Ə. H.Əliyev, F.Ə.Əliyeva, V. M. Mədətova

260 
düyün, üst boyun düyünü və qarın boşluğunda yerləşmiş olan 
günəş kələfi, üst və alt müsariqə düyünləridir. Həmin bu düyünlər 
də hüdud sütunundakı düyünlərdən keçən liflər vasitəsilə onurğa 
beynilə  əlaqədardır. Onurğa beynindən çıxan simpatik sinirlərin 
hamısı düyünlərdə  qırılır, yəni simpatik düyünlərdə yeni ney-
ronlar başlayır. Bu düyünlərdən başlayan simpatik liflər isə ya 
xüsusi simpatik dəstələr şəklində və ya onurğa beyni sinirlərinin 
tərkibində üzvlərə yönəlir və o üzvləri simpatik liflərlə  təchiz 
edir. 
Parasimpatik sinir sistemi. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, 
parasimpatik sinir sisteminin mərkəzləri orta beyində, uzunsov 
beyində  və onurğa beynin oma nahiyəsində yerləşmişdir (şəkil 
6.37). Ona görə  də parasimpatik sinir lifləri də  həmin yerlərdən 
çıxır. Orta beyindən çıxan parasimpatik liflər beyin sinirlərindən III 
cütün, yəni, gözün hərəki sinirinin tərkibində  bəbəyi daraldan 
əzələyə  və eləcə  də kiprik əzələsinə gedir. Uzunsov beyində 
yerləşən parasimpatik mərkəzdən çıxan liflər beyin sinirlərindən 
VII, IX və X cütün tərkibinə daxil olur. VII cütün tərkibinə daxil 
olan parasimpatik liflərin bir qismi təbil siniri adı ilə müəyyən 
düyündən keçdikdən sonra çənəaltı  və dilaltı tüpürcək vəzlərinə 
daxil olur. Liflərin digər qismi isə başqa ad altında gözyaşı 
vəzlərinə damağın burun boşluğunun və udlağın üst şöbəsinin selik 
vəzlərinə gedir. 
IX cütün tərkibinə daxil olan parasimpatik liflər isə Yakob-
son sinir adı altında  ğulaqaltı tüpürcək vəzlərinə gedərək onun 
şirə ifrazını təmin edir. 
Parasimpatik liflərin  əsas qismi X cüt olan azan sinirin 
tərkibinə daxil olur və yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, qırtlaqdan 
başlamış kiçik çanağa qədər yerləşmiş daxili üzvləri sinirləndirir və 
onların fəaliyyətini (hərəkətini, şirə ifrazını və sairəni) dəyişdirir. 
Onurğa beyninin oma nahiyəsindən çıxan parasimpatik liflər 
qarınaltı  kələf vasitəsilə çanaq üzvlərinin düyünlərinə gedir və 
çanaq siniri adı altında düz bağırsağı, S-ə oxşar, enən çəmbər 
bağırsağı, sidik kisəsi və tənasül üzvlərini sinirləndirir. 
Vegetativ sinir sisteminin düyünlərə yaxınlaşan liflərinə 

 
261 
düyünqabağı (preqanqlionar), düyünlərdən sonrakı liflərinə isə 
düyünsonrası (postqanqlionar) liflər deyilir (şəkil 6.36, 6.37). 
 
Şəkil 6.36. Simpatik liflərin düyünlərdən keçməsini göstərən sxem. 
Bütöv xətlərlə – düyünqabağı liflər, qırıq xətlərlə – düyünsonrası 
liflər göstərilmişdir. 
 
Şəkil 6.37. Parasimpatik sinir sisteminin sxemi. 
 
