Ə c əHMƏdov



Yüklə 6,89 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə1/23
tarix05.03.2017
ölçüsü6,89 Kb.
#10306
  1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   23

  
Ə
-C. .ƏHMƏDOV    
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Ə
 D V   Y Y Ə L Ə R  
Ə  
T A M L I   Q A T M A L A R  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
1
Ə
HMƏD-CAB R  SMAYIL OĞLU ƏHMƏDOV    
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Ə
 D V   Y Y Ə L Ə R  
Ə  
T A M L I   Q A T M A L A R  
(Monoqrafiya) 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
B a k ı – 2 0 0 9 
 
 
 
 

 
2
 
Əsərə rəy verənlər: Azərbaycan Dövlət  qtisad Universiteti 
                               “Süd, ət bə balıq məhsullarının texnologiyası” 
                                 kафедрасынын мцдири, b.е.d.,prof.        R.A.ƏL YEV 
 
                                Азярбайжан Кооперасийа Университети 
                                «Ямтяяшцнаслыг вя експертиза» 
                                kафедрасынын мцдири, b.е.n., dos.         A.H.XƏL LOV 
 
                                Azərbaycan Dövlət  qtisad Universiteti 
                               “Qida məhsullarının texnologiyası” 
                                kафедрасынын мцдири, t.е.n., dos..     N.H.QURBANOV 
 
                                 
Ə
. .Əhmədov. Ədviyyələr və tamlı qatmalar. Monoqrafiya. 
                          Bakı, Gənclik, 2009. 320 səh. 
 
                Kitabda  vətənimizdə  yetişən  və  xarici  ölkələrdən    gətirilən 
ədviyələrin  müxtəlif  çeşidi,  ədviyyə  qarışıqlarının  tərkibi  və  hazırlanması 
qaydaldrı,  tamlı  qatmaların  çeşidi,  onların  təyinatı  və  istehsalı  üsulları, 
həmçinin  ədviyyələrin  və  tamlı  qatmaların  saxlanılması  üsulları  və 
saxlanılma  dövründə  tərkiblərində  baş  verən  proseslər  geniş  və  dəqiq 
məlumatlar  əsasinda  yazılmlşdır.  Ədviyyələrdən  zəfəran  və  dəfnə  yarpağı 
Respublnkamızda  becərildiyindən  daha  ətraflı  öyrənilmiş  və  elmi-praktiki 
əhəmiyyəti  olan  tədqiqatların  nəticələri  şərh  edilmişdir.  Kitabda  verilmiş 
nəzəri  məlumatların  və  müəllifin  uzun  illər  apardığı  tədqiqat  işlərinin 
nəticələrinin elmi-nəzəri və  praktiki əhəmiyəti vardır.  
               Kitab əmtəəşünaslıq və qida  məhsullarının texnologiyası ixtisasları 
üzrə elmi iş aparan və eləcə də  qida məhsullarının istehsalı ilə məşğul  olan 
mütəxəssislər, bu sahədə təhsil alan tələbə, magistr və aspirantlar, hətta evdar 
qadınlar  üçün dəyərli və ensiklopedik xarakterli tədris vəsaitidır.  
                Kitab geniş oxucu kütləsi üçün nəzərdə tutulmuşdur. 
 
 
  
0000000000
     
_______________ 
qrifli nəşr 
             
Ə – 0000(00)2009 
 
©
  Əhməd-Cabir, 2009 
 
 
 
 
 
 

 
3
M Ü Ə L L   F D Ə N 
 
Азярбайcан  Республикасы  ятирли  ядвиййя  биткиляринин  беcярилдийи 
сащяйя вя онларын  мцхтялифлийиня эюря хцсуси йер тутур. Республикамызын 
яразисиндя 170-дян чох ятирли ядвиййя биткиси йетишир. Бунларын чоху йабаны 
щалда  битир,  бир  нечяси  ися  сянайе  ящямиййятиня  малик  олдуьундан  хцсуси 
тясяррцфатларда беcярилир. 
Сянайе  ящямиййятли  ятирли  ядвиййя  биткиляриндян  зяфяран,  гызылэцл, 
няcиб дяфня, наня вя башгаларыны эюстярмяк олар. Бунлардан башга ятирли 
ядвиййя  биткиляриндян  бядрянc,  боймадярян,  гарагыныг,  гырмызы  истиот, 
гытыготу,  даь  наняси,  ятиршащ,  зиря,  йарпыз,  кешниш  тохуму,  кякликоту, 
кярявиз,  мярзя,  пярпярян,  разйана,  рейщан,  розмарин,  сарымсаг,  соьан, 
тярхун,  хардал,  гара  хаш-хаш,  чюдцкоту,  cяфяри,  cырщовуc,  cиря,  cюкя, 
шальам, шцйцд вя башгалары мцхтялиф сянайе сащяляриндя, кулинарийада вя 
тябабятдя эениш мигйасда истифадя олунур.  
Respublikaya xarici ölkələrdən də müxtəlif çeşiddə ədviyyat gətirilir. 
Tarixən ipək yolu hələ qədimdən Azərbaycan ərazisindən keçdiyi üçün Şərq 
ölkələrindən  Qərbi Avropaya  gedən mal karvanları bu ərazidən keçmiş və 
şübhəsiz  ki,  tacirlər  tərəfindən  mübadilə  və  satış  üçün  aparılan    bir  çox 
ədviyyələr,  o  cümlədən  qara  və  ətirli  istiot,  muskat  cövüzü,  hil,  mixək, 
darçın, zəncəfil, sarıkök və başqa ədviyələr azərbaycanlıların məişətinə daxil 
olmuşdur.  Tropik  ölkələrdə  100-dən  çox  ətirli-ədviyyə  bitkisindən  ədviyyə 
alınır, lakin bunlarn 10-12 çeşidi respublikaya gətirilir.  
1969-1972-ci  illərdə  müəllif  “Azərbaycanda  becərilən  zəfəranın 
əmtəəlik  xassələrinin  öyrənilməsı”  mövzusunda  namizədlik  dissertasiyası 
üzərində işləmiş, 26 yanvar 1973-cü ildə müvəffəqiyyətlə  müdafiə edərək 23 
mart  1973-cü  ildə  SSR   AAK  tərəfindən    texnika  elmləri  namizədi  alimlik 
dərəcəsi  diplomuna  layiq  görülmüşdür.  Bundan  sonra  müəllif  1973-1980-cı 
illərdə  Azərbaycanda  becərilən  və  yabanı  halda  yetişən  ətirli-ədviyyəli 
bitkiləri və onlardan səmərəli istifadə olunması məsələlərinin  öyrənilməsi ilə  
məşğul  olmuşdur.  Eyni  zamanda  müəllifi  xaricdən  baha  qiymətə  alınan 

