Ə.Ə. NƏBĐyev, E. N. Dostđyarđ

Şirənin  süzgəcdən  süzülməsi.  Şirənin  süzülməsində 
əsas  məqsəd  onu  daha  da  şəffaflaşdırmaq,  xırda  hissəciklərin 
şirədən ayrılmasına nail olmaqdır. Əgər şirə şəffaf olmazsa, on-
dan  istehsal  olunan  bəhməz  də  şəffaf  ola  bilməz.  Bu  da  hazır 
məhsulun əmtəə görünüşünə və onun keyfiyyətinə pis təsir gös-
tərir.  Ona  görə  də bəhməz  istehsalında  şirənin  daim  şəffaf  ol-
masına nail olmaq lazımdır.   
 
Şirənin vakuum aparatına verilməsi. Süzülmüş şəffaf 
şirə  bəhməz  istehsalı  üçün  vakuum  aparatına  verilir.  Vakuum 
aparatında  istinin  təsiri  ilə  şirədə  olan  suyu  buxarlandırmaqla 
quru  maddənin  miqdarı  artırılır.  Bəhməz  və  ya  qatılaşdırılmış 
şirə  istehsalında  vakuum  aparatından  istifadə  etməkdə  əsas 
məqsəd enerjiyə qənaət, hazır məhsulun rənginin tündləşməsi-
nin və  ya oksidləşməsinin qarşısını almaqdan ibarətdir. Şirədə 
quru maddə 65-75%-ə qədər olduqda proses dayandırılır. Sonra 
istehsal olunmuş bəhməz tutumu 250-500 qram olan təmiz qab-
lara süzülür və saxlamaq üçün xüsusi anbarlara göndərilir.  
 
Hazır  məhsulun  qablaşdırılması.  Đstehsal  olunmuş 
bəhməz qablara yerləşdirildikdən sonra etiketləşdirilir, 15-18
0
C 
temperaturda satışa göndərilənə qədər saxlanılır.  
 
Apardığımız  elmi-tədqiqat  işindən  belə  bir  nəticəyə 
gəlinmişdir ki, Respublikamızın əksər rayonlarında əhalidə ge-
niş yayılmış xurma meyvəsindən səmərəli istifadə etməklə on-
dan  sənaye  üsulu  ilə  şirə,  bəhməz  və  s.  məhsullar  istehsal  et-
mək mümkündür.  
 
Bəhməz istehsalında hər iki sortun tam yetişmiş meyvə-
lərindən  hazırlanmış  şirələrdən  istifadə  etməklə  bəhməz  isteh-

 
 
145 
sal  edilmişdir.  Hazır  məhsullarda  aparılmış  dequstasiyanın 
nəticələri aşağıda qeyd edilmişdir: 
Nümunə 1. Yetişmiş xurma meyvələrini əvvəlcədən isti üsulla  
emal etmədən hazırlanmış şirələrdən istehsal olunmuş bəhməz-
lər şəffaf olmaqla təmiz dada və tama malikdirlər. Xaçia sortu-
nun  şirəsindən  hazırlanmış  bəhməz  8,2  balla;  Xiakume  sortu-
nun şirəsindən hazırlanmış bəhməz isə 8,1 balla qiymətləndiril-
mişdir.  
Nümunə  2.  Yetişmiş  xurma  meyvələrini  əvvəlcədən  isti  üsulla 
emal etməklə hazırlanmış şirələrdən istehsal olunmuş bəhməz-
lər  tam  şəffaf,  ətirli,  şirin  dada  malik  olmaqla  yanaşı  həm  də 
başqa  nümunələrdən  fərqlənmişdir.  Dadı  təmiz,  rəngi  şəffaf, 
xoşagəlim  olmuşdur.  Xaçiz  sortunun  şirəsindən  hazırlanmış 
bəhməz  9,2  balla;  Xiakume  sortunun  şirəsindən  hazırlanmış 
bəhməz isə 9,0 balla qiymətləndirilmişdir.  
 