Vegetativ düyünlərin vəzifəsi.Vegetativ düyünlərin 1) mühüm 
vəzifəsi, düyünsonrası liflərlə sinirlənən üzvlərin hüceyrələri aras-
 
262 
ında oyanmanı yaymaq və bölüşdürməkdir. Belə  fərz edək ki, 
azan sinirin hər bir lifi, üzvün divarında 100 sinir hüceyrəsilə 
sinirin hər bir lifi, üzvün divarında 100 sinir hüceyrəsilə əlaqəyə 
girir, hər hüceyrə isə 100 əzələ  və ya 100 vəzi hüceyrəsini 
sinirləndirir. Nəticədə azan sinirin hər lifi, mühitin üzvün 10 000 
hüceyrəsini idarə etmiş olur və beləliklə, düyünqabağı sinir lifinin 
təsir sahəsi xeyli genişlənmiş olur. Sinirlənən hüceyrələrin sayca 
çoxalmasına, yəni aralıq neyronu vasitəsilə düyünqabağı lifin təsir 
sahəsinin genişlənməsinə sinir liflərinin  multiplikasiya fenomeni 
deyilir. 
Akson-reflekslər. Vegetativ sinirlərdən bəzisini 
qıcıqlandırarkən bir çox maraqlı bir hadisəyə rast gəlirik. Məlum 
olduğu kimi n.hypogastricus alt müsariqə düyünündən çıxaraq 
sidik kisəsinə gedir. 1874-cü ildə Kazan fizioloqu N.M.Sokovnin 
pişikdə alt müsariqə düyününü tamamilə onurğa beynindən ay-
ırdıqdan sonra həmin bu siniri kəsib, onun mərkəzi ucunu 
qıcıqlandırmış  və o zaman, sidik kisəsinin təqəllüsə  gəldiyini 
görmüşdür. Buna səbəb, oyanmanın qarınaltı sinirin mərkəzi ucu 
ilə düyünə  və oradan da digər qarınaltı sinir vasitəsilə sidik 
kisəsinə getməsidir. Düyünqabağı lifləri kəsmiş olsaq yenə  də 
həmin refleksi ala bilərik. Düyünə nikotin sürtməklə sinapsı 
zəhərləsək və beləliklə, həmin refleksi almaq mümkün olmay-
acaqdır. Bu cür reflekslərə akson reflekslər deyilir. Buradan belə 
nəticəyə gəlmək olar ki, bu reaksiya düyünqabağı liflər düyündə 
şaxələndiyindən oyanma bir yoldan digərinə keçir. 
Sonradan akson reflekslər ürək və bir sıra daxili üzvlərdən 
ötrü də tapılmışdır. 
Daxili orqanların hissi aparatları. Visseral reseptorların 
daxili orqanların hissi reseptorlarından başlanan afferent yollar 
əzələ-dayaq apparatı  və  dəri reseptorlarından başlanan somatik 
sensor yollarla onurğa beyninə daxil olur. Əksəriyyəti isə azan 
sinir ilə beyin sütunu şöbələrinə gedir. 
Vegetativ reflekslər.  Vegetativ sinir sistemi bir çox 
reflekslərin (vissero-visseral, visserokutan, visseromotor) həyata 
keçirilməsində iştirak edir. Gözə güclü işıq düşdükdə bəbəyin da-