 
4
ədviyyələrin  əvəzedicilərinin  hazırlanması  problemi  də  düşündürürdü. 
Sonralar müəllif oz elmi-tədqiqatlarına tamlı qatmalar üzrə aparılan işləri də 
əlavə  etmişdir.  Azərbaycan  kulinariyasında  istifadə  olunan,  eləcə  də 
Azərbaycanin  bitki  xammallarından  alınan  müxtəlif  tərkibli  tamlı  qatmalar 
haqqında elmi-praktiki əhəmiyyəti olan tədqiqatlar aparılmış, alınan nəticələr 
məhdud  həcmdə  nəşr  olunan  monoqrafiyalarda  və  dərsliklərdə  öz  əksini 
tapmışdır.  Belə  tədqiqatların  miqyası  və  həcmi  o  qədər  artmışdır  ki,  ayrıca 
kitabın-monoqrafiyanın  yazılması  zərurəti  meydana  gəlmişdir.  Odur  ki, 
monoqrafiyada  həm  vətənimizdə    becərilən  və  yabahı  halda  yetişən  ətirli  
ədviyyə  bitkiləri,  və  həm  də  xaricdən  alınan  ədviyyələr  haqqında    maraqlı 
məlumatlar  toplanmışdır.  Ayrıca  fəsildə  ədviyyə  qarışıqları,  onların 
hazırlanması,  çeşidi,  təyinatı  və  əmtəəlik  göstəriciləri  hsqqında  geniş  və 
maraqlı məlumatlar  toplanmışdır. 
Qidanın  dad  və  tamının  və  keyfiyyətinin  yaxşılaşdırılmasında,  eləcə 
də  yeyilən  qidanın  insan  orqanizmində  tam  mənimsənilməsində  tamlı 
qatmaların mühüm fizioloji əhəmiyyəti vardır. Monoqrafiyanın  bir bölməsi  
bitki  mənşəli  xammallardan  alınan  tamlı  qatmaların  əmtəəlik  xassələrinin 
öyrənilməsinə  həsr  edilmişdir.      Azərbaycan  kulinariyasında  istifadə  olunan 
spesifik tamlı qatmalar tərəfimizdən ilk dəfə hərtərəfli öyrənilmiş və onların 
çeşidinin  artırılması  sahəsində  səmərəli  elmi-tədqiqat  işləri  aparılmışdır. 
Əvəzolunmaz  tamlı  qatma  olan  xörək  duzunun  növləri,  ticarət  sortları  və 
keyfiyyət  göstəriciləri  öyrənilmiş,  Apşeronun  şoran  duzundan  yüksək 
keyfiyyətli    yodlaşdırılmış  xörək  duzunun  istehsalı  elmi  cəhətdən 
əsaslandırılmlşdır. 
Monoqrafiya  qida  məhsullarının  istehsalı,  satışı,  ətirli-ədviyyəli 
bitkilərini(ədviyyələri)  müxtəlif    yeyinti  məhsulları  istehsalında  tədbiq  edən 
praktiki  mütəxəssislər,  müvafiq  ixtisaslar  üzrə  tədrislə  məşğul  olan  ali 
məktəb və kolec müəllimləri, elmi işcilər, magistr və tələbələr və hətta evdar 
qadınlar üçün maraqlı ensiklopedik məlumat kitabı olacaqdır. 
 

 
5
ÜМУМИ  GIRIŞ 
 
Mövzunun  актуаллыьы.  Дювлятин  гаршысында  дуран  ясас  мясялялярдян  бири 
ящалини  сямяряли  гида  нормаларына  уйьун  олараг  гида  мящсуллары  иля  тямин 
етмякдян ибарятдир.Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2001-ci il 2 mart tarixli 
640  saylı  sərəncamı  ilə  təsdiq  edilmiş  “Azərbaycan  Respublikasının  ərzaq 
təhlükəsizliyi  Proqramı”nda  nəzərdə  tutulan  tədbirlərin  həyata  keçirilməsi  ölkədə 
ərzaq  təminatı  ilə  bağlı  işlərin  daha  səmərəli  aparılmasına  imkan  vermişdir.  
Республикаmızын  тябии  иглим  шяраити  юлкямиздя  битки  мяншяли  бцтцн  гида 
мящсулларынын  истещсалынın  genişləndirilməsini    вя  онлардан  сямяряли  истифадя 
олунмасыna imkan verir. Республика тахыл, шякяр, битки йаьы вя диэяр bitki мяншяли 
мящсуллар  цзря  юз  ещтийажыны  юдямядийи  щалда,  диэяр  мящсулларын  истещсалы,  о 
жцмлядян  цзцм,  мейвя-эилямейвя,  тярявяз  тящсуллары  цзря  щяля  кечмиш  ССРИ 
дюврцндя  габагжыл  йерлярдян  бирини  тутурду.  Eyni  zamanda  qida  məhsullarının 
keyfiyyətinin,  dad-tam    məziyyətlərinin  yaxşılaşdırılması,  bu  məqsədlə  istifadə 
olunan  ədviyyələrin  və  tamlı  qatmaların  çeşidinin  artırılması,  keyfiyyətinin 
yüksəldilməsini,    tədbiqinin  təkmilləşdirilməsi  və  onlardan    сямяряли  истифадя 
олунмасынı tələb edыр. 
Истещсал  олунан  гида  мящсулларынын  чешидинин  йениляшдирилмясиндя  вя 
кейфиййятинин йцксялдилмясиндя битки хаммалларындан, о жцмлядян ятирли-ядвиййя 
биткиляриндян,  йабаны  мейвя-эилямейвялярдян,  цзцмдян  вя  тярявязлярдян  alınan 
ədviyyə və tamlı qatmalardan истифадя олунмасы айры-айры тядгигатчылар тяряфиндян 
пяракяндя шякилдя юйрянилмишдир. Биз бу сащядя 40 илдян артыгдыр ки, юз тядгигат 
ишляримизи  мцхтялиф  истигамятлярдя  апарараг,  алынмыш  нятижяляри  вахташыры  няшр 
етдирмякля  елми-практики  ящямиййяти  олан  материаллары  эяляжяк  нясилляря 
чатдырмаьы гаршымыза мягсяд гоймушуг. Апарылан експеримент характерли ишлярля 
йанашы  Азярбайжанын  мцхтялиф  бюлэяляриндя  битки  хаммалларындан  истифадя 
олунмасынын  халг  тяжрцбяси  юйрянилмиш,  онлар  цмумиляшдирилмиш  вя  мцасир 
технолоэийанын  тялябляри  ясасында  йенидян  ишлянмишдир.  Ейни  заманда 
Азярбайжан милли мятбяхинин хюрякляри, спиртсиз ичкиляри, ширниййат вя чюряк-булка 

