяляр апармышдыр. 
Тядгигатлар  нятижясиндя  мцяййян  едилмишдир  ки,  Жрожус  сативус 
биткисинин  тозжуьу  вя  рцшейм  кисясинин  инкишафында  аномалийайа  тясадцф 
едилир.Бу ися майаланмайа вя тозжуьун инкишафына имкан вермир. Тозжуг 
дяняляринин  чохунун  деэенерасийайа  уьрамагла  тозжуг  боруларынын 
сцтунжугда зяиф бой атмасына, рцшейм кисясинин нцвясинин бюлцнмясиндя 
полйарлыг вя асинхронлуьун позулмасына, йумурта апаратынын инкишафдан 
галмасына вя тяляф олмасына да тясадцф олунур. 

 
77
Бязи  щалларда  тозжуг  борулары  рцшейм  кисясиня  дахил  олур  ки,  бу 
заман майаланма баш тутур вя рцшейм иля ендосперм нцвя типли инкишаф 
едир. Анжаг онлар инкишафын еля илк мярщялясиндя тяляф олурлар. 
Бу  аномалийалара  эюря,  щямин  биткинин  тохумуну  вя  щямчинин 
тетраплоид формаларыны алмаг гейри-мцмкцндцр. 
Зяфяран биткисинин биолоэийасы  чох  мцряккяб  олдуьундан, мювжуд 
тядгигат  ишляри  щяля  щямин  битки  щаггында  дцрцст  мялумат  веря  билмир. 
Зяфяранын биолоэийасына аид ядябиййат материалы чох мящдуддур. Бир чох 
тядгигатчылар (К.Карасава, В.Т.Тихомиров вя б.) тозжугларын жцжярдилмяси 
цзяриндя мцшащидя апармышлар. 
К.Карасава  тяряфиндян  тозжугларын  жцжярдилмяси  цзяриндя  бязи 
мцшащидяляр  апарылмышдыр.  О,  тозжуглары  10%-ли  шякяр  иля  агар-агарын 
гарышыг  мящлулунда  жцжярмяйя  гоймуш  вя  тозжугларын  50%-я  гядяринин 
жцжярдийини гейд етмишдир. Проф. В.А.Тихомиров нисбятян зяиф хлор-щидрат 
мящлулунда  жцжярмиш  тозжугда  веэетатив  вя  эенератив  нцвяляри  эюря 
билмишдир. 
Зяфяранын  чичяклямя  биолоэийасы  Абшеронда  И.М.Рзагулийев 
тяряфиндян  юйрянилмишдир.  Лакин  зяфяран  биткиси  дюлсцз  олдуьу  цчцн 
биткинин  чичяклянмя  биолоэийасына  аид  олан  тозланма,  майаланма  вя 
бунларла  ялагядар  олан  мясяляляр  ящатя  едилмямишдир.  И.М.Рзагулийев 
тяряфиндян  ясас  етибариля  чичяк  вя  онун  айры-айры  щиссяляринин  инкишаф 
биолоэийасы,  чичяк  тумуржугларынын  ямяля  эялмяси,  она  йумрусоьанаг 
цзяриндя  олан  габыгларын  вя  эюзжцк  пулжугларынын  тясири,  тозжуьун  щяйат 
габилиййяти юйрянилмишдир. 
Зяфяранын  йумрусоьанаглары  май  айындан  сентйабр  айына  гядяр 
сакит  щал  кечирир.  Октйабр  айынын  икинжи  йарысындан  сонра  чичяклямяйя 
башлайырлар.  Онун  чичяклямяси  биткинин  торпаьа  якилиб-якилмямясиндян 
асылы  олмайараг  башлайыр.  Зяфяранын  гуру  йумрусоьанагларынын 
баьламаларда,  шкафда  вя  с.  чичяк  ачдыьы  щаллар  да  мялумдур.  Лакин  бу 
заман рцтубят олмадыгда йарпаглар вя кюкжцкляр инкишаф етмир. 

 
78
Зяфяранын  илк  жцжяртиляри  ачыг  сарымтыл  рянэдя  олуб  4-4,5  м 
галынлыьында,  ужу  сиври,  конусшякилли  охжуглардыр.  Торпаьын  сятщиндян  2,3 
см йухарыйа галхан бу жцжяртиляр зарлы (пярдяжикли) боружугдан ибарятдир. 
Бир-ики эцндян сонра бу боружугдан тцнд йашыл йарпаглар чыхыр. 
Йарпаглар 4-5 эцндян сонра пярдяжикдян азад олмаьа башлайыр вя 
щяр  эюзжцкдян  3-дян  9-а  гядяр  йарпаг  ямяля  эялир.  Йарпаглар  бцтцн 
веэетасийа дюврцндя инкишаф едяряк бюйцйцрляр. Веэетасийа дюврц ися май 
айына  гядяр  давам  едир.  Йарпаглар,  хцсусян  чичяклянмя  гуртардыгдан 
сонра  1-жи  айда,  йяни  декабрдя  чох  бюйцйцр  вя  2-3  дяфя  узаныр.  Йазда 
онларын бойу 15-20 см-я чатыр. 
Кюкжцкляр  йумрусоьанаг  кифайят  гядяр  рцтубят  алдыгдан  сонра 
инкишаф етмяйя, йаш торпаьа якилдикдян 6-8 саат сонра чыхмаьа башлайыр вя 
бюйцдцкдя  йумрусоьанаьын  отуражаьындакы  пулжуглар  гырылыб  дцшцр. 
Кюкжцклярин  бюйцмяси  жями  3-4  щяфтя  давам  едир  вя  сонра  тамамиля 
дайаныр. 
 