 
263 
ralması, yemək yeyəndə tüpürcəyin və ya mədə şirəsinin ifrazı və 
bir çox başqa reflekslər vegetativ reflekslərə misal ola bilər. Bir 
daxili orqandan digər daxili orqanlara reflektor təsirlər visserovis-
seral reflekslər adlanır. Qarına zərbə endirdikdə ürək fəaliyyətinin 
yavaşıması  və ya dayanması ürək fəaliyyətinin dəyişməsi və 
genişlənməsinə  səbəb olur. Visserokutan reflekslərə daxili 
orqanlar qıcıqlandıqda dərinin saya əzələlərinin və tər vəzilərinin 
fəaliyyətinin dəyişməsi misal ola bilər. 
Bunlardan başqa visseromotor reflekslər də yarana bilər. Vis-
seromotor reflekslərə misal olaraq ağrı qıcıqlarına qarşı orqaniz-
min müdafiə reaksiyası olan və mədə xəstəliyində, bağırsağın kor 
çıxıntısının iltihabında, qarın  əzələlərinin, xüsusən qarnın düz 
əzələsinin təqəllüsü və «qarın basması» deyilən halları göstərmək 
olar. 
Vegetativ sinir liflərinin fizioloji xüsusiyyətləri. Vegetativ 
sinir liflərinin bir sıra morfoloji və fizioloji xüsusiyyətləri vardır. 
Ucqar vegetativ sinirlərin ikineyronlu quruluşa malik olmasını, 
yəni bu sinirlərin sinir düyünlərində  qırılmasını, vegetativ 
sinirlərin mərkəzi sinir sisteminin ayrı-ayrı nahiyələrindən çıxma-
sını və onların ucqarlarda paylanmasında seqmentar prinsipin ol-
mamasını morfoloji xüsusiyyət kimi göstərmək lazımdır (şəkil 
6.38). 
Vegetativ sinir liflərinin fizioloji xüsusiyyətlərinə gəlincə aşa-
ğıdakıları göstərmək olar. Əvvələn, bu liflərin oyanıcılığı  və mü-
təhərrikliyi somatik sinirlərin oyanaclığı  və mütəhərrikliyinə 
nisbətən azdır. Somatik sinirlərin xronaksiyası 0,4-0,75 millisaniyə 
olduğu halda, vegetativ sinirlərin xroniksiyası 3-8 milli saniyədir. 
İkinci vegetativ sinir liflərinin refraktor dövrü somatik sinirlərə 
nisbətən daha uzundur. Məsələn: məməlilərdə düyünqabağı sinir 
liflərinin mütləq refraktor dövrü 2,2-4,5 siqmaya, düyünsonrası 
sinir liflərinin refraktor dövrü isə 4-5 siqmaya bərabərdir. 
Ucqar vegetativ sinir liflərində oyanmanın yayılma sürəti, 
somatik sinirlərə nisbətən azdır. Məsələn: somatik sinir liflərində 
bu sürət bir saniyədə 60-100 metr olduğu halda düyünqabağı 
liflərdə 3-20 metrə, düyünsonrası liflərdə isə 1-5 metrə bərabərdir. 
 
264 
Vegetativ sinir liflərin hüceyrə  və toxumalarda qurtaran uc 
cihazları bəzi zəhərlərə, hormon və ionlara qarşı xüsusi reaksiya-
larına diqqəti cəlb edir. 
 
 
Şəkil 6.38. Vegetativ (avtonom) sinir sisteminin sxemi - parasimpatik (A), 
simpatik (B): 1-simpatik sistemin yuxarı boyun düyünü, 2-onurğa beyninin 
yan buynuzu; 3-yuxarı boyun ürək siniri; 4-döş ürək və  ağciyər siniri; 5-
böyük daxili sinir; 6-Günəş və qarın kələfi; 7-aşağı musariqə kələfi; 8-yuxarı 
və  aşağı qarın kələfi; 9-kiçik daxili sinir, 10-beldaxili sinir; 11-omadaxili 
sinir; 12-oma parasimpatik düyün, 13-çanaq daxili sinir; 14-çanaq 
(parasimpatik düyünü); 15-parasimpatik düyün (orqan kələflərinin 

 
265 
tərkibində); 16-azan sinir; 17-qulaq (parasimpatik) düyünü, 18-çənəaltı 
(parasimpatik) düyün, 19-xəlbir dammar (parasimpatik) düyünü; 20-
kirpikcikli (parasimpatik) düyün; 21-azan sinirin dorzal düyünü, 22-aşağı 
tüpürcək ifrazı nüvəsi; 23-yuxarı tüpürcək ifrazı, 24-gözün hərəki sinirinin 
əlavə nüvəsi. Sinir impulslarının orqanlara gedən yolu xətlərlə göstərilib.  
 