 
6
мямулатынын мцхтялиф бюлэялярдя халг тяряфиндян istehlak edilən рянэарянэ чешиди 
топланмыш, onların щазырланмасы вя ресепти дягигляшдирилмиш və həmin məhsulların 
istehsalında  ədviyyələrdən  və  bitki  mənşəli  tamlı  qatmalardan  istifadə  olunması  
öyrənilməklə,  alınan  elmi-praktiki  əhəmiyyəti  olan  nəticələr    айры-айры  елми 
мягалялярдя вя китабларда няшр олунмушдур. 
Битки хаммалынын вя туллантысыз технолоэийанын тятбиги иля бир нечя чешиддя 
йени  гида  мящсуллары,  о  жцмлядян  тамлы  гатмалар,  ядвиййя  гарышыглары,  цзцм 
мящсуллары    щазырланмыш  вя  истещсалатда  сынагдан  кечирилмишдир.  Ətirli-ədviyyə 
bitkilərinin və yabanı meyvə-giləmeyvələrin, eləcə də onlardan alınan  мящсулларын 
кимйяви  тяркиби,  orqanoleptiki  вя  физики-кимйяви  хассяляри,  габлашдырылмасы, 
сахланылмасы  шяраити  вя  мцддяти  юйрянилмиш  вя  бир  сыра  елми-практики  ящямиййяти 
олан  тяклифляр  щазырланмышдыр.  Bu    мящсулларын  туллантысыз  технолоэийа  ясасында 
истещсалы вя онларын сямярялилийи мясяляляри юйрянилмишдир. 
Тядгигат  ишляри  вятян  алимляринин  вя  истярся  дя  харижи  юлкя  алимляринин 
биткичилик,  цзцмчцлцк,  битки  биокимйасы,  битки  мяншяли  мящсулларын  истещсал 
технолоэийасы,  йейинти  мящсулларынын  ямтяяшцнаслыьы,    ижтимаи  иашя  мящсулларынын 
технолоэийасы  вя  диэяр  бу  кими  елм  сащяляриндя  апардыглары  фундаментал  ишляря 
ясасланараг йериня йетирилмишдир. 
Азярбайжан  алимляриндян  А.С.Сумбатзадя,  Я.С.Щясянов,  Н.А.Рзайев, 
Валидя  Тутуйук,  И.М.Рзагулийев,  Я.Я.Ряжябли,  И.А.Дямиров,  M.Babayev, 
Ə.S.Əskərov, Q.Rəfizadə,  .Y.Hacıyev, F.Y. Qasımov, Q.A.Şiriyev və başqalarının, 
о  жцмлядян  республикада  фяалиййят  эюстярян  алимлярдян  А.А.Гроsгейм, 
Н.Л.Гурвич, Г.Е.Капинос, Русийа алимляриндян А.А.Покровски, М.И.Горйайев, 
В.Л.Кретович,  Н.И.Козин,  А.Ф.Фан-Йунг,  В.М.Ковалйев,  З.В.Коробкина, 
Г.Г.Валуйко, 
A.Г.Морозов, 
N.P.Brink,Y.A.Lavrov, 
T. .Makarova, 
S.A.Mokrjetski,  A.N.Obuxov,  F.S.Tanasienko,  S.F.Tolstixina,  A.A.Fedorov, 
Y.A.Flippov,  Y.Q.Çijova,  E.Q.  Çinenova,  S.D.  Şteynbok,  Z.E.  Şulman,  L.A. 
Yurçenko  вя  б.,  эцржц  алимляриндян  Ш.К.Чоговадзе,  И.З.Йакобашвили, 
В.Г.Гогийа,  V.Q.Puridze  вя  башгаларынын;  xarici  ölkə  alimlərindən  K.Karasava, 
P.Karrer,  K.Kuhn,  A.Winterstein  və  başqalarının  елми-тядгигат  ишляри  вя  няшр 

 
7
олунмуш  ясярляри  вя  диэяр  мянбяляр  юйрянилмиш  вя  онлардан  йарадыжы  сурятдя 
истифадя едилмишдир. 
Тядгигатын  мягсяди  вя  вязифяляри.  Тядгигатын  ясас  мягсяди  мцхтялиф  битки 
мяншяли  xammalların  тяркибини  вя  хассялярини  юйрянмякля  онлардан  мювжуд  вя 
тякмилляшдирилмиш технолоэийа цсуллары иля йени чешиддя ədviyyə qarışıqlarıın, talmlı 
qatmaların  və  digər  мящсулларын  алынмасы,  битки  хаммалларынын  тятбиги  иля  гида 
мящсулларынын кейфиййятини вя биолоъи дяйярлилийинин артырылмасы, həmin мящсулларын 
сахланылмасы  заманы  баш  верян  просеслярин  юйрянилмяси  вя  оптимал  сахланылма 
реъимлярини мцяййян етмякдян ибарят олмушдур. 
Elmi-tədqiqat işində гаршыда дуран мясялялярин щяллиня наил олмаг цчцн ясас 
мягсяд вя вязифяляр бунлардыр: 
-
  vətənimizdə  becərilən  və  yetişən  ятирли-ядвиййя  биткиляринин  кимйяви  тяркиби 
вя  хассялярини  юйрянмяк,  онлардан  гида  мящсуллары  истещсалында  сямяряли 
истифадя олунмасыны мцяййян етмяк; 
-
  Azərbaycanda  becərilən  zəfəranın  və  dəfnə  yarpağının  əmtəəlik  xassələrini 
daha da ətraflı öyrənmək; 
-
  хариждян  алынан  ядвиййялярин  явязедижиляринин  щазырланмасы  мягсядиля 
Азярбайжанын  ятирли-ядвиййя  биткиляриндян  истифадянин  мцмкцнлцйцнц 
юйрянмяк; 
-
  Азярбайжан кулинарийасында истифадя олунажаг йени ядвиййя гарышыгларынын 
ресептур тяркибини щазырламаг вя сынагдан кечирмяк; 
-
  Азярбайжанын  йабаны  мейвя-эилямейвяляринин  ещтийатыны  юйрянмяк  вя 
онлардан  Азярбайжан  кулинарийасында  истифадя  олунан    тамлы  гатмаларын 
йени чешидinin  алынмасы технолоэийасыны ишляйиб щазырламаг; 
-
  ətirli-ədviyyəli  bitkilərdən  alınan  ədviyyə  qarışıqlarının  və  meyvə-
giləmeyvələrdən  hazırlanan  tamlı  qatmaların  тяснифатынын  тякмилляшдирилмяси 
вя дягигляшдирилмяси; 
-
  gündəlik qidamızda istifadə oluna xörək duzunun ətəəlik xassələrini hər tərəfli 
tədqiq etmək və respublika əhalisinin yüksək keyfiyyətli və yodlaşdırlmış duz 