 
2.5.1. Кюрпя йумрусоьанагларын инкишафы вя зяфяранын чохалмасы 
 
Мялум  олдуьу  кими,  зяфяран  веэетатив  йолла  чохалан  биткидир.  Бу 
чохалма  биткинин  чичяклянмясиндян  сонракы  дюврдя  давам  едир. 
Чичяклямя  дюврцнцн  ахырында,  соьанаглардакы  чичяк  охларынын  диб 
тяряфиндя  кичик  шишляр  ямяля  эялир.  Щямин  шишляр  тядрижян,  щям  дя  яввялжя 
цфцги вязиййятдя бюйцйцр вя бюйцдцкжя ана соьанаьын йанындан йоьун 
мил  кюкляр  шяклиндя  торпаьа  салланыр.  Онлар  ачыг  сарымтыл  рянэдя 
олдуьундан  йеркюкцнц  хатырладыр.  Охшякилли  кюклярин  ясаслары  ана 
соьанагла гидаланараг инкишаф етмяйя башлайыр вя йени соьанаглар ямяля 
эятирирляр. Беляликля ана соьанаьын тяркибиндя топланан гида маддяляринин 
щесабына  йени  хырда  соьанаглар  ямяля  эялир.  Щямин  соьанаглар  инкишаф 
едиб  бюйцдцкжя  гидаландырыжы  цзв  ролуну  ойнайан  ана  соьанаг  вя 

 
79
гидаландырыжы васитя олан кюкляр дя юз вязифялярини йериня йетирдикдян сонра 
тядрижян  мящв  олуб  сырадан  чыхырлар.  Васитячи  кюкцн  юз  фяалиййятини 
итирмяйя  башламасы,  кюкцн  йумрусоьанаğа  кечдийи  йерин  бцзцлмяси  вя 
рянэинин гаралмасы иля иля билинир. 
Йени  ямяля  эялмиг  соьанаглар  йетишяндя  ана  соьанаг  гуруйуб 
назик  тябягядян  ибарят  лювщяжик  шяклини  алыр.  Бу  лювщяжик  йени  ямяля 
эялмиш соьанаьын асанлыгла сойулан габыг щиссясини тяшкил едир. 
Н.Л.Гурвичин  апардыьы  мцшащидяляря  эюря  васитячи  кюк,  бир  чох 
щалларда, йумрусоьанаг дайаз якилдийи заман ямяля эялир. Щабеля кюрпя 
йумрусоьанаьын ялавя кюк чыхмадан да ямяля эялмяси щаллары мялумдур. 
Бу  заман  онун  инкишафы  йухарыда  тясвир  етдийимиз  инкишаф  гайдасындан 
щеч  дя  фярглянмир.  Бундан  башга,  бязян  йоьунлашмыш  йени  кюкляр 
охжуьун  отуражаьында  дейил,  ана  соьанагдан,  ади  кюкжцклярин  чыхдыьы 
гатдан ямяля эялирляр. 
Кюрпя соьанагларын инкишафы зяфяран чичяк ачмаьа башладыьы андан 
май  айына  гядяр  давам  едир.  Бу  дюврдя  кюрпя  соьанагдан  тамам 
инкишаф  етмиш олур  вя  май айындан  сонра    онлар  сакитлик  кечирир. Сакитлик 
дюврц (бцтцн йай истиляри вя гураглыг мцддятиндя) сентйабра гядяр давам 
едир  (шякил  2.6).  Эюстярилян  бу  жцр  мараглы  хцсусиййятляриня  эюря  зяфяран 
башга биткилярдян фярглянир. 
 