Bəzi zəhər və hormonların üzvlərə göstərdikləri təsir sim-
patik sinirlərin, bəziləri isə parasimpatik sinirlərin təsirinə 
oxşayır. Birincilərə  simpatikomimetik, ikincilərə isə  parasim-
patikomimetik maddələr deyilir. 
Simpatikomimetik maddələrdən adrenalini göstərmək olar. 
Bu hormonun tər vəzlərindən başqa göstərdiyi təsir tamamilə 
simpatik sinirlərin üzvləri göstərdiyi təsirə oxşayır. 
Parasimpatikomimetik maddələrdən muskarini, fizostiqmini, 
pilorakpini, sintetik preparat olan protiqmini və heyvan 
orqanizmlərində çox yayılmış olan xolini, onun törəməsi olan 
asetilxolini və histamini göstərmək olar, onlar parasimpatik sinir 
liflərinin göstərdiyi təsir kimi iş görür. 
Parasimpatik sinir lifləri qıcıqlanarkən onların uc 
cihazlarında, sinapslarında asetilxolin əmələ  gəlir. ona görə  də 
bütün bu sinir liflərinə xolinergik sinirlər deyilir. 
Asetilxolinin təsiri çox qısa müddət davam edir, çünki qanda 
və toxumalarda xolinesteraza deyilən xüsusi ferment vardır ki, bu 
ferment asetilxolini parçalayır. Ona görə  də  qıcıq kəsilər-
kəsilməz, asetilxolinin təsiri də dərhal ortadan çıxır. 
Simpatik sinirlər qıcıqlanarkən o sinirlərin uclarından  sim-
patin deyilən mediator ifraz olunur. 
Bu mediator kimyəvi tərkibi etibarilə adrenalinə yaxındır. 
Tər vəzlərinin sinirlərindən başqa bütün düyünsonrası sinir 
liflərinin uclarında simpatin əmələ gəlir. 
Simpatin üzvlərə adrenalin kimi təsir göstərdiyindən və kim-
yəvi tərkibi etibarilə ona yaxın olduğundan, düyünsonrası sim-
patik sinirlərə və onların uclarına adrenergik sinirlər adı verilir. 
 
6.22. Orqanizmin funksiyalarının tənzimində vegetativ  
sinir sisteminin mərkəzlərinin rolu 
 
266 
 
Vegetativ sinir sisteminin əsas funksiyası beyin qabığı ilə 
birlikdə daxili orqanların fəaliyyətini nizamlamaqdan ibarətdir. 
Daxili orqanlar həm simpatik, həm də parasimpatik sinirlərlə in-
nervasiya olunaraq ikiqat sinirlənməyə məruz qalır (cədvəl 6.1). 
 
Cədvəl 6.1 
Simpatik və parasimpatik siniroləin müxtəlif orqanlara təsiri 
 
Stimulyasiyası 
Orqan və ya sistemlər 
parasimpatik simpatik 
Ad
ren
o- 
res
ep
torla
r 
 
1 2 3 
4 
Təqəllüsün tezliyi  
azalır 
Təqəllüsün tezliyi  
azalır 
β 
Ürək  
Təqəllüsün qüvvəsi  
azalır (qulaqcıqlarda) 
Təqəllüsün qüvvəsi  
azalır (qulaqcıqlarda) 
β 
Qan damarları 
 
 
 
Selikli qişa və  dəri ar-
teriyaları 
– Daralmasına 
α 
Qarın boşluğu arterii-
yaları 
– 
"------" 
α 
Skelet 
əzələlərinin 
arteriyaları 
– 
"------" 
α 
  
Genəlməsinə (ancaq 
qanda olan adrenalinin 
təsiri ilə) 
β 
  
Genəlməsinə 
(xolinerqik) 
β 
Ürəyin arteriyası 
(koronar) 
Genəlməsinə (P) 
Daralmasına 
Genəlməsinə (ancaq 
qanda olan adrenalinin 
təsirilə)  
β 
Cinsiyyət üzvlərinə 
(klitor və kiçik cinsiyyət 
dodaqları) arteriyaları 
Dodaq 
Genəlməsinə 
 
α 
 
 
 
β 
Venalar 
Beyinin damarları  
"------" 
Genəlməsinə 
Daralmasına 
"------" 
α 
α 
Mədə-bağırsaq traktı 
 
 
 

 
267 
1 2 3 
4 
Uzunsov və  həlqəvi 
əzələlər 
Sfinktorlar 
Hərəkəti qüvvətləndirir 
Boşalmasına 
Hərəkəti zəiflədir 
 
Yığılmasına 
α, β 
 
α 
Dalağın kapsulu 
Sidik kisəsi 
Detruzor 
Daxili sfinkter 
"------" 
Yığılmasına 
"------" 
"------" 
"------" 
Boşalmasına 
Yığılmasına 
α 
α 
β 
α 
Cinsiyyət orqanları 
Toxum qovuqcuğu 
Toxumçıxarı kanal 
Uşaqlıq 
"------" 
"------" 
"------" 
"------" 
"------" 
"------" 
"------" 
Boşalmasına (heyvanın 
növündən və hormonal 
fondan asılı olaraq) 
α 
α 
α 
β 
Gözün daxili əzələsi 
Bəbəyi genəldən əzələ 
Bəbəyin sfinktoru 
Siliar əzələ 
 
"------" 
Yığılmasına (mioz) 
Yığılması 
(akkomodasiya) 
 
Yığılmasına (midriaz) 
"------" 
Nəzərə çarpmayan 
boşalma 
 
α 
β 
Traxeya bronxial əzələlər 
Tükü qaldıran əzələ 
Enzokrin vəzilər 
Tüpürcək vəziləri 
 
 
Göz yaşı vəziləri 
Həzm vəziləri 
 
 
Dil-udlaq vəziləri 
Bronxial vəzlər 
Tər vəziləri 
Yığılma 
 
"------" 
"------" 
Seroz maddənin bol 
ifrazı 
 
Sekresiyasına 
"------" 
 
 
"------" 
"------" 
"------" 
Boşalma (əsasən 
adrenalin təsiri ilə) 
Yığılmasına 
"------" 
Az miqdarda selik 
maddənin ifrazı 
(çənəaltı vəzidən) 
"------" 
Şirə ifrazının azal-
masına və sekresiyasına 
(xolinerqik)  
"------" 
"------" 
"------" 
β 
 
α 
 
α 
 
 
 
α 
Metabolizm  
Qaraciyər 
 
Piy vəziləri 
 
 
İnsulinin sekresiyasına 
(Langerhan adacıqların 
hüceyrələri) 
"------" 
"------" 
 
"------" 
 
 
"------" 
 
Qlikogenoliz 
Qlikoneogenez 
Lipoliz (qanda sərbəst 
yağ turşularının 
səviyyəsinin 
yüksəlməsi) 
Azalmasına 
 
β 
 
β 
 
 
α 
 
Simpatik sinir liflərinin qıcıqlanması  nəticəsində ürəyin 
fəaliyyəti sürətləndiyi və qüvvətləndiyi halda, parasimpatik sinir 
 
268 
liflərinin (azan sinirin) qıcıqlanması isə əks effektə səbəb olur. 
Parasimpatik sinirlərin (azan və çanaq sinirlərinin) oyanması, 
mədə, nazik və yoğun bağırsaqların hərəkətini qüvvətləndirdiyi 
halda, simpatik sinirlərin oyanması  əksinə, həmin hərəkətləri 
ləngidir. Parasimpatik sinirlərin qıcıqlanması  nəticəsində alınan 
tüpürcək miqdarca çox və qeyri-üzvi maddələrlə  zəngindir, 
simpatik təsirdən alınan tüpürcək isə azdır, amma qatı  və üzvi 
maddələrlə zəngindir. 
Azan sinirin qıcıqlandırılması insulin ifrazını artırır, qaraciyər 
və  əzələ hüceyrələrində qlikogenin daha çox toplanmasına və 
beləliklə, qanda şəkərin azalmasına səbəb olur. 
Sinir sisteminin trofik funksiyası haqqında təlim  İ.P.Pavlov 
tərəfindən irəli sürülmüşdür. O müəyyən etmişdir ki, mərkəzi 
sinir sistemi orqanların fəaliyyətini nizama salmaqla yanaşı, 
onlarda gedən maddələr mübadiləsini də dəyişdirir. Mərkəzi sinir 
sisteminin trofik təsiri əsasən, vegetativ sinir sistemi və beyincik 
vasitəsilə  həyata keçirilir. Vegetativ sinir sisteminin trofik təsiri 
onun ürəyə  təsirində daha aydın görünür. Onun simpatik şöbəsi 
ürəyin hərəkətini gücləndirmək və  zəiflətmək qabiliyyətinə 
malikdir. Bu isə ürək  əzələsində gedən maddələr mübadiləsinin 
müvafiq istiqamətdə dəyişməsi ilə əlaqədardır. 
Azan sinir əsasən mədə və bağırsaqların peristaltik hərəkətini 
yaradır, lakin bunların saya əzələlərinin tonusu artdığı  və 
təqəllüsə  gəldiyi anda azan siniri qıcıqlandırsaq peristaltik 
hərəkətlər artmır, əksinə zəifləyir. 
Vegetativ sinir sistemi skelet əzələlərinin fəaliyyətinə də təsir 
göstərir. Simpatik sinirlərin skelet əzələlərinə göstərdiyi təsirə 
adaptasiya – trofik təsir deyilir. 
Orqanizmin trofik funksiyalarının həyata keçirilməsində 
mərkəzi sinir sisteminin bütün şöbələrinin, xüsusilə, hipotalamus 
və beynin digər törəmələri mühüm əhəmiyyətə malikdir. 
Vegetativ sinir sistemi mühitdə baş verən dəyişikliklərə qarşı 
orqanizmin verdiyi cavab reaksiyalarında mühüm rol oynayır. 
Belə cavablar özünü, bir qayda olaraq, əzələ  fəaliyyətində 
göstərir. Məsələn, ürək fəaliyyəti sürətlənir, daxili orqanların 
damarları daralır, tənəffüs güclənir və  dərinləşir, karbohidrat 

 
269 
depolarındakı qlikogen qlükozaya çevrilərək qana sorulur və s. 
Vegetativ sinir sistemi orqanizmin emosional reaksiyalarında 
da iştirak edir. Vegetativ sinir sistemi müsbət və mənfi emosiya-
ların yaranmasında bilavasitə  iştirak edir. Məsələn, sevinəndə 
ürəyin döyünməsi, damarların genəlməsi nəticəsində üzün qı-
zarması  və digər müsbət reaksiyalar baş verir, əksinə, kədərli 
olarkən rəngin solması, qorxudan tərləmə, tüklərin biz-biz olması, 
tüpürcək ifrazının ləngiməsi sayəsində boğazın quruması  və s. 
mənfi emosiyaya misal ola bilər. 
Bu halda, ilk növbədə böyrəküstü vəzilərin beyin maddəsində 
adrenalin ifrazı artır. 
Emosional reaksiyalarda təkcə simpatik sinir sistemi deyil, 
həmçinin, parasimpatik sinir sistem idə mühüm rol oynayır. 
Məsələn, pişik ona hürən iti görəndə onun qanında insulinin 
miqdarı artır, buna səbəb isə azan sinir vasitəsilə mədəaltı vəziyə 
– (pankrasa) gələn impulsların artması  və  nəticədə onun 
fəaliyyətinin yüksəlməsidir. 
Beynin müxtəlif  şöbələrinin qıcıqlandırılması  və pozulması 
göstərir ki, ali vegetativ mərkəzlər aralıq beynin nüvələrində 
yerləşmişdir.  
Qabaraltı nahiyədə damarları, tər vəzilərini dərindəki saya 
əzələləri və daxili orqanları eləcə  də zülal, yağ, karbohidrat, su-
duz mübadiləsini, bədən temperaturunu tənzimləyən mərkəzlər 
vardır. 
Aralıq beyindən əlavə, vegetativ funksiyaları tənzimləyən ən 
ali mərkəzlər də mövcuddur. Bunlar beyin yarımkürələrinin 
zolaqlı cismində  və alın payında yerləşərək boz qabarla 
əlaqədardır. Boz qabara gələn impulslar müəyyən sinir lifləri 
vasitəsilə orta, uzunsov və onurğa beyində yerləşmiş  mərkəzlərə 
ötürülür. 
Qabaraltı nahiyənin induksion cərəyanla qıcıqlandırılması 
parasimpatik, medial şöbənin qıcıqlandırılması isə simpatik təsirə 
malikdir. Bundan əlavə, qabaraltı nahiyənin qıcıqlanması 
maddələr mübadiləsinin dəyişməsinə, sidik ifrazı, bədən tempera-
turunun çoxalmasına, boz qabara iynənin batırılması isə adrenalin 
ifrazını gücləndirməklə qanda şəkərin miqdarını artırır, yağ 
 
270 
mübadiləsinin pozulmasına və heyvanın piylənməsinə səbəb olur. 
İnsanda boz qabarın zədələnməsi su mübadiləsini pozur və 
şəkərsiz diabet əmələ gətirir. 
 
 

 
266 
VII FƏSİL 
 
 
ÜMUMİ ENDOKRİNOLOGİYA 
 
 
7.1. Hormonlar məlumat daşıyıcıları kimi 
 
İnsan və heyvan orqanizmində endokrin sistem sinir sistemi ilə 
qarşılıqlı təsirdə olub, bioloji koordinasiya mexanizminin yüksək 
effektivliyini təmin edir. 
İnsan və heyvan orqanizmində  fəaliyyət göstərən vəzilərə 
xarici, daxili və qarışıq vəzilər aiddir. 
Axacaqları olan vəzilərə ekzokrin (ekzo – xaricə, krino – ifraz 
etmək) və ya xarici sekresiya vəziləri deyilir. Məsələn, ağızsuyu 
vəziləri (şəkil 7.1). 
Axacaqları olmayan, hazırladıqları hormonları birbaşa qana 
ifraz edən vəzilərə endokrin və ya daxili sekresiya vəziləri deyilir. 
Bu vəziləri öyrənən elm endokrinologiya adlanır (şəkil 7.1). 
Hər iki funksiyanı – həm xarici, həm də daxili sekresiya funk-
siyasını yerinə yetirən vəzilərə  qarışıq vəzilər  deyilir (məsələn, 
mədəaltı və cinsiyyət vəziləri). 
Endokrinologiya sözünün yunanca mənası endo – daxilə, krinon 
–  ifraz etmək,  loqos – elm deməkdir. «Hormon» termini isə yu-
nanca  hormao – oyadıram, hərəkətə  gətirirəm deməkdir. «Hor-
mon» terminini ilk dəfə 1902-ci ildə Beylis və Starlinq elmə daxil 
etmişlər. Endokrinologiya ümumbioloji və ümumtibbi elmdir. 
Endokrinologiyanın inkişafını 4 dövrə bölmək olar: yazılı, eks-
perimental, hormonların təmiz  şəkildə alınması  və onların 
kimyəvi strukturlarının müəyyən edilməsi, hormonların sintezi və 
onların törəmələrinin süni yolla alınması. 
Endokrinologiyanın bir elm kimi inkişafı XIX əsrin ortalarına 
təsadüf edir. 1849-cu ili endokrinologiya elminin yaranma tarixi 
kimi qəbul etmək olar. Həmin ildə ilk dəfə Adolf Bertold kastra-
siya olunmuş xoruzun qarın boşluğuna toxumluqları köçürmüş-
 
267 
dür. Elə  həmin illərdə S.E.Broun-Sekar heyvanlarda böyrəküstü 
vəziləri çıxartmaqla bu vəzilərin həyati əhəmiyyətini sübut etdi.  
1855-ci ildə Klod Bernar baş beyinin IV mədəciyinə iynə 
batırmaqla qanda şəkərin artmasını  və sidiklə  şəkərin xaric ol-
masına səbəb olduğunu müşahidə etdi.  
 
 
Şəkil 7.1. Xarici sekresiya vəziləri: 1-gözyaşı vəziləri; 2-ağızsuyu 
vəziləri; 3-qaraciyər; 4-mədəaltı vəzi. 
 
1889-cu ildə O.Minkovski və J.Merinq əvvəlcə itin mədəaltı 
vəzisini ekstripasia etdikdən sonra qanda, sidikdə  şəkərin 
miqdarının artması haqqında məlumat verdilər. Çıxarılmış 
mədəaltı  vəzini öz yerinə transplantasiya etdikdə isə qanda 
şəkərin normallaşdığını sübut etdikdən sonra, şəkərli diabetlə 
mədəaltı  vəzinin funksiyaları arasında  əlaqənin olduğunu sübut 
etdilər. 
1889-cu ildə Broun-Sekar Paris Biologiya Cəmiyyətinin 
iclasında cinsiyyət vəzisindən aldığı  şirəni özünə inyeksiya 

 
268 
etdikdən sonra cavanlaşdırmada rolu haqqında məlumat verdi. 
XX  əsrin  əvvəli və ortaları endokrin orqanlardan hormonlar 
sırasının alınması ilə  əlaqədar oldu: trioksin (Kendall, 1955); 
insulin (Bantik və Best, 1921); progesteron (Butenant, 1934); 
adrenokortikotrop hormon (Li və Sayres, 1943); triyodtironin 
(Qross və Lembland, 1950). 
1935-ci ildə Dayzo qadın cinsiyyət hormonunu estradiolu 
sintez etdi, 1954-cü ildə böyrəküstü vəzinin qabıq maddəsinin 
yumaqcıqlı zonasının hormonu – alldesteron kəşf olundu 
(Simpson və Tayt), 1963-cü ildə qalxanabənzər vəzinin III 
hormonu – triodkalsitonin aşkar olundu (Kopp). 
Endokrinologiya elminin inkişafında böyük hadisə 
hipotalamusdan hipofizin trop hormonlarının sekresiyasını 
aktivləşdirən (liberinlər), ya da zəiflədən (statinlər) maddə rilizinq 
amillər (rilizinq – hormonlar) alınması oldu. 1962-ci ildə 
hipotalamusdan somatoliberin (somototropin – rilizinq amil, 
Frans), 1970-ci ildə tiroliberin (tritropin – rilizinq amil, Selli, 
1968; Qillemln, 1970), 1972-ci ildə isə somatostatin 
(somatotropin – rilizinbirləşdirici amil, Aillemen) sintez edildi. 
1975-1978-ci illərdə ingilis biokimyaçıları D.Xynz və Q. 
Kosterliq  əvvəlcə donuzun, sonra digər heyvanların baş 
beynindən peptidlər qrupuna aid olan endogen ağrıkəsici 
maddələr – enkefalinlər və endrofillər ayırdılar. 
Müasir endokrinologiya, fiziologiya və morfologiyanın 
uğurları orqanizmin müxtəlif funksiyalarının tənzimi 
mexanizmlərini daha əlaqəli öyrənməyə imkan verir. 
İndi elmə  məlumdur ki, ümumi sinir və endokrin 
tənzimləmədən  əlavə, hüceyrə neyroendokrin tənzimi də 
mövcuddur. 1969-cu ildə ingilis A.Pris orqanizmdə sinir 
hüceyrələri ilə ümumi xassələrə və ümumi əcdada malik və  həm 
zülal hormonlar, həm də neyromediatorlar kimi funksiya yerinə 
yetirən biogen amillər hazırlayan, endokrin hüceyrələri əhatə edən 
funksional sistemin mövcud olması haqqında nəzəriyyə 
formalaşdırdı. Bu sistem APUD sistem adını aldı (ingiliscə – 
amine content preuaursor uptace decarboxylation – hormonların