 
8
ilə  tam təmin etmək məqsədilə yerli xammal ehtiyatlarından səmərəli istifadə 
olunması мясялялярини юйрянмяк; 
-
  вятян  вя  харижи  юлкя  алимляринин  битки  мяншяли  мящсулларын  кимйасы, 
биокимйасы, технолоэийасы вя ямтяяшцнаслыьы сащясиндяки елми вя тяжрцбяви 
наилиййятляриndən    və  öz  tədqiqatlarımızın  nəticələrindən  йцксяк  елми  вя 
методики  сявиййядя  истифадя  etməklə  илк  дяфя  Азярбайжан  дилиндя 
«Ədviyyələr  və  tamlı  qatmalar»  mövzusunda  sanballı  əsər  щазырлайыб  няшр 
етдирмяк. 
Елми йениликляр.  
-
  илк  дяфя  Азярбайжанда  йетишян  зяфяранын  кимйяви  тяркиби,  ясасян  дя  ефир 
йаьынын вя бойа маддясинин кямиййят вя кейфиййятжя тяркиби юйрянилмиш вя 
онларын  мцхтялиф  шяраитдя  сахланылмасы  заманы  тяркибинин  дяйишмяси, 
сахланылма шяраити вя мцддяти мцяййян едилмишдир; 
-
  dəfnə yarpaqının kimyəvi tərkibi,istehsalı, saxlanılması zamanı tərkibində baş 
verən dəyişikliklər, eləcə də dəfnə yarpağının hiqroskopikliyi юйрянилмишдир; 
-
  Азярбайжанда  йетишян  ятирли-ядвиййя  биткилярин  müxtəlif  növləri  öyrənilmiş 
və onlardan  хариждян алынан ядвиййялярин явязедижиси кими  мцхтялиф ядвиййя 
гарышыглары шяклиндя истифадя едилмяси тяклиф олунмушдур; 
-
  йабаны  мейвялярдян  йени  чешиддя  тамлы  гатмалар  щазырланмыш,  онларын 
тяркиби, тяйинаты, сахланылма шяраити вя мцддяти юйрянилмишдир; 
-
  илк  дяфя  тамлы  гатмаларын  тяснифаты  ишляниб  щазырланмыш  вя  бунлар  дярс 
вясаитляриндя вя дярсликлярдя юз яксини тапмышдыр; 
-
  yüksək  keyfiyyətli  və  yodlaşdırılmiş  xörək  duzu    istehsal  etmək  məqsədilə 
yerli  xammal  ehtiyatlarından  səmərəli  istifadə  olunması  üçün  elmi 
əsaslandırılmlş tövsiyyələr hazırlanmışdır. 
Ишин  практик  ящямиййяти.  Апарылан  тядгигатлар  нятижясиндя  илк  дяфя 
Абшеронда  бежярилян  зяфяранын  ефир  йаьынын  тяркиби  кямиййят  вя  кейфиййятжя 
тядгиг  едилмиш  вя  онун  мцхтялиф  тараларда  сахланылма  шяраити  вя  мцддяти 
мцяййянляшдирилмишдир. 

 
9
Азярбайжанда  бежярилян  ятирли-ядвиййя  биткиляри  юйрянилмякля  йени  чешиддя 
ядвиййя  гарышыгларынын  ресепти  щазырланмыш  вя  сынагдан  кечирилмишдир.  Ейни 
заманда  хариждян  алынан  ядвиййялярин  вятян  ядвиййяляри  иля  явяз  едилмясинин 
мцмкцнлцйц мцяййян едилмишдир. 
Азярбайжанын  йабаны  мейвя-эилямейвя  ещтийаты  юйрянилмиш  вя  онлардан 
гида  мящсуллары,  о  жцмлядян  тамлы  гатма  кими  истифадя  олунан  йени  мящсуллар 
алынмышдыр.  Бу  мящсулларын  истещсал  технолоэийасы  ишляниб  щазырланмыш  вя 
истещсалата эюндярилмишдир. 
Азярбайжанда  йетишян  цзцмdən    йени  чешиддя  йейинти  мящсуллары 
алынмасынын 
технолоэийасы 
ишляниб 
щазырланмыш, 
мювжудлар 
ися 
тякмилляшдирилмишдир.  
Ишин апробасийасы. Апарылан елми-тядгигат ишляринин нятижяляри 1969-жу илдян 
2007-жи иля гядяр 25  мювзуда мцхтялиф конфрансларда, о жцмлядян цмумиттифаг 
вя  республика  конфрансларында,  Д.Бцнйадзадя  адына  АзХТИ-нин,  Азярбайжан 
Технолоэийа 
Институтунун, 
Бакы 
Дювлят 
Ямтяяшцнаслыг-Коммерсийа 
Институтунун  və  Azərbaycan  Dövlət  qtisad  Universitetinin  профессор-мцяллим 
щейятинин  иллик  конфрансларында  мярузя  формасында  динлянилмишдир.  Щямин 
мярузяляр  ясасында  елми  мяжмуялярдя  вя  конфранс  материалларында  28  елми 
məqalə  və    3    elmi-kütləvi  kitab    няшр  олунмушдур.  Tədqiqat  işlərindən  nəşr 
olunmuş 5 dərslik və dərs vəsaitlərində və 7 monoqrafiyada istifadə olunmuşdur. 
Чап  олунмуш  ишляр.  Monoqrafiyanın  mövzusu  üzrə  aпарылан  елми-тядгигат  
ишляринin  нятижяляри  45  ишдя,  о  жцмлядян    4  дярслик,    10  китаб  вя  монографийа,  1 
тядрис-методики  вясаит  və  30  елми  мягаляdə  юз  яксини  тапмышдыр.  Nəşr  olunan 
əsərlərin 15-i  рус дилиндядiр. 
Гейд:  Бу  kitab    няшря  щазырланаркян  артыг  мцяллифин  300-я  гядяр  ясяри,  о 
жцмлядян 46  китабы няшр олунмушдур. 
 
  
 
 
 

 
10
FƏS L 1. ВЯТЯНИМИЗДЯ ЙЕТИШЯН ЯДВИЙЙЯЛЯР 
 
1.1.
  Ятирли-ядвиййя биткиляринин kimyəvi tərkibi və  
fizioloji ящямиййяти 
 
Ятирли-ядвиййя  биткиляри  дярман  биткиси  кими  щяля  ерамыздан  400  ил 
яввял Щиндистан, Чин, Орта вя Йахын Шяргдя мялум олмушдур. Ефир йаьы 
вя  ядвиййя  истещсалы  сонралар  бу  юлкялярдян  дцнйанын  бцтцн  йериня 
йайылмышдыр. 
Ятирли-ядвиййя  биткилярини  йетишдийи  иглим  шяраитиня  эюря  4  група 
бюлцрляр: тропик, субтропик, мцлайим иглим шяраитиндя вя щяр йердя йетишян 
ятирли-ядвиййя биткиляри. Ятирли-ядвиййя биткиляри 30-дан чох ботаники фясиляйя 
аид олан 159 нювдян артыг биткини ящатя едир. Жянуб зонасында бунларын 
нювц  даща  чохдур.  Щямин  биткилярдян  тябабятдя,  йейинти  сянайесинин 
мцхтялиф  сащяляриндя,  техникада,  ятриййат-косметика  сянайесиндя  истифадя 
олунур.  Ятирли-ядвиййя  биткиляринин  тяркибиндя  ефир  йаьлары,  глцкозидляр, 
алколоидляр, бойа маддяляри, фитонсидляр вя с. маддяляр вардыр. 
Дцнйада 120 нювдян чох ятирли-ядвиййя биткисиндян ефир йаьы алыныр. 
МДБ-дя 40 нювя гядяр ятирли-ядвиййя биткисиндян ефир йаьы истещсал едилир. 
Бир нечя нюв ефир йаьынын истещсалына эюря МДБ юлкяляри дцнйада габагжыл 
йерлярдян  бирини  тутур.  Мясялян,  дцнйада  истещсал  олунан  кешниш  йаьынын 
90%-и,  адачайы  йаьынын  70-75%-и,  гызылэцл  йаьынын  60%-и  бу  бюлэянин 
пайына дцшцр. 
Истещсал  олунан  ефир  йаьынын  90%-и  ятриййат-косметика  сянайесиндя 
истифадя едилир. Жиря, кешниш, ятиршащ, лаванда, наня, гызылэцл вя башга ефир 
йаьларындан  щям  дя  ятирли  маддяляр  (линалоол,  эераниол,  ситрол  вя  с.) 
алынмасында истифадя едилир. 
Ятирли-ядвиййя  биткиляриндян  гурудулмуш  щалда  ят  вя  балыг 
сянайесиндя,  чюряк-булка  вя  гяннады  сянайесиндя,  консерв  сянайесиндя, 
ликюр-араг вя шяраб сянайесиндя вя еляжя дя кулинарийада истифадя олунур. 
Гейд  етмяк  лазымдыр  ки,  консерв  вя  йейинти  сянайеси  илдя  800 
тондан  чох  ядвиййя  сярф  едир.  Бунун 20%-и  вятянимиздя  битян,  80%-и  ися 