Beləliklə,  əhalimizin  xurma  meyvəsinə  olan  tələbatını 
nəinki 2-3 ay, hətta bütün il ərzində ödəmək olar. Đstehsal olun-
muş şirə və bəhməz keyfiyyətli qida məhsuludur. Xurmadan is-
tehsal  olunmuş  şirə  və  bəhməz  əhali  arasında  geniş  yayılmış 
“zob” xəstəliyinin müalicəsi üçün ekoloji cəhətdən təmiz təbii 
dərman  preparatıdır.  Bundan  başqa  istehsal  olunmuş  bəhməz-
dən qənnadı sənayesinin müxtəlif sahələrində (karamel istehsa-
lında,  müxtəlif  cür  tortların  hazırlanmasında  və  s.),  iaşə  siste-
mində və digər qida sənaye sahələrində istifadə olunması məs-
ləhət görülür.  
 
Qeyd olunduğu kimi xurma meyvəsi və ondan istehsal 
olunmuş qida məhsulları insan orqanizmi üçün çox faydalıdır. 
Bəhməz yüksək müalicəvi xüsusiyyətə malikdir.  
 
Onun tərkibində olan sərbəst qlükoza, fruktoza və başqa 
sadə şəkərlər qaraciyərin, öd kisəsinin, öd yollarının təmizlən-
məsində,  beyin  damarlarının  yaxşı  qidalanmasında  və  ən 
nəhayət,  orqanizmin  enerjiyə  olan  tələbatının  ödənilməsində 
mühüm əhəmiyyət kəsb edir.  
 

 
 
146 
5.2. Püre istehsalının texnoloji sxemi 
 
 
Aparılan  tədqiqat  işimizin  əsas  məqsədlərindən  biri  də 
xurma  meyvəsindən  istifadə  etməklə püre  hazırlanması  texno-
logiyasının işlənməsidir. Bu məqsədlə Xaçia və Xiakume xur-
ma  sortlarının  tam  yetişmiş  meyvələrindən  istifadə edilmişdir.  
Xurma  meyvəsindən  püre  istehsal  etmək  üçün  tərtib  edilmiş 
texnoloji  proses  şəkil  5.3-də  və  5.4-də  qeyd  edilmişdir  [176, 
177, 178].  
 
Püre istehsalı zamanı emal müəssisəsinə gətirilmiş xur-
ma  meyvələri  əvvəlcə  çeşidlənir,  xəstə,  zədələnmiş,  yetişmə-
miş  və  yetişmə  müddəti ötmüş  meyvələrdən  təmizlənir.  Sonra 
adi  təmiz  suda  yuyulur.  Yuyulmuş  və  təmizlənmiş  meyvələr 
əzici  maşında  əzilir,  xırdalanır,  həcminin  10-15%-i  qədər  su 
əlavə edilir və  yaxşı qarışdırılır, sonra qarışıq 80-90
0
C tempe-
raturda 8-10 dəqiqə pörtlədilir.  
 
Burada əsas məqsəd qabıq və lətli hissənin hüceyrə qu-
ruluşunu pozmaq, şirə çıxımının artmasına və şirənin ekstraktiv 
maddələrlə  zənginləşməsinə  nail  olmaqdır.  Đsti  emal  zamanı 
temperaturun  təsirindən  hüceyrə  quruluşunun  pozulması  nəti-
cəsində suda həll olan maddələr şirəyə keçərək onun zənginləş-
məsinə,  qidalılıq  dəyərinin  yüksəlməsinə,  ekstraktiv  maddələ-
rin zənginləşməsinə səbəb olur.  
 
Bu  üsulla  xurma  meyvəsindən  alınmış  məhsulların  qi-
dalılıq dəyəri yüksəlməklə yanaşı onun şəffaflaşması, rənginin 
tündləşməməsinin  qarşısı  alınır.  Onu  da  qeyd  etmək  lazımdır 
ki,  istinin  təsirindən  kolloid  hissəciklərin  əsasını  təşkil  edən 
pektin  maddələri,  sellüloza,  zülallar,  fermentlər  və  başqa  bio-
polimerlər monomer formaya keçərək həm məhsulun şəffaflaş-
masına, həm də qida maddələri ilə zənginləşməsinə şərait yara-
dır. Əzinti daim yaxşı qarışdırılır. Sonra əzinti isti halda, xırda 
kiçik diametrli məsamələri olan xüsusi ələklərdən süzülür. 
 
 

 
 
147 
Meyvənin qəbulu 
 
Meyvələrin təmiz içməli su ilə yuyulması  
 
Meyvələrin kənar qatışıqlardan təmizlənməsi  
 
Meyvələri əvvəlcədən əzilməsi və isti üsulla emal edilməsi  
 
Əzintiyə 10-15% hesabı ilə təmiz suyun əlavə edilməsi 
 
Əzintinin yaxşı qarışdırılması (ekstraksiya edilmiş) 
 
Əzintinin xırda xüsusi ələklərdən süzülməsi  
 
Eynicinsli kütlənin alınması  
 
Cecə hissənin preslənməsi və ayrılması  
 
Eynicinsli kütlənin isti üsulla buxarlandırılması  
 
Məhsulun quru maddəsinin 30-35%-ə qədər çatdırılması  
 
Pürenin qablaşdırılması  
 
Pürenin avtoklavlarda sterilizə edilməsi  
 
Pürenin satışa qədər anbarlarda saxlanması  
 
Şəkil 5.3. Püre istehsalının texnoloji sxemi   
  

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şəkil 5.4. Xurma meyvəsindən püre istehsalının texnoloji sxemi 
 
1-lentli nəqledici ТСИ   
 
 
 
9- sıxıcı   
2-yuyucu maşın Т1-КУН 
 
 
 
10- paslanmayan poladdan reaktor MЗС-244 
3-lentli müayinəedici konveyer А9-КТФ 
 
11- tutum MЗС-210 
4-paslanmayan tutum   
 
 
 
12- qablaşdırıcı maşın Б4-КНП 
5-xırdalayıcı maşın УНЗ 
 
 
 
13- bağlayıcı maşın АЗМ-3П 
6-ikiqatlı qızdırıcı tutum – 500 l  
 
 
14- istehsalat masası 
7-xırda məsaməli ələklərdən süzülmə  МИВП   
15- setka 
8- köçürücü 36 M4-10-20 
 
 
 
16- sterilizator Aб-
2

 
Đstehsal olunmuş süzüntü püre istehsalında istifadə olu-
nur.  Cecə  hissə  isə  sıxıcıya  ötürülür.  Sıxıcıdan  alınmış  qeyri-
şəffaf şirə püre istehsalı üçün nəzərdə tutulmuş süzüntü ilə qa-
rışdırılır.  
 
Alınmış süzüntüdə quru maddə 30% olana qədər vaku-
um  şəraitində  buxarlandırma  əməliyyatı  aparılır.  Burada  əsas 
məqsəd  süzüntünün  tərkibindəki  suyun  müəyyən  hissəsinin 
istinin  təsirindən  buxarlanmasına  nail  olmaqdır.  Optimal  va-
riant kimi püre istehsalında hər iki sortun yalnız yetişmiş mey-
vələrindən  istifadə  olunmuşdur.  Đstehsal  olunmuş  şirələr  kimi 
pürelər  də  dequstasiya  olunmuşdur.  Aparılmış  dequstasiyanın 
nəticəsi aşağıdakı kimidir: 
Nümunə  1.  Yetişmiş  xurma  meyvələrini  əvvəlcədən  isti  üsulla 
emal etmədən hazırlanmış pürelər samanı rəngli şirin dada ma-
lik olmaqla həm də sorta məxsus ətir və dad hiss olunmuşdur. 
Xaçia  sortundan  hazırlanmış  püre  8,2  balla;  Xiakume  sortun-
dan hazırlanmış isə 8,0 balla qiymətləndirilmişdir. 
Nümunə  2.  Yetişmiş      xurma    meyvələrini    əvvəlcədən    isti  
üsulla  emal etmədən hazırlanmış pürelər daha ətirli, dadlı ol-
maqla digər variantlardan fərqlənmişdir. Rəngi açıq qızılı, ətri, 
dadı təmiz olmuşdur. Xaçia sortundan hazırlanmış püre 8,8 bal-
la;  Xiakume  sortundan  hazırlanmış  püre  isə  8,6  balla  qiymət-
ləndirilmişdir.  
 
Hazırlanmış 30%-li xurma püresi isti üsulla xüsusi qab-
lara süzülür, qabların ağzı bağlanır və sonra xüsusi avtoklavlar-
da sterilizə edilir. Hazır  məhsul etiketləşdirilir, satışa  göndəri-
lənə qədər xüsusi rejimdə anbarlarda saxlanılır [66, 75]. Xurma 
meyvəsindən hazırlanmış püre qida sənayesinin müxtəlif sahə-
lərində  (qənnadı,  çörək-bulka,  karamel  və  s.)  yarımfabrikat 
məhsulu kimi istifadə oluna bilər. Bundan başqa xurma meyvə-
sindən  hazırlanmış  püre  iaşə  müəssisələrində,  insanların  səhər 
yeməyinə (menyuya) də daxil oluna bilər.  
 
 

 
 
150 
5.3. Tədqiqatın planlaşdırılması və alınmış  
nəticələrin riyazi modelinin reqresiya tənliyi vasitəsilə 
təyini 
 
 
Riyazi modelləşdirmənin əsas məqsədi bəzi biokimyəvi 
parametrləri  optimallaşdırmaqdır.  Belə  ki,  analiz  nəticəsində 
bir neçə təkrarda alınmış tədqiqat nəticələri bir-birindən fərqlə-
nir.  Ona  görə  də  m  sayda  təkrardan  alınmış  nəticələr  aparılan 
tədqiqat  təcrübələrinin  həqiqi  qiymətini  özündə  əks  etdirə bil-
məz. Bu çatışmamazlıqları aradan qaldırmaq məqsədi ilə tədqi-
qatın riyazi modelini müəyyənləşdirmək üçün ilkin olaraq eks-
perimentin planlaşdırılması vacibdir. Bunun üçün aparılan təd-
qiqatın idarəolunan  parametrlərə təsir göstərən proseslər
 
seçilir 
və onlar arasındakı riyazi əlaqə müəyyənləşdirilir [1, 11].  
 
Onu da qeyd edək ki, riyazi modelin qurulması bir neçə 
mərhələdən ibarət olur: tədqiqatın məqsədinin müəyyənləşdiril-
məsi; məsələnin həlli göstəricilərinin seçilməsi; tədqiqat təcrü-
bələrinin  parametrlərinin  müəyyənləşdirilməsi  və  seçilməsi; 
parametrlər arasındakı mövcud əlaqələri aydınlaşdırmaq; para-
metrlər  arasında  riyazi  asılılığı  təyin  etmək  və  yazmaq;  para-
metrin  riyazi  modelini  yaratmaq;  məsələnin  həllini  müəyyən 
etmək;  kompüterdə  məsələnin  həllinin  alqoritmini  və  proqra-
mını tərtib etmək; modelləşdirmə nəticələrini qiymətləndirmək 
və ümumiləşdirmək [108]. 
 
Bu məqsədlə tədqiq edilən Xaçia xurma sortunun mey-
vələrinin yetişmə dərəcəsindən asılı olaraq fermentlərin aktivli-
yinin riyazi reqresiya tənliyinin modelini təyin etmişik. Nümu-
nə  kimi  askorbatoksidaza  fermentinin  aktivliyinin  dəyişməsini 
tədqiq  edirik.  Tədqiqatın  məqsədi  kimi  qarşıda  duran  məsələ-
nin  həlli  üçün  ilkin  olaraq  planlaşdırmanın  xüsusi  matrisasını 
quraraq,  təcrübələrin  sayını  müəyyənləşdiririk.  Yekun  olaraq 
təcrübələrin sayını aşağıdakı düsturla müəyyənləşdiririk: 
 
 
 
M
H
k
=
 
 
 
(5.1) 
 

 
 
151 
 
Burada m- eksperimentdə faktorların sayı, m=3; 
 
 
k- hər bir faktorun dərəcəsi, k=2. 
 
Planlaşdırmanın matrisası və faktorların dəyişmə  inter-
valı, EHM-də həll edilmiş eksperiment nəticələri cədvəldə əks 
etdirilmişdir.  
 
Tam  faktorlu  təcrübə  nəticəsində  alınan  çoxfaktorlu 
reqresiya  tənliyi  tam  olmayan  ikinci  tərtib  çoxhədli  şəklində 
olur:  
0
1 1
12 1 2
1,
1
...
...
...
...
R
i i
M
M
ij
i
j
M
M
M
M
Y
b
b x
b x
b x
b x x
b x x
b
x
x
−
−
=
+
+ +
+ +
+
+ +
+ +
 
  (5.2) 
burada: Y
R
- çıxış parametrinin hesabat qiymətidir, ən kiçik  
 
kvadratlar üsulu ilə eksperimental qiymətlərin  
 
approksimasiyası nəticəsində alınır.  
 
x
i
- düsturla müəyyənləşdirilən faktorların həddinin  
 
kodlaşdırılmış qiymətidir; 
 
b
i
, b
iy
- reqresiya əmsalının seçilmiş qiymətidir və β
i
, β
iy
  
 
reqresiya əmsallarının həqiqi qiyməti hesab olunur.  
 
(
)
1,... ;
1,...
i
M j
M i
j
=
=
≠
-faktorların nömrəsidir. 
 
Əsas eksperiment nəticələrinin matrisası:  
Cədvəl 5.8 
 
Faktorlar  
U  
x
0 
x
1 
x
2 
x
3 
1 
+ 
– 
– 
– 
2 
+ 
+ 
– 
– 
3 
+ 
– 
+ 
– 
4 
+ 
+ 
+ 
– 
5 
+ 
– 
– 
+ 
6 
+ 
+ 
– 
+ 
7 
+ 
– 
+ 
+ 
8 
+ 
+ 
+ 
+ 
 
 
Tam  faktorlu  eksperimentin  nəticələrinin  işlənməsi 
özündə aşağıdakı əməliyyatları özünə birləşdirir: 
1.  Kəskin fərqlənən həddləri kənar etmək. 

 
 
152 
{ }
R
i
t
b
R
t
T
t
{ }
i
S b
2.  Koçren kriteriyasının köməyi ilə təcrübələrin matrisada 
alınmış  qiymətlərinin  eyniliyi  ehtimalını  yoxlamaq.  Hesabat 
qiyməti belə bir düsturla müəyyənləşdirilir: 
{ }
{ }
2
max
2
1
u
R
N
u
u
S
Y
G
S
Y
=
=
∑
 
 
 
(5.3) 
3.  Çoxfaktorlu  modelin  reqresiya  əmsalının  qiymətlərini 
müəyyənləşdirmək. Reqresiya əmsalı aşağıdakı düsturla hesab-
lanır: 
1
1
(
0,1,...,
);
N
i
iu
u
u
b
x Y i
M
N
=
=
=
∑
 
(5.4) 
1
1
(
)
N
ij
iu
ju
u
u
b
x x Y i
j
N
=
=
≠
∑
 
 
(5.5) 
1
1
(
1)
N
ijl
iu
ju
lu
u
u
b
x x x Y i
j
N
=
=
≠ ≠
∑
 
(5.6) 
 
Hesabat nəticəsində çoxfaktorlu modelin reqresiya qiy-
mətləri alınır ki, bu hələ öyrənilən obyektin  yekun modeli he-
sab olunmur.  
4.  Reqresiya  əmsalının  əhəmiyyətinin  yoxlanması.  Bunun 
üçün  Styudent  kriteriyasından  istifadə  olunur.  Hesabat 
qiymətləri   
            
,
 
cədvəl qiymətləri t
T
 ilə müqayisə edilir. Əgər 
                 
 
     >      alınarsa, onda reqresiya əmsalının ehtimal olunan əhə-
miyyəti qəbul edilir.  
Styudent  kriteriyasının  hesabat  qiyməti  belə  bir  düsturla 
hesablanır: 
{ }
{ }
i
R
i
i
b
t
b
S b
=
 
 
(5.7) 
 
Burada    
           
-
 
seçilmiş reqresiya əmsalının orta kvad-
ratik meylidir.  

 
 
153 
{ }
{ }
{ }
2
2
2
i
ij
ijl
S
b
S
b
S
b
=
=
{ }
2
qad
S
Y
 
Ortoqonal  matrisada  reqresiya  əmsalının  dispersiyası 
oxşardır,  başqa sözlə    
və aşağıdakı düsturla hesablanır: 
{ }
{ }
2
2
1
i
S
b
S
Y
N
=
   
 
(5.8) 
 
burada  
{ }
{ }
2
2
1
S
Y
S
Y
m
=
   
 
(5.9) 
 
Əgər 
{ }
2
u
S
Y
 
dispersiyasının  həmcinsliyi  təsdiqlənərsə, 
onda  dispersiyanın  hesablanması  qeyd  etdiyimiz  düstura 
bərabər olacaqdır.  
{ }
{ }
2
2
1
u
S
Y
S
Y
N
=
   
 
(5.10) 
5.  Alınmış modellərin adekvatlığının yoxlanması.  
Alınmış modellərin adekvatlığı Fişer kriteriyasından is-
tifadə edilməklə yoxlanılır. Fişer kriteriyasının hesabat qiyməti 
F
R
 cədvəl qiyməti F
T
 ilə müqayisə edilir. Əgər F
R
  >  F
T
, onda 
çoxfaktorlu reqresiya modelinin adekvatlığı qəbul edilir.  
Fişer kriteriyası bu düsturla hesablanır:  
{ }
{ }
{ }
{ }
2
2
2
2
qad
ad
R
S
Y
S
Y
F
S
Y
S
Y
=
=
,  
 
(5.11) 
 əgər ki                    > 
 
burada qad- qeyri adekvat görünəndir. 
{ }
{ }
{ }
{ }
2
2
2
2
R
ad
qad
S
Y
S
Y
F
S
Y
S
Y
=
=
, 
 
(5.12) 
əgər ki 
{ }
2
S
Y
>
{ }
2
qad
S
Y
.  
 
 
{ }
2
S
Y

 
 
154 
{ }
2
ad
S
Y
{ }
2
S
Y
0,099
R
G =
2 3
1 2 3
0,065
0,036
x x
x x x
+
−
( )
23
1,5758;
R
t
b
=
( )
123
0,8845
R
t
b
=
( )
(
)
2
1
u
f S
N m
=
−
 
Burada                            çoxfaktorlu  reqresiya  modelinin 
adekvatlığının dispersiyasıdır. Dispersiya belə hesablanır:  
{ }
{ }
(
)
2
2
2
1
N
u
Ru
u
ad
qad
k
m
Y
Y
S
Y
mS
Y
N
N
=
−
=
=
−
∑
 
(5.13) 
 
                    
-  təcrübələrdə  səhvləri  xarakterizə  edən 
dispersiyadır.  Nəticələrin  işlənməsindən  alınan  Koçren 
kriteriyası         
0,5622
R
G =
 
 
Koçren  kriteriyasının  cədvəl  qiyməti  5.8  cədvəlindən 
qəbul  edilir.  Əgər 
( )
2
0,95;
1 3 1 2;
16
T
D
u
G
P
f S
m
N


=
= − = − =
=


. 
Onda 
                                
<
 
 G
T
 = 0,03264. 
 
2
( )
u
S Y
 dispersiyası  eynilik  yaratdığından  tamfaktorlu 
təcrübə 2
3
 düzgün seçilmişdir.  
 
EHM-da  aparılmış  hesablamanın  nəticəsində  alınan 
reqresiya  əmsalları  aşağıdakı  qiymətlərə bərabərdir: b
0
=0,837; 
b
1
=0,053;  b
2
=0,041;  b
3
=  –0,048;  faktorların  ikili  təsirindən 
alınan  qiymətlər     b
12
=  –0,02; b
13
=0,0046;   b
23
=0,065;  faktor-
ların üçlü təsirindən alınan qiymət  b
123
= –0,036-dır.  
 
Hesablama  nəticəsi  olaraq  reqresiya  tənliyinin 
çoxfaktorlu modelini aşağıdakı ifadəyə bərabər olacaqdır: 
1
2
3
1 2
1 3
0,837 0, 053
0, 041
0, 048
0, 02
0, 046
R
Y
x
x
x
x x
x x
=
+
+
−
−
+
+
 
 
Reqresiya əmsalının dispersiyası və Styudent 
kriteriyasının hesabi qiymətləri: 
( )
2
0, 0403;
S
Y =
  
( )
2
0, 0135;
S
Y =
  
( )
0, 041;
i
S b =
  
( )
1
1, 2912;
R
t
b =
 
( )
2
1, 0065;
R
t
b
=
  
( )
3
1,1692;
R
t
b
= −
 
( )
12
0, 4778;
R
t
b
=
   
 
( )
13
0,1118;
R
t
b
=
                     
 
-ə bərabərdir. Styudent kriteriyasının cədvəl qiymətləri cədvəl 
5.8-dən  P
D
=0,95 
 
və hədlərin sərbəstlik dərəcəsi 
                                                  
            
 

 
 
155 
0, 047
qad
S
=
1
0,333
R
F =
başqa sözlə 
  
[
]
0,95;
12(3 1) 24 2,18
D
P
f
=
=
− =
=
 
bərabər olur [128]. 
 
 
   Şəkil 5.5. Xaçia sortunun yetişmə dərəcəsindən  
asılı olaraq askorbatoksidaza fermentinin  
riyazi modelinin dəyişmə qrafiki 
                                                                                                   
 
Eksperimental  qiymətlərlə  Styudent  kriteriyasının 
cədvəl  qiymətlərinin  müqayisəli  təhlili  göstərir  ki,  b
1
,  b
2
,  b
3
 
reqresiya tənliyi aşağıdakı kimi ifadə olunacaqdır.   
 
1
2
3
0,837 0, 053
0, 041
0, 048
R
Y
x
x
x
=
+
+
−
 
 
Hesablamadan alınan qiymətlərdən görünür ki,
                                    
  
kiçikdir.  Fişer  kriteriyasının  hesabi  qiyməti 
                                   
-ə 

 
 
156 
( )
(
)
( )
2
2
0,95;
8 3 1
16;
8 3 5
2,5
T
D
y
qad
F
P
f S
f S


=
=
=
− =
= − =
=


bərabərdir.  Fişer  kriteriyasının  hesabi  qiyməti  5.8  cədvəlinə 
əsasən qəbul edilir:  
 
 
 
Beləliklə,  F
R
=0,333
 
< F
T
=2,5. 
 
Alınmış qiymətlər  çoxfaktorlu reqresiya tənliyinin mo-
delinin adekvat olduğunu təsdiqləyir (şəkil 5.5, əlavə 1).  
 
Alınmış riyazi modelə uyğun olaraq qızıl kəsim üsulun-
dan  istifadə  edərək  reqresiya  tənliyinin  minimum  qiymətini 
müəyyənləşdirib qrafikini qururuq.