Шякил 2.6. Йцксяк кейфиййятли якин материалы,  
веэетасийаны йени башламыш зяфяран соьанаглары:  
а – соьанагда йени инкишаф етмиш тумуржуг;  
б – соьанагдан йени чыхмыш зоь; в – соьанаьын кюк системи 
 
Лакин  соьанагла  чохалма  щямин  биткинин  якин  сащясинин  зяиф 
артмасына  сябяб  олур.  Зяфяранын  даща  сцрятля  артырылмасы  цсулу  цзяриндя 
И.М.Рзагулийев  тядгигатлар  апармыш  вя  беля  бир  нятижяйя  эялмишдир  ки, 
йумрусоьанагларын  тяпясиндя  йерляшян  эюзжцкляри  (тумуржуглары)  кясиб 
атмагла, йан эюзжцклярин даща тез инкишаф етмясиня наил олмаг олар. Йан 

 
80
эюзжцкляр  тяпядя  йерляшян  эюзжцклярин  чох  олдуьундан,  онлардан  чохлу 
кюрпя соьанаг ялдя етмяк мцмкцндцр. 
И.М.Рзагулийев  чякиси  10  г-дан  20  г-а  гядяр  олан  200 
йумрусоьанаг  эютцрмцш  вя  бунларын  100  ядядинин  тяпяжик  эюзжцклярини 
кясиб  атмыш,  о  бири  100  ядядиндя  ися  щямин  эюзжцкляри  сахламагла 
якмишдир.  Нятижядя  тяпяжик  эюзжцкляри  кясилмиш  соьанаглар  орта  щесабла 
8,8 бала (5-дян 13-я гядяр) соьанаг вермиш вя бу соьанагларын чякиси 0,4-
дян 1,7 г-а гядяр олмушдур. Контрол соьанаглардан ися чякиси 0,9-дан 2,9 
г-а  гядяр  олан  3,3  бала  (2-дян  5-я  гядяр)  соьанаг  ялдя  едилмишдир. 
Беляликля,  контрола  нисбятян,  тяжрцбядя  алынан  йени  йумрусоьанагларын 
сайы 2,5 дяфя чох олмушдур. 
Бу тядгигатлара ясасян, И.М.Рзагулийев беля бир нятижяйя эялмишдир 
ки,  агротехники  тядбирлярин  дцзэцн  щяйата  кечирилмяси  шяртиля  эюстярилян 
цсулла  ялдя  едилмиш  йумрусоьанаглар  веэетасийанын  цчцнжц  илиндя  там 
йарарлы якин материалы веря биляр. 
Яввялдя  эюстярилдийи  кими,  зяфяран  гядим  тарихя  маликдир  вя 
дцнйанын мцхтялиф юлкяляриндя йетишдирилир. Буна бахмайараг, башга кянд 
тясяррцфаты  биткиляриндян  фяргли  олараг  онун  йалныз  бир  мядяни  формасы 
вардыр ки, о да Жрожус сативус Л. (ади зяфяран) нювцдцр. 
Мядяни  зяфяранын  мцхтялиф  сортларынын  олмамасы  онун  тохум 
вермямясиндян  вя  анжаг  веэетатив  йолла  чохалмасындан  иряли  эялир. 
Мялум олдуьу кими, беля узун мцддят веэетатив йол иля чохалан биткилярин 
(щямчинин зяфяранын) ирсиййяти консерватив (мцщафизякар) хассялидир. 
Жинси щцжейрялярин нормал щяйат габилиййятиня малик олмамасы, йени 
сортларын  алынмасында  мцщцм  рол  ойнайан  щибридляшдирмя  ишляринин 
апарылмасына  да  мане  олмушдур.  Лакин  зяфяран  биткиси  цзяриндя  шцбщя 
йох ки, клон селексийасы ясасында жцзи дя олса, бязи ишляр апарылмышдыр. 
Зяфяранчылыгла  мяшьул  олан  тясяррцфатларда  мящсулдарлыьын 
артырылмасына  бир  тяряфдян  йцксяк  агротехнмики  тядбирлярдян  бажарыгла 
истифадя  етмяк,  диэяр  тяряфдян  ися  клон  селексийасы  ясасында  даща 

 
81
мящсулдар  зяфяран  формасы  алмаг  йолу  иля  наил  олмаг  олар.  Клон 
селексийасы  теллярин  узунлуьу  вя  йумрусоьанагларын  ирилийи  истигамятиндя 
апарылмалыдыр. Бу иш чичякдя олан теллярин сайы истигамятдя дя апарыла биляр. 
Адятян,  чичякдя  3  ясл  тел  олур.  Бязи  щалларда  ися  3-дян  чох  тели  олан 
чичякляря  дя  тясадцф  едилир.  Беля  чичякляря  малик  биткилярин  селексийасы 
ясасында  чичякляриндя  чохлу  телляри  олан  йени  зяфяран  формасы  ялдя  етмяк 
олар ки, бу да мящсулдарлыьын артмасына мцсбят тясир эюстярир. 
 
2.5.2. Зяфяранын чичяклямя дюврц вя чичяйин гурулушу 
 
Зяфяранын  веэетасийа  дюврц  сентйабр  айынын  икинжи  йарысындан 
башлайараг май айынын икинжи йарысына гядяр (8 айа гядяр) давам едир. 
Зяфяранын  нормал  инкишафы  вя  ондан  йцксяк  мящсул  алмаг  цчцн 
пайызын  ахыр  айлары  торпагда  истянилян  гядяр  рцтубят  вя  истилик  олмалыдыр. 
Пайыз йаьышларынын тез башламасы соьанагларын вахтында жцжярмясиня сябяб 
олур. Чичяклямя дюврцндя эцнляр исти вя эцняшли кечярся, плантасийаларда 
кцтляви чичяклямя башланыр. 
Пайыз  айларында  йаьмур  аз  олдугда  вя  плантасийалар  сцни  йолла 
суварылмадыгда зяфяранын чичяклямя дюврц узаныр. 
Узун  иллярин  мцшащидясиня  ясасян,  мцяййян  едилмишдир  ки,  зяфяран 
октйабрын  икинжи  йарысындан  чичяклянмяйя  башлайыр.  Биткилярин  чичяклямя 
дюврц  нойабрын  аыхырына,  бязи  щалларда  ися  декабрын  яввялляриня  гядяр 
давам едир. 
Пайызда  йаьышлар  тез  башлайанда  зяфяран  яввялжя  чичяк,  сонра  ися 
йарпаг  ачыр.  Йаьышлар  эеж  башлайанда  ися  яввялжя  йарпаг  ачыр,  сонра 
чичякляйир.  Чичяклямя  мцддяти  метеоролоъи  шяраитдян  асылы  олараг  20-30 
эцн давам едир. 
Зяфяранын  якир  материалыны  тяшкил  едян  соьанагларын  ирилийиндян асылы 
олараг онлардан ямяля эялян биткилярин чичяклямя дюврц дя дяйишир. 

 
82
Йумрусоьанаглардан  ямяля  эялян  зяфяран  биткиляринин  чичяклямя 
дюврцнц  мцяййян  етмяк  мягсядиля  И.М.Рзагулийев  соьанаглары 
ириликляриня  эюря  3  група  бюлмцшдцр:  1.  орта  чякиси  16  г  (12-дян  26  г-а  
кими); 2. орта чякиси 10 г (9-дан 12 г-а кими); 3. орта чякиси 7 г (5-дян 9 г-
а  кими)  олан  йумрусоьанаглар.  Щяр  тякрардан  100  йумрусоьанаг 
эютцрмяк  шяртиля  тяжрцбя  4  тякрарда  апарылмышдыр.  Ейни  заманда  бир 
чичяйин  юмрцнцн  узунлуьуну  мцяййян  етмяк  мягсядиля  хцсуси  олараг 
100 чичяк цзяриндя мцшащидя апарылмышдыр вя чичяйин юмрцнцн узунлуьу 
онун ачылдыьы вахтдан башлайараг щесабланмышдыр. 
Апарылан  тяжрцбя  вя  мцшащидяляр  нятижясиндя  ашаьыдакылар  мялум 
олмушдур. 
Йумрусоьанагларын  ирилийиндян  асылы  олараг  зяфяран  биткисинин 
чичяклямя  дюврц  дя  мцхтялиф  олур.  Орта  чякиси  16  г  олан 
йумрусоьанаглардан  ямяля  эялян  биткилярин  чичяклямя  дюврц  11-13  эцн, 
орта  чякиси  10  г  олан  соьанаглардан  ямяля  эялян  биткилярин  чичяклямя 
дюврц  3-10  эцн,  орта  чякиси  7  г  олан  соьанаглардан  ямяля  эялмиш 
биткилярин  чичяклямя  дюврц  ися  3  эцн  давам  едир.  Бир  чичяйин  юмрц  орта 
щесабла  4-6  эцн  олур.  Бу  мцддят  щаванын  исти-сойуглуьундан,  эцняшли, 
булудлу вя йа йаьышлы кечмясиндян асылыдыр. Эцняшли вя исти эцнлярдя чичяйин 
юмрц гыса, йаьышлы, булудлу вя сойуг эцнлярдя ися узун олур. Эцняшли исти 
эцнлярдя чичяк сящяр саат 8-8.30-да, йаьышлы, булудлу вя сойуг эцнлярдя ися 
бир нечя саат эеж ачылыр, бязи щалларда ися щямин эцн тамамиля ачылмыр. 
Чичяйин  инкишафы.  Зяфяранын  чичяк  тумуржуглары  апрелин  икинжи 
йарысында  ямяля  эялир.  Чичяк  тумуржугларынын  ямяля  эялмясиндя  истяр 
йумрусоьанаг цзяриндя олан габыгларын, истярся дя эюзжцк цзяриндя олан 
пулжугларын  бюйцк  ящямиййяти  вардыр.  Буну  юйрянмяк  мягсядиля 
И.М.Рзагулийев  бязи  тяжрцбя  ишляри  апармышдыр.  Тяжрцбя  цчцн  якилмиш 
хцсуси  тарладан  мцяййян  вахтларда  20-25  битки  чыхарылараг  щямин 
биткилярин  соьанагларынын  бир  щиссясинин  габыглары  вя  эюзжцк  пулжуглары 
тамамиля  тямизлянмиш,  галан  щиссяси  ися  габыглы  олараг  (контрол 