 
11
хариждян  эятирилян  ядвиййянин  щесабына  юдянилир.  Ящалинин  гидасында 
истифадя  олунан  ятирли-ядвиййя  биткиляринин  ясасыны  хариждян  алынан  ядвиййя 
тяшкил  едир.  Йейинти  сянайеси  ишчиляри  хариждян  алынан  ядвиййяляри  йахшы 
таныдыглары  щалда,  йерли  ятирли-ядвиййя  биткиляри  щаггында  мялуматлары  чох 
аздыр.  Лакин  йерли  ятирли-ядвиййя  биткиляринин  юйрянилмяси,  онларын  йейинти 
мящсуллары  истещсалында  тятбиги  вя  хариждян  алынан  ядвиййянин  явязедижиси 
кими истифадя олунмасы бюйцк игтисади сямяря веря биляр. 
Тяркибиндя  ядвиййяли  вя  ятирли  маддяляр,  еляжя  дя  бойа  маддяляри 
олан  мцхтялиф  биткилярин  айры-айры  щиссяляриндян  гурутма  йолу  иля  алынан 
мящсула ядвиййя дейилир. Ядвиййялярин дяйяри онларын тяркибиндя олан ефир 
йаьларынын,  глцкозидлярин  вя  алкалоидлярин  мигдары  иля  мцяййян  олунур. 
Йейинти мящсулларынын емалы заманы онлара лазыми мигдарда ядвиййя ялавя 
етдикдя,  щямин  мящсулларын  дады  вя  ятри  йахшылашыр.  Бу,  иштащанын 
артмасына,  синир  системинин  гыжыгланмасына,  ширя  ифраз  едян  мядя  вя 
баьырсаг  вязиляринин  фяалиййятинин  артмасына  сябяб  олур.  Бундан  башга, 
йейинти мящсулларынын тяркибиня гатылмыш ядвиййя вя тамлы гатгылар онларын 
йахшы сахланылмасына да мцсбят тясир эюстярир. Гидайа гатылан ядвиййя хош 
ятри  вя  дады  иля  иштащаны  артырыр,  организмя  гябул  олунан  гиданын  йахшы 
щязм олунмасыны вя тез мянимсянилмясини тямин едир. 
Рус  физиологу  И.П.Павлов  вя  онун  шаэирдляри  тяряфиндян  мцяййян 
олунмушдур  ки,  ядвиййялярин  тяркибиндя  олан  кимйяви  маддяляр,  о 
жцмлядян  ефир  йаьы,  алкалоидляр,  глцкозидляр  ясяб  системиня  тясир  едир  вя 
щязм вязиляринин фяалиййятини артырыр. 
И.П.Павлов  йемяклярин  тамлы  олмасына  бюйцк  ящямиййят  веряряк 
гейд  етмишдир  ки,  адамларын  зювгц  мцхтялиф  олса  да,  йемякдя  тамлы 
маддялярин олмасы цмуми бир тялябат сайылыр, йемяйя ялавя едилян ядвиййя, 
йемякдян габаг верилян гялйаналтылар, ясасян иштащаны артырмаг цчцндцр. 
Демяли  ядвиййянин  инсан  организми  цчцн  бюйцк  физиолоъи  ящямиййяти 
вардыр. 

 
12
Бязи  ятирли-ядвиййя  биткиляри  витаминля  зянэиндир.  Гырмызы  истиотун 
тяркибиндя  9-12  мг%  провитамин  А  (каротин)  вя  380  мг%-я  гядяр  Ж 
витамини вардыр. Гытыготунун тяркибиндя 100-250 мг% Ж витамини вардыр. 
Бир  чох  ядвиййяляр  фитонсид  хассяйя  малик  олмагла  антисептик  маддя 
адланырлар,  чцнки  онларын  гидада  олмасы  микроорганизмлярин  щяйат 
фяалиййятини  дайандырыр  вя  йа  тамамиля  мящв  едир.  Зиря,  жиря  вя  шцйцд 
гиданын  щязминдя  зярярли  гыжгырмаларын  гаршысыны  алыр.  Лакин  ядвиййянин 
нормадан  артыг  ишлядилмяси  организм  цчцн  зярярлидир.  Чцнки  онларын 
тяркибиндя  гцввятли  тясир  габилиййятиня  малик  глцкозидляр  вя  алкалоидляр 
вардыр.  Она  эюря  дя,  хцсусян  ушагларын  вя  хястялярин  гидасында 
ядвиййядян чох истифадя едилмясиня ижазя верилмир. 
Ятирли-ядвиййя  биткиляринин  бактерисид  вя  антиоксидляшдирижи  хассясини 
нязяря алараг онлардан консервляшдирмядя дя эениш истифадя едилир. Ятирли-
ядвиййя  биткиляри  консервляшдирилмиш  мящсулун  дад  вя  ятрини 
йахшылашдырмагла  бярабяр,  орада  эедян  бязи  хошаэялмяз  гыжгырмалары 
тюрядян микробларын вя чцрцдцжц бактерийаларын фяалиййятини дайандырыр. 
Зяфяранын  тяркибиндя  орта  щесабла  0,8%  ефир  йаьы,  3,5%  бойаг 
маддяляри вардыр. Цмуми ефир йаьынын 40%-ни сафранал (Ж
10
Щ
14
О), 26,5%-
ни нитропиненол, 5,5%-ни нонил спирти тяшкил едир. Бунлардан башга зяфяран 
ефир  йаьында  24-дян  чох  мцхтялиф  терпенляр,  спиртляр,  кетон  вя  алдещидляр 
вардыр.  Бойа  маддясинин  ясасыны  гырмызы  рянэли  кротсин  тяшкил  едир. 
Зяфяранын  тяркибиндя  каротиноидлярдян  α-,  β-  вя  γ-  каротин,  ликопин, 
азафирин,  зеаксантин  вардыр.  Зяфяран  телляриндя  Б
1
  вя  Б
2
  витаминляри  дя 
вардыр. 
Мускат жювцзцнцн тяркибиндя 8-12% ефир йаьы вардыр. Ефир йаьынын 
тяркибиндя  пинен  вя  камфен  (80%),  линаллол,  эераниол,  сафрол,  терпинеол, 
миристин туршусу (Ж
14
Щ
28
О
2
) вардыр. Мускат чичяйиндя ися 6-12% ефир йаьы 
олур. 
Гара  истиота  кяскин  ажы  дад  верян  маддя  алкалоид  пиперин  вя 
пиперидиндир. Онун тяркибиндя 1,2-3,6% ефир йаьы вардыр. Ефир йаьы тяркибжя 

 
13
α-  вя  β-  пинен,  лимонен,  кариофилен,  дещидрокарвеол  пиперонал  (Ж
8
Щ
6
О
3
), 
фелландрен вя сексвитерпенлярдян ибарятдир. 
Пиперин  (Ж
17
Щ
12
НО
3
)  7,3%-я  гядярдир.  Пиперинин  щидролизиндян 
0,8%-я  гядяр  пиперидин  (Ж
5
Щ
11
Н)  ямяля  эялир.  Пиперин  кристал  шяклиндя 
маддя олуб суда чятин, спиртдя асанлыгла щялл олур. 
Ятирли  истиотун  тяркибиндя  3-4%  ефир  йаьы  вардыр  ки,  бунун  да  60-
80%-и евэенолун (Ж
10
Щ
12
О
2
) вя она йахын фенолларын пайына дцшцр. Бу ефир 
йаьы михяк, мускат эювцзц вя дарчын ефир йаьына охшар ятир верир. 
Ванил  мейвясинин  тяркибиндя  олан  глцкованилин  глцкозиди  β- 
глцкозидаза  ферментинин  тясириндян  парчаланараг  глцкоза  вя  ванилиня 

8
Щ
8
О
3
) чеврилир. Бунун чох ятирлилийи сярбяст ванилинин олмасыдыр. Ванилин 
тяркибиндя гурулушжа ванилиня охшар пиперонал (Ж
6
Щ
6
О
3
) маддяси дя олур, 
лакин ванил ятриня малик дейилдир. Ванилин маддясинин мигдары 0,75%-дян 
2,9%-я гядярдир. 
Щилин тохумунда ефир йаьынын мигдары 3-8%-я гядяр олдуьу щалда, 
габыг  щиссядя  0,1-0,7%-дир.  Габыг  щиссядя  28-31%  селлцлоза  вя  12-15% 
минераллы маддя вардыр. Щил ефир йаьынын ясасыны α- терпинеол, α- лимонен, 
синеол,  терпиналасетат  тяшкил  едир.  Щил  гурудужу  хассяйя  маликдир,  бядяня 
истилик верир, щязми йахшылашдырыр, цряйи вя мядяни мющкямляндирир, ящвал-
рущиййяни йахшылашдырыр. Тяр ийини апарыр, аьыз тохусуну ятирляндирир. Щилдян 
мядя  газы,  црякбуланма,  гаражийяр  аьрысы,  бюйряк  хястяликляри  заманы 
истифадя етмяк мяслящятдир. Ону тоз щалында буруна  чякяряк асгырмагла 
мцхтялиф баш аьрыларыны сакитляшдирмяк мцмкцндцр. 
Михякдя  ятирли  маддялярин  мигдары  15-20%-я  гядярдир.  Ефирй  аьы 
ясасян  чичяйинин  йухары  щиссясиндя  (18%)  епидермис  тябягясиндя 
топланмышдыр. Сцтунжуг щиссядя ися 5-6%-дир. Михяйин тяркибиндя олан ефир 
йаьынын  ясасыны  евэенол  (70-90%)  маддяси  тяшкил  едир.  Михяйин  дяйяри 
евэенолун  (Ж
10
Щ
12
О
2
)  мигдары  иля  юлчцлцр.  Бу  аьымтыл-сары  рянэли  дуру 
майедир. Суда щялл олмур, цзви щялледижилярдя ися йахшы щялл олур. 

 
14
Дарчынын тяркибиндя 1,5% ефир йаьы вардыр. Ясасыны дарчын алдещиди 
(65-70%)  тяшкил  едир.  Бундан  башга  дарчынын  тяркибиндя  евэенол, 
бензалдещид,  симол,  щидродарчын  вя  кумин  алдещиди,  фелландрен,  камфен, 
кариофиллен вардыр. 
Зянжяфил  кяскин  хош  ятря  вя  йандырыжы  тама  маликдир.  Тяркибиндя 
1,5-3,5%  ефир  йаьы  вардыр.  Ясасыны  щингерол  (Ж
17
Щ
26
О
4
),  сингеберен 

15
Щ
24
), камфен, фелландрен вя сингиберол спирти тяшкил едир. 
Жядвял 1.1. Əдвиййялярин кимйяви тяркиби 
 
Ядвиййялярин ады 
Ефир 
йаьы 
Азотлу 
маддя-
ляр 
Йаь   Нишаста   Шякяр   Селлц-
лоза 
Азотсуз 
екстрактлы 
маддя 
Мускат жювцзц 
8,0 
6,6 
34,0 
20,5 
3,5 
3,3 

Мускат чичяйи 
6,0 
5,3 
24,6 
31,0 
1,2 
10,3 

Гара истиот 
2,0 
13,1 
7,9 
35,4 
3,6 
13,9 
11,0 
Аь истиот 
2,0 
12,5 
7,5 
57,0 
5,6 
5,5 
15,0 
Ятирли истиот 
3,0 
10,6 
9,2 
20,5 
4,0 
23,0 
41,3 
Бадйан  
(улдузвари жиря) 
5,0 
5,3 
7,0 
13,5 
6,0 
28,7 

Ванил  
0,6 
3,7 
8,2 
25,0 
7,7 
17,4 
28,8 
Щил  
3,5 
13,0 
1,5 
30,0 
0,6 
14,0 
13,0 
Зяфяран  
0,8 
12,4 
5,6 

13,3 
4,5 
43,6 
Михяк  
15,0 
6,0 
7,1 
2,0 
18,2 
8,3 
25,8 
Дарчын  
1,5 
9,5 
5,3 


29,9 

Зянжяфил  
2,2 
5,5 
4,0 
61,4 

4,8 
13,3 
Жиря  
2,5 
17,5 
16,0 
4,3 
4,3 
17,3 
26,6 
Зиря  
4,0 
3,5 
12,0 
4,5 
2,45 
22,4 
18,2 
Кешниш тохуму 
1,2 
12,9 
18,7 
15,6 
2,5 
22,4 
19,2 
Гырмызы истиот 
0,6 
15,8 
12,7 
4,8 
15,6 
20,9 
34,8 
Дяфня йарпаьы 
1,5 
9,5 
5,3 


29,9 

 
Зянжяфил бядяня истилик эятирир, гурудужу хассяйя маликдир, щязмя 
кюмяк  едир,  кюпцн  гаршысыны  алыр,  гаражийяр  вя  мядянин  фяалиййятини 
йахшылашдырыр, мющкямлядир. Сойугдяймя, ифлиж вя сарылыг заманы зянжявил 
ишлятмяк  профилактик  ящямиййятя  маликдир.  Йарыбишмиш  йумурта  сарысыны 

 
15
зянжяфилля йемяк адамы эцмращлашдырыр (гулунжан вя пцстя иля йемяк даща 
файдалыдыр). 
Ядвиййялярин  организм  цчцн  бюйцк  физиолоъи  ящямиййяти  вардыр. 
Михяк  вя  дарчын  гиданын  там  мянимсянилмясиня  кюмяк  едир.  Мускат 
жювцзц  фитонсид  хассяйя  маликдир  вя  она  эюря  дя  микроорганизмлярин 
щяйат фяалиййятини дайандырыр вя йа да тамамиля мящв едир 
Сянайедя ишлядилян вя тижарят шябякясиндя сатылан ядвиййялярин чоху 
гурудулмуш  щалда  олур.  Лакин  бязи  ятирли-ядвиййя  биткилярини  тязя  щалда 
истифадя  етмяк  даща  ялверишлидир.  Чцнки  щямин  биткилярин  тяркибиндя  ефир 
йаьы иля йанашы мцхтялиф витаминляр вя биолоъи фяал маддяляр дя вардыр ки,бу 
да  гиданын  витаминля  зянэинляшмясиня  сябяб  олур.  Бунлара  ятирли  тязя 
эюйяртиляр  –  жяфяри,  кярявиз,  шцйцд,  рейщан,  тярхун,  наня,  йарпыз,  даь 
кешниши вя с. аиддир. 
Яввялляр  ятирли-ядвиййя  биткиляри,  ясасян  ятриййат  сянайесинин 
ещтийажына сярф едилирди. Йейинти сянайеси ися цмумдцнйада мяшщур олан 
вя  хариждян  эятирилян  ядвиййя  ишлядирди.  Балыг,  ят,  шяраб  вя  ликюр-араг 
сянайесинин инкишафы ятирли-ядвиййя биткиляринин чешидинин артырылмасыны тяляб 
едирди.  Она  эюря  дя  сон  илляр  мцхтялиф  игтисади-жоьрафи  районларда  ятирли-
ядвиййя  биткиляри  юйрянилир,  онларын  сянайедя  тятбиги  цзря  елми-тядгигат 
ишляри апарылыр. 
Азярбайжанын  ялверишли  жоьрафи  мцщити  вя  торпаг-иглим  шяраити 
бурада  бир  чох  ятирли-ядвиййя  биткиляринин  йетишмясиня  сябяб  олмушдур. 
Китабда  гейд  олунан  бцтцн  ядвиййя  биткиляри  Азярбайжанда  да  якилиб-
бежярилир вя йа йабаны щалда йетишир. Ятирли-ядвиййя биткиляри эениш мигйасда 
милли кулинарийада истифадя олунур. Тякжя зяфяран 150-дян чох хюряйин вя 
20-дан  чох  гяннады  мямулатынын  ресептиня  дахилдир.  Зяфяран  биткиси, 
ясасян  Абшерон  кяндляриндя  бежярилир.  Сянайе  ящямиййятли  ятирли-ядвиййя 
биткиляриндян дяфня йарпаьы, гызылэцл, наня, нярэизэцлц, тярхун вя с. бюйцк 
тясяррцфат ящямиййятиня маликдир. Дяфня йарпаьы, ясасян Лянкяран-Астара 

 
16
субтропикляриндя,  гызылэцл  Загатала  вя  Ордубад  районларында,  наня 
Загатала вя Балакян районларында, нярэизэцлц Абшеронда бежярилир. 
 
1.2. Ятирли-ядвиййя биткиляринин тяснифаты 
 
Биширилмиш  вя  йа  гызардылмыш  щалда  гида  щазырладыгда,  еляжя  дя 
йейинти  мящсуллары  истещсалында  мямулата  тцнд,  ажы,  турш,  ятирли  вя  башга 
маддяляр гатылмасы онларын дад вя ятрини йахшылашдырмагла бярабяр, щямин 
гиданын  щязмини  вя  мянимсянилмясини  дя  асанлашдырыр.  Беля  маддяляр 
бежярилян  вя  йабаны  щалда  йетишян  биткилярин  тяркибиндя  олур.  Бу  биткиляр 
ятирли-ядвиййя  биткиси  адланыр.  Ятирли  вя  тцнд  дадлы  маддяляр  биткинин 
мцхтялиф  щиссяляриндя  топландыьы  цчцн  онлар  ашаьыдакы  гайдада  груплара 
бюлцнцрляр: 
1.  Тохуму  истифадя  едилян  ятирли-ядвиййя  биткиляри.  Бу  група,  ясасян 
чятирчичяклиляр,  аз  мигдарда  ися  хаччичяклиляр  вя  додагчичяклиляр  фясилясиня 
аид олан биткиляр аиддир. Мясялян, жиря, зиря, кешниш тохуму, разйана, гара 
истиот, ятирли истиот, щил, хардал вя башгалары. 
2.  Йарпаьы  истифадя  едилян  ятирли-ядвиййя  биткиляри.  Бурайа  дяфня 
йарпаьы,  шцйцд,  наня,  жяфяри,  кярявиз,  кешниш,  адачайы,  пярпярян  вя  с. 
аиддир. 
3.  Ятирли  от  биткиляри.  Бу  биткилярин  торпаг  цзяриндя  олан  бцтцн 
щиссяляри  гидайа  гатылыр.  Беля  биткилярдян  рейщан,  розмарин,  даь  наняси, 
наня, кякликоту вя с. эюстяриля биляр. 
4.  Чичяйи  вя  биткинин  йухары  чичякляйян  щиссяси  истифадя  олунан  ятирли-
ядвиййя  биткиляри.  Бу  група  наня,  чюдцкоту,  эцлцмбащар,  гара  эяндалаш 
вя михяк аьажы эцлц аиддир. 
5.  Кюкц  истифадя  едилян  ятирли-ядвиййя  биткиляри.  Бу  група  жяфяри, 
шальам, жырщавуж, кярявиз, гытыготу, сарыкюк, ирис вя зянжироту аиддир. 
6. Соьанаьы истифадя едилян ятирли-ядвиййя биткиляри. Бу група соьан вя 
сарымсаг аиддир. 

 
17
Беля тяснифат яслиндя бир гядяр дцзэцн дейилдир. Чцнки ейни биткинин 
щям  кюкц  вя  щям  дя  йарпаьы,  бязян  ися  тохуму  да  истифадя  едилир.  Она 
эюря дя ейни ятирли-ядвиййя биткисинин ады 3 групда да чякилир. 
Эюрцндцйц кими, ятирли-ядвиййя биткиляри вя онларын истифадя олунан 
щиссяляри  чох  мцхтялифдир  вя  она  эюря  дя  мцхтялиф  яламятляриня  ясасян 
тяснифляшдирилир. 
Ятирли-ядвиййя  биткиляри  мядяни  щалда  бежярилян  вя  йабаны  щалда 
йетишян  олмагла  2  група  бюлцнцрляр.  Йабаны  щалда  йетишянлярдян  даь 
наняси,  кякликоту,  мярзя,  сумах  вя  с.  Бунлара  даща  чох  мешя  вя  чюлдя 
тясадцф  олунур.  Мядяни  щалда  бежярилянляр  ися  хцсуси  тясяррцфатларда 
бежярилир вя ямтяялик мящсул ялдя едилир. 
Тамлы  малларын  ямтяяшцнаслыьында  ядвиййяляри  биткинин  щансы 
щиссясиндян алынмасына эюря6 група бюлцрляр: 
1. Биткинин тохумундан алынан ядвиййяляр – хардал, мускат жювцзц. 
2.  Биткинин  мейвясиндян  алынан  ядвиййяляр  –  жиря,  зиря,  разйана, 
кешниш  тохуму,  гырмызы  истиот,  бадйан  (улдузвари  жиря  вя  йа  щинд 
разйанасы), ванил, щил, ятирли истиот, аь вя гара истиот, мускат чичяйи. 
3.  Биткинин  чичяйиндян  вя  онун  щиссяляриндян  алынан  ядвиййяляр  – 
зяфяран, михяк. 
4. Биткинин йарпаьындан алынан ядвиййяляр – дяфня йарпаьы, рейщан, 
мярзя, жяфяри, шцйцд, наня, тярхун, даь наняси, кякликоту, кярявиз, йарпыз, 
даь кешниши вя с. 
5. Биткинин габыьындан алынан ядвиййяляр – дарчын. 
6.  Биткинин  кюкцндян  алынан  ядвиййяляр  –  гытыготу,  колурийа, 
зянжяфил, сарыкюк. 
Жоьрафи мяншяйиня эюря ядвиййяляр 2 група бюлцнцр. 
1.  Вятянимиздя  битян  ядвиййяляр.  Бу  група  хардал,  жиря,  разйана, 
кешниш, гырмызы истиот, зиря, шцйцд, зяфяран, рейщан, дяфня йарпаьы, мярзя, 
жяфяри, тярхун, даь наняси, кякликоту, гытыготу, колурийа вя с. аиддир. 

 
18
2. Тропик юлкялярдя битян вя вятянимизя эятирилян ядвиййяляр. Бу група 
мускат жювцзц, бадйан (улдузвари жиря вя йа щинд разйанасы), ванил, щил, 
ятирли  истиот,  аь  вя  гара  истиот,  мускат  чичяйи,  михяк,  дарчын,  зянжяфил  вя 
сарыкюк аиддир. Бунларын чешиди хариждя даща чохдур, лакин биз йалныз идхал 
олунан ядвиййялярин адыны чякирик. 
Явялляр  Йейинти  Мящсуллары  Сянайеси  Назирлийи  тяряфиндян  гябул 
олунмуш  тяснифата  ясасян,  мцхтялиф  биткилярдян  алынан  ядвиййяляр  дад  вя 
ятриня эюря 5 група бюлцнцрдц: 
1. Зяиф ятирли тцнд ажы ядвиййяляр – гара истиот, гырмызы истиот, хардал, 
гытыготу вя с. 
2. Кяскин ядвиййя ятирли ажы ядвиййяляр – михяк, ятирли истиот, зянжяфил, 
чюдцкоту, майаоту, дяфня зоьу вя с. 
3.  Зяиф  ядвиййя  дадлы  тцнд  олмайан  ширинтящяр  ятирли  ядвиййяляр  – 
дарчын, мускат жювцзц, дяфня йарпаьы, кешниш тохуму вя с. 
4.  Зяриф  ядвиййя  ятирли  ядвиййяляр  –  щил,  мускат  чичяйи,  зиря,  даь 
наняси, мярзя, чай вя с. 
5.  Кяскин  фярди  хассяли  ядвиййяляр  –  наня,  жиря,  адачайы,  разйана, 
шцйцд, сарымсаг, соьан вя с. 
Бежярилян  ятирли-ядвиййя  биткиляриндян  соьан,  сарымсаг,  гырмызы 
истиот,  аь  вя  гара  хардал,  жяфяри,  шцйцд,  кярявиз,  рейщан,  жиря,  кешниш, 
разйана  вя  башгалары  даща  чох  ящямиййят  кясб  едир.  Бу  биткиляр  хцсуси 
тясяррцфатларда бежярилир вя мцхтялиф мягсядляр цчцн истифадя едилир. 
Емалындан  асылы  олараг  ятирли-ядвиййя  биткиляри  тязя,  гурудулмуш, 
консервляшдирилмиш вя гурудулуб цйцдцлмцш щалда истифадя олунур. 
 
1.3. Азярбайжанда бежярилян вя йабаны щалда йетишян  
ятирли-ядвиййя биткиляринин  сяжиййяси 
 
Bu bölmədə yalnız Азярбайжанда бежярилян вя йабаны щалда йетишян 
ятирли-ядвиййя биткиляр  характеризя едилир. 

 
19
Адачайы 
(Шалфей) 
– 
додагчичяклиляр 
фясилясиндянolan 
bitkiдир(Salvia  officinalis  L.).  700-я  гядяр  нювцндян  Азярбайжанда  27 
нювцня тясадцф едилир. Бунлардан 2 нювц бежярилир. 
80-120 см щцндцрлцкдя бир нечя дюрдкцнж будаглы эювдяйя малик 
йарымкол  биткидир.  Боз-йашыл  рянэли  лансетшякилли  йарпаглары  гаршы-гаршыйа 
дцзцлцр.  Эюй-бянювшяйи  рянэли  ятирли  чичякляри  дястя-дястя  эювдясинин 
йухары  щиссясиндя  йерляшир.  Бянювшяйи  рянэли  чичяк  тажы  икидодаглы  олуб, 
ятирли ийя маликдир. 
Битки ийун айында чичяк ачыр. О, там чичяк ачан дюврдя чичякляри вя 
йарпаглары  дярилир  вя  кюлэядя  гурудулур.  Чичякляриндя  0,5%, 
йарпагларында  0,25-2,8%  ефир  йаьы  вардыр.  Ефир  йаьынын  тяркибиндя 
линалиласетат,  синеол,  пинен,  борнеол,  туйон  вя  диэяр  терпенляр  вардыр. 
Адпчайы  ефир  йаьы  яжзачылыгда,  ликюр-араг,  гяннады,  консерв  сянайесиндя 
истифадя едилир. Адачайынын йарпаглары вя чичяйи ядвиййяли дада вя йахшы ятря 
малик  олдуьундан  тязя  вя  гурудулмуш  щалда  тярявяз  хюрякляриня, 
салатлара,  ширин  хюрякляря  вя  пудингя  гатылыр.  Шяраб,  ликюр  вя  араьын,  чай 
ичкиляринин  вя  тцтцнцн  ятирляндирилмясиндя  истифадя  едилир.  Чичякляриндян 
алынан  ефир  йаьы  мускат  шярабларынын  ятирляндирилмясиндя,  ятриййат  вя 
гяннады  сянайесиндя  истифадя  едилир.  Адачайынын  тохумунда  26-32%  йаь 
вя  22,4%  зцлали  маддя  вардыр.  Бу  йаь  тяркибжя  кятан  вя  перил  йаьына 
охшайыр.  Адачайынын  тяркибиндя  ятирли  гятранлар,  сиркя  вя  гарышга  туршусу 
вардыр.  Адачайы  йарпагларындан  мцасир  тябабятдя  бцзцшдцрцжц  вя 
дезинфексийаедижи дярман кими эениш истифадя едилир. 
Ат  явялийи  (Шавель  конский)  –  явяликчичяклиляр  фясилясиндян 
эювдясинин узунлуьу 1,5 м-я чатан чохиллик от биткисидир(Rumex confertus 

Yüklə 6,89 Kb.

Dostları ilə paylaş:
  1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   23




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin