Ə.Ə. NƏBĐyev, E.Ə. Moslemzadeh
Yüklə 3,91 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
1.11. Hormonlar
Hormon sözü 1902-ci ildə ingilis fizioloqları M.Beyliss və E.Starling tərəfindən elmə daxil edilmiş və yunanca “oyadıram” deməkdir. Hormonlar orqanizmdə daxili sekresiya vəzilərində (qalxanvari, mədəaltı, böyrəküstü və s.) sintez olunur. Daxili sekresiya vəzilərində sintez olunan hormonlar haqqındakı elm endokrinologiya adlanır. Hal-hazırda dünya alimləri tərəfindən bu elmin inkişafına xüsusi olaraq fikir verilir. Çünki
insan orqanizminin normal fəaliyyəti hormonların bioloji və fizioloji xüsusiyyətlərindən çox asılıdır. Orqanizmin xüsusi üzv və toxumalarında sintez olunan qana və ya limfaya ifraz edilən müxtəlif orqanlara təsir göstərən, spesifik fizioloji aktiv maddələrə hormonlar deyilir. Hormonlar 180
qan və ya digər toxuma mayeləri vasitəsilə orqanizmin hər tərəfinə yayılaraq özlərinə məxsus üzv və toxumaların funksiyalarını tənzimləyirlər. Orqanizmin müxtəlif hüceyrələri- nin həyat-fəaliyyəti zamanı əmələ gələn və müəyyən fizioloji aktivliyə malik olan mübadilə məhsullarına (metabolizm) parahormonlar deyilir. Karbonat turşusu, sidik cövhəri, karbon qazı və s. maddələr parahormonlara aiddir. Orqanizmdə sintez olunan, fizioloji təsirə malik, lakin hormon haqqında deyilən tərifə uyğun gəlməyən bir qrup maddələr də vardır ki, onlara hormonoidlər deyilir. Hormonoidlər qrupuna
hüceyrə hormonları, toxuma hormonları, bitki hormonları və bir sıra digər maddələr aiddir. Hüceyrə hormonları yalnız əmələ gəldikləri hüceyrələrin daxilində təsir göstərir, toxuma hormonları isə sintez olunduqları yerin yaxınlığındakı üzvlərinə təsir göstərən fizioloji aktiv maddələrdir. Bitki hormonları ən çox bitki orqanoidlərində və qida məhsullarında geniş yayılmışdır. Hormonlar spesifikliyə malik, xüsusi vəzilərdə istehsal olunan qana ifraz edilən yüksək bioloji aktivliyə malik üzvi maddələrdir. Bu xassəyə uyğun olan hormonlar orqanizmin həqiqi hormonları hesab olunur. Hormonlar kimyəvi quruluşundan asılı olaraq müəyyən bir bioloji təsir mexanizminə malikdirlər.
Hal-hazırda 100-dən artıq
hormonların varlığı
aşkar edilmişdir. Onlar kimyəvi
quruluşlarına görə bir-birilərindən kəskin surətdə fərlənirlər. Hormonlar kimyəvi quruluşuna görə yox, sintez olunduqları vəzilərin adına uyğun olaraq adlandırılırlar. Məsələn, mədəaltı vəzinin Langerhans adacıqlarında sintez olunan hormonlardan biri insulin adlanır (latınca insulin–“adacıq” deməkdir). Bundan başqa tireotropin, prolaktin, vazopress hormonlarının adları onların orqanizmdə daşıdıqları funksiyaları özlərində əks etdirir. Hormonlar kimyəvi təbiətinə görə üç böyük qrupa bölünürlər.
181
1. Polipeptid və zülal təbiətli hormonlar. 2. Aromatik aminturşularının törəmələri olan hormonlar. 3. Steroid hormonları. Birinci qrupa–sadə (prolaktin, insulin və s.), mürəkkəb zülal (tireotropin, lipotrieopin və s.) və polipeptid (qlükaqon, kortikotropin, kalsitonin, vazopressin, oksitosin və s.) hormonları aiddir. Aromatik aminturşularının törəmələri olan qrupa isə əsasən böyrəküstü, qalxanabənzər və s. hormonlar aid edilir. Steroid hormonları sterenlərdən sintez olunurlar. Bunlara böyrəküstü vəzinin
qabıq maddəsinin hormonları (kortikosteroidlər) və cinsiyyət hormonları (androgenlər və estrogenlər) aiddir. Bəzi hormonların fizioloji və bioloji xüsusiyyətləri haqqında məlumatla tanış olaq. Qalxanabənzər vəzi hormonları. Onun çəkisi normal halda insan orqanizmində 25-30 qram olmaqla, qanla yaxşı təchiz olunmuş orqandır. Qalxanabənzər vəzinin əsas hormonlarına tərkibində yod olan tiroksin və triyodtiroksin aiddir. Bu hormonlar orqanizmdə sintez olunan tireoqlobulin zülalının tərkibində olan tirozin qalıqlarına yod atomlarının birləşməsi nəticəsində əmələ gəlir. Bu prosesi sxematik olaraq aşağıdakı kimi göstərmək olar: 1) OH OH
+ J 2 → J J
CH 2 CH 2
CHNH 2 CHNH 2
COOH COOH Tirozin Diyodtriozin 182
2) OH CH 2 –CH–COOH
J J NH 2 + J J →
CH 2 –CHNH
2 –COOH OH
OH CH 2 –CH–COOH CH 3 J J NH 2
→ CHNH 2 + J J COOH O Alanin Tiroksin
Orqanizmdə qanın tərkibində üçyodtironinin də varlığı da müəyyən edilmişdir. Bu maddə tərkibcə tiroksinə oxşayır, ancaq fəallığı ondan 10-15 dəfə artıqdır.
OH CH 2 –CHNH
2 –COOH
J J
J J O Üçyodtrionin
Qalxanabənzər vəzində monoyodtirozinə də rast gəlinir. Bunların əsas
nümayəndəsi olan
tiroksinin maddələr mübadiləsində rolu böyükdür. Đnsan orqanizmində yod çatışmadıqda qeyd olunan
qalxanabənzər vəzinin
hormonlarının sintezi pozulur. Yod isə orqanizmə yalnız qida maddələri vasitəsilə daxil olur. Qida vasitəsilə qəbul olunmuş 183
yod həzm sistemindən qana sovrulur. Sağlam şəxslərin qanında 10-15 mq% yod olmalıdır. Orqanizmdə yod birləşmələri əsasən üç formada olur. 1. Zülallarla birləşmiş şəkildə (tireoqlobulinin tərkibində). 2. Tiroksin və mono-di və üçyodtironinin tərkibində. 3. Qeyri-üzvi yod birləşmələri şəklində. Üzvi və qeyri-üzvi yod birləşmələrinin bir-birinə nisbəti yod əmsalı adlanır. Bu əmsal adətən 0,2÷0,5-ə bərabər olur. Qalxanabənzər vəzi qanın tərkibində olan yodu özündə toplayır. Üzvi və qeyri-üzvi yod birləşmələri fermentlərin təsiri ilə (sitoxromoksidaza, peroksidaza və s.) parçalanaraq, sərbəst yoda çevrilirlər. Sonra isə qeyd olunan hormonlar sintez olunur. Əgər qida vasitəsilə yod az və ya heç daxil olmadıqda qalxanabənzər vəzi hormonlarının sintezi pozulur. Bu da orqanizmin zəifləməsinə, arıqlamasına, çəpgözlük əlamətinin baş verməsinə, ürək döyüntünün artmasına, əllərin titrəməsinə və s. əlamətlərin meydana çıxmasına səbəb olur. Daha doğrusu, bu hallar, hal-hazırda əhali arasında geniş yayılmış “zob” deyilən xəstəliyin əmələ gəlməsinə səbəb olur. Qalxanabənzər vəzi hormonlarının insan orqanizmi üçün əhəmiyyəti böyükdür. Bu vəzin hormonları insanlarda boy artımına, ümumi inkişafa, zülal, karbohidrat, yağ, su və duz mübadiləsinin tənzimlənməsinə, sinir
sisteminə, ürək
xəstəliklərinə və cinsiyyət orqanlarına da təsir göstərir. Bu hormonların çatışmaması nəticəsində orqanizmin zülallara və yağlara olan tələbatı kəskin surətdə artır. Đnsanların çox qida qəbul etməsinə baxmayaraq yenə də arıqlama halları müşahidə olunur. Belə ki, nəticədə sidiklə ifraz olunan azotun, sidik cövhərinin miqdarca daha çox artmasına şərait yaranır. Yüksək dozalarda dərman preparatları, o