 
83
соьанагларда)  ейни  шяраитдя  сахланылмышдыр.  Нятижядя  габыглары 
тямизлянмиш  соьанаглар  чичяк  вермямиш,  габыглары  тямизлянмямиш 
соьанаглар  ися  чичяк  вермишдир.  Бурадан  беля  нятижя  чыхармаг  олур  ки, 
чичяк  тумуржугларынын  ямяля  эялмясиндя  соьанаглар  цзяриндя  олан 
габыгларын  вя  щямчинин  эюзжцк  пулжугларынын  бюйцк  ящямиййяти  вардыр. 
Ейни  заманда  чичяк  тумуржугларынын  апрелин  икинжи  йарысында  ямяля 
эялдийи мцяййян едилмишдир ки, бунун да ямяли ящямиййяти вардыр. Мялум 
олдуьу  кими,  зяфяранын  мящсулдарлыьы  онун  соьанаглары  цзяриндя  олан 
чичяк тумуржугларынын аз-чохлуьу иля ялагядардыр. Чичяк тумуржугларынын 
биткинин щансы инкишаф дюврцндя ямяля эялдийини мцяййян етдикдян сонра 
агротехники  тядбирляри  еля  гурмаг  олар  ки,  биткидя  мцмкцн  гядяр  чох 
чичяк тумуржуьу ямяля эялсин. 
Соьанагларын  ирилийи  ейни  олдугда  беля,  габыьы  тямизлянмиш 
соьанагларын эюзжцкляри габыьы тямизлянмямиш соьанагларын эюзжцкляриня 
нисбятян  зяиф  инкишаф  едипр.  Контрол  цчцн  эютцрцлмцш  ейни  бюйцклцкдя 
олан габыглы соьанаг чичяк вердийи щалда, габыьы тямизлянмиш соьанаг зяиф 
инкишаф етмякля бярабяр, чичяк дя вермир. 
Чичяк вя онун айры-айры щиссяляринин инкишафыны юйрянмяк мягсядиля 
И.М.Рзагулийев  хцсуси  тяжрцбя  сащясиндя  1000-я  гядяр  зяфяран  соьанаьы 
якмишдир.  Соьанаглар  цзяриндя  олан  эюзжцкляр  инкишафа  башладыглары 
вахтдан  етибарян  щяр  эцн  20-25  соьанаг  чыхарылараг  онларын  цзяриндя 
мцхтялиф  мцшащидяляр  апарылмыш,  беляликля  чичяк  вя  онун  айры-айры 
щиссяляринин  инкишаф  динамикасы  юйрянилмишдир.  Бцтцн  бу  ишляр  чичяйин  илк 
инкишаф фазасындан башлайараг, та солана гядяр давам етдирилмишдир. 
Чичяйин  инкишафыны  ики  ясас  дювря  бюлмяк  олар:  чичяйин  йералты  вя 
йерцстц  инкишаф  дюврц.  Чичяйин  йералты  инкишаф  дюврц  25-30  эцн,  йерцстц 
инкишаф дюврц ися 1-2 эцн давам едир. 
Соьанаглар  цзяриндя  олан  эюзжцкляр  сентйабрын  20-25-дян  инкишаф 
етмяйя  башлайыр.  Гюнчяляр  торпаг  цзяриня  октйабрын  15-20-дян  габаг 

 
84
чыхмыр,  она  гядяр  гюнчяляр  торпаьын  алтында  инкишаф  етмякдя  олан 
эюзжцйцн ичярисиндя йерляшир. 
2.7. сайлы шякилдя зяфяран чичяйи вя онун айры-айры щиссяляринин инкишафы 
цзяриндя И.М.Рзагулийевин апардыьы мцшащидялярин нятижяляри верилмишдир. 
Чичякдя  инкишаф  вя  бюйцмя  сентйабрын  икинжи  йарысында  башлайыр. 
Сентйабрын  ахырына  тозлуьун  узунлуьу  4,0-4,2  мм,  дишижийинки  2,5-2,7 
мм,  лячякляринки  ися  1,6-1,8  мм-я  чатыр.  Чичяйин  бу  инкишаф  дюврцндя 
сцтунжуьу чох гыса олур, йалныз октйабрын башланьыжына кими 1,2-1,5 мм 
узунлуьа чатыр. 
 
 
Шякил 2.7. Чичяк вя онун щиссяляринин инкишаф динамикасы:  
1 – еркякжик; 2 – дишижик; 3 – лячяк; 4 – сцтунжуг. 
 
2.7. сайлы шякилдян эюрцндцйц кими, яввял еркякжик, сонра дишижик вя 
лячякляр инкишафа башлайыр, лакин дишижик вя лячяклярин инкишафы илк заманлар 
еркякжийя нисбятян йаваш эедир вя йалныз еркякжик юз сон инкишаф нюгтясиня 
чатдыгдан сонра дишижик интенсив инкишаф едир. Еркякжик вя дишижик тамам 
инкишаф нюгтясиня чатдыгдан сонра ися лячяклярин интенсив инкишафы башлайыр. 
Еркякжикдя тозлуьун инкишафы. Тозлуглар сентйабрын икинжи йарысында 
инкишафа  башлайыр.  Сентйабрын  ахырына  онларын  узунлуьу  2,6  мм-я  чатыр. 
Ейни  чичякдя  олан  тозлугларын  щамысы  бир  вахтда  инкишафа  башлайыр. 
Тозлуьун  узунлуьу  иля  ени  арасында  фярг  анжаг  1  мм-я  гядяр  олур. 
Еркякжиклярин  максимум  узунлуьу  тозлугларын  там  йетишдийи  вахта 
тясадцф едир, тозлуглар партладыгда еркякжикляр эюдялир вя ени гысалыр. 
Йухарыда гейд етдийимиз кими, щяр цч тозлуьун инкишафы ейни вахтда 
башламагла  бярабяр  араларындакы  фярг  жцзи  олур.  1000  чичякдян 
эютцрцлмцш тозжугларын орта узунлуьу (3 нцмунядя) 15,2 мм, 14,9 мм 
вя 14,6 мм олмушдур. 
Дишижийин  инкишафы.  Цч  дишижик  аьызжыьындан  ибарят  олан  дишижик, 
сцтунжуг  вя  йумурталыг,  чичяйин  илк  инкишаф  дюврцндян  башлайараг  бир-

 
85
бирляриндян  фярглянирляр.  Дишижийин  инкишафы  сентйабрын  икинжи  йарысында 
башлайыр.  Узунлугларына  эюря  дишижик  аьызжыглары  арасында  бир  нечя 
миллиметря гядяр фярг олур. Бу фярг аьызжыглары 6 мм узунлуьа чатдыгдан 
сонра  хцсусиля  даща  айдын  мцшащидя  олунур.  Дишижик  2  мм  олдугда 
рянэсиз,  4  мм-я  чатдыгда  ися  ачыг  сарымтыл  олур,  бюйцдцкжя  ися  рянэи 
саралмаьа  башлайыр,  дишижик  аьызжыгларынын  узунлуьу  5-6  мм-я  чатдыгда 
онлар  ачыг  нарынжы,  10  мм-я  чатдыгда  ися  нарынжы  рянэ  алыр.  Нящайят, 
дишижик аьызжыглары юз нормал бюйцклцйцня чатдыгда (2,5-3,0 см) тцнд ал-
гырмызы  олур.  Бу  рянэ  сцтунжуьун  тяпясиня  гядяр  давам  едир  вя  орадан 
башлайараг тядрижян нарынжы, сары, ян нящайят ися аь рянэя кечир. 
Дишижийин инкишафы чичяк ачылана гядяр давам едир, сонра ися дайаныр. 
Тамамиля  инкишаф  етмиш  дишижик  аьызжыгларынын  узунлуьу  2,5-3,0  см  вя 
даща узун олур. 
2.1.  сайлы  жядвялдя  И.М.Рзагулийевин  мялуматына  ясасян,  1000 
дишижик аьызжыьынын орта узунлуьу вя чякиси верилир (мцшащидяляр вя гейдляр 
там ачылмыш чичякляр цзяриндя апарылмышдыр). 
 
Жядвял 2.1. Дишижик аьызжыгларынын узунлуьу вя чякиси 
 
Дишижик аьызжыгларынын  
орта узунлуьу, см 
1000 дишижик аьызжыьынын  
орта чякиси, г 
Birinci  дишижик 
аьызжыьы 
kinci  дишижик 
аьызжыьы 
Üçüncü  дишижик 
аьызжыьы 
Йаш  
Гуру  
3,12 
2,78 
2,51 
9,6 
2,1 
 
Зяфяран  биткиси  цзяриндя  10  илдян  артыг  апардыьы  мцхтялиф  тяжрцбя 
ишляри  заманы  И.М.Рзагулийев  йалныз  бир  нечя  дяфя  ясас  дишижик 
аьызжыгларындан  щачаланма  мцшащидя  едя  билмишдир.  Биринжи  щадисядя  бир 
чичякдя  дишижийин  4  аьызжыьы  вар  иди,  бунларын  цчц  нормал,  нисбятян  кичик 
олан  дюрдцнжцсц  ися  нормал  аьызжыгларын  бириндян  айрылмышды.  Икинжи 
щадисядя  дишижик  6  аьызжыгдан  ибарят  иди.  Бунларын  беши  нормал,  нисбятян 
кичик олан алтынжысы ися нормал аьызжыгларын бириндян айрылмышды. Лакин беля 
щадисяляр мцстясна олдуглары цчцн дишижийин цмуми инкишаф просесиня аид 

 
86
едиля  билмяз.  Бцтцн  тяжрцбяляр  щяр  аьызжыьын  мцстягил  инкишаф  етдийини 
эюстярмишдир. 
Дишижийин там узунлуьу сцтунжугла бирликдя 16,5-18 см-я кими олур. 
Дишижийин  йумурталыьы  аьызжыглардан  15,5-18  см  ашаьыда  йерляшир. 
Аьызжыглара  дцшмцш  еркякжик  тозжуглары  бу  мясафяни  кечиб  йумурталыьа 
дцшя билмядийи цчцн бу биткидя майаланма эетмир вя тохум алынмыр. 
Сцтунжуг  октйабрын  яввялляриндя  инкишаф  етмяйя  башлайыр  вя  бу 
заман  онун  узунлуьу  1-2  мм  олур.  Биткинин  чичяклямя  дюврцндя  ися 
сцтунжуьун узунлуьу 22-25 мм-я чатыр, лакин бу узунлуг сабит дейилдир, 
соьанаьын  басдырылма  дяринлийиндян  асылы  олараг  дяйишир.  Якиn  дайаз 
апарылдыгда  сцтунжуг  гыса,  дярин  апарылдыгда  узун  олур.  Мцшащидяляр 
заманы узунлуьу 15 см олан сцтунжуьа да тясадцф едилмишдир. 
Лячяклярин  инкишафы.  Лячякляр  еркякжик  вя  дишижик  ямяля  эялдикдян 
сонра инкишафа башлайыр вя 6-7 мм узунлуьа чатдыгда ачыг бянювшяйи рянэ 
алыр, узунлуьу 9-10 мм-я чатдыгда ися онларда бянювшяйи рянэ айдын эюзя 
чарпыр.  Нормал  бюйцклцкдя  (30-35  мм  узунлугда  олдугда)  лячяк 
тамамиля бянювшяйи рянэ алыр. 
Зяфяранын  чичяйи  алты  лячякдян,  бир  сцтунжуг  цзяриндя  йерляшян  цч 
инжя ал-гырмызы дишижийиндян (зяфяран мящз щямин ал-гырмызы теллярдян ютрц 
бежярилир) вя цч еркякжикдян ибарятдир (шякил 2.8 вя 2.9). 
 
 
 
 
 
 
Шякил 2.8. Зяфяран чичяйинин    
Шякил  2.9.  Зяфяран  чичяйинин  кясийи           
эюрцнцшц   
 
 
 
 (Жрожус жусативус Л.). 6 ядяд лячяк, 
  
 
 
 
 
3 еркякжик вя сцтунжуг цзяриндяки 
  
 
 
 
 
3 дишижик аьызжыглары эюрцнцр. 
 
 

 
87
2.6. Зяфяранын агротехникасынын бязи мясяляляри 
 
Башга  кянд  тясяррцфаты  биткиляриндян  фяргли  олараг,  зяфяран  биткиси 
чох  инжя  агротехника  тяляб  едир.  Беля  ки,  бу  битки  механики  тяркиби  аьыр 
олан эилли, эиллижяли вя подзоллу сары торпагларда  инкишаф едя билмир. Онун 
инкишаф едиб чохалмасы цчцн мцтляг йцнэцл механики тяркибя малик гумлу 
вя  гумсал  торпаглар  олмалыдыр  ки,  биткинин  йералты  соьанаглары  йахшы 
инкишаф едиб чохалчын. 
Бундан  башга,  бу  битки  рцтубятли  торпаглары  севмир.  Чцнки 
соьанаглар  щяддиндян  артыг  рцтубятдя  чцрцйя  биляр.  Эюстярилян 
хцсусиййятляриня эюря юлкядя йеэаня мцвафиг тябии торпаг-иглим шяраитиня 
малик  олан  йер  варса,  о  да  Абшерон  йарымадасыдыр.  Бурада  иллик 
йаьмурун мигдары ашаьы, торпаг гумсал вя механики тяркиби йцнэцлдцр. 
Абшеронун  иглими  чох  гураг  олуб,  цмумиййятля  мцлайим-исти 
йарымсящра  иглими  кими  характеризя  едиля  биляр.  Гышы  мцлайим  кечир. 
Щаванын  орта  температуру  йанвар  айында  2,5-3,5
0
,  ийул  айында  ися  24,5-
26,5
0
  олур.  Сойуг  кечян  гыш  айларында  щаванын  мцтляг  минимум 
температуру  -12-17
0
  олур,  йалныз  йарымаданын  мяркязи  щиссясинин  бязи 
йерляриндя  (Билэящ  районунда)  микрорелйефин  хцсусиййятляриндян  асылы 
олараг  температур  -18-21
0
-йя  чатыр.  Шахталар  давамлы  олмур  вя  адятян 
йанвар, йахуд феврал айларында мцшащидя олунур. 
Йай  айларында  щаванын  максимум  температуру  бязян  38-40
0
-йя 
чатыр.  Йайда  торпаьын  сятщинин  температуру  щаванын  температурундан 
сутка  ярзиндя  орта  щесабла  3-5
0
  йцксяк  олур.  Бязян  исти  йай  эцнляриндя 
торпаг чох шиддятли, мясялян 66
0
-йя гядяр гыза билир. 
Йаьынтынын мигдары сон дяряжя аз олуб, район цзря гярб вя жянуб-
шярг  щиссядяки  110-120  мм  иля,  шимал-гярб  щиссядяки  260  мм  арасында 
дяйишир. Иллик бухарланма щядди ися 1000-1200 мм тяшкил едир. Аз да олса, 
бязян эцжлц йаьышлар йаьыр. Абшеронун Гобустан ятрафында башга йерляря 
нисбятян, даща шиддятли кцляк – хязри ясир. 

 
88
Районун торпаглары боз торпаглар эенетик типиня мянсубдур вя юз 
истещсалат  кейфиййятляриня  эюря  бир-бириндян  хейли  фярглянир.  Истифадя  цчцн 
йарарлы  олмайан  торпаглар  районун  гярб  щиссясиндя,  файдалы  йумшаг 
торпаглар  ися  ясас  етибариля  шярг  щиссядя  йерляшир.  Бязи  йерлярдя  торпаглар 
соврулмуш  олдуьундан  агромешямелиорасийа  тядбирляри  эюрмяк  лазым 
эялир. 
Сащилбойу  торпагларда  рцтубят  конденсасийасы  (чюкмяси)  бурада 
йай  вахты  суварма  апарылмадан  бостан  биткиляри  вя  цзцм  бежярилмясиня 
имкан верир. 
Абшеронда эяляжяк зяфяран плантасийалары салынажаг сащядя бундан 
яввял  щансы  биткилярин  якилдийини  билмяк  важибдир,  чцнки  зяфяран  биткиси 
торпаьы  азотла  зянэинляшдирян  биткилярдян  сонра  якилдикдя  йахшы  инкишаф 
едир.  Зяфяран  плантасийасы  салынажаг  сащяни  яввялжя  дашлардан,  ири 
чынгыллардан  тямизлямяк  вя  сонра  сащяйя  йцксяк  нормада  (щяр  щектара 
30-40 тон щесабы иля) пейин вермяк лазымдыр. Бу ямялиййатдан сонра сащя 
25-30  см  дяринликдя  шумланмалы  вя  пайыздан  йаза  гядяр  бу  жцр 
вязиййятдя сахланмалыдыр. 
Беля  олдугда  торпаьа  верилмиш  пейин  пайыз  вя  гыш  йаьмурларынын 
тясири иля торпаьын механики тяркибини даща да йцнэцлляшдирир. Сонра сащяни 
феврал  айында  биринжи  шумун  якси  истигамятдя  «зиг-заг»  мала  иля 
малаламаг лазымдыр. 
Малалама торпаьын дярин гатларынын торпаг сятщи иля рабитясини гырыр 
вя  рцтубятин  бухарланмасыны  хейли  азалдыр.  Абшерон  шяраитиндя  ися 
рцтубятин сахланмасынын хцсусиля бюйцк ящямиййяти вардыр. 
Яэяр  сащя  малаландыгдан  сонра  йаьыш  йаьарса,  рцтубяти  сахламаг 
цчцн вя торпаг гайсагланмасын дейя сащяни йенидян малаламаг лазымдыр. 
Йазда  сащядя  алаг  отлары  битдикдя  онлары  мящв  етмяк  цчцн  сащяни 
култиваторла, жизелля, гайсаг гыранла вя лайдыры чыхарылмыш котанла 10-12 см 
дяринликдя бежярмяк йахшы нятижя верир. 

 
89
Бундан сонра тарланы йенидян малалайыб ийунун ахырына, узаг башы 
августун  10-на  кими  сахламаг  лазымдыр.  Ийул  айынын  ахыры  вя  август 
айынын биринжи йарысынадяк зяфяранын соьанагларыны якмяк олар. 
 
Yüklə 6,89 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   23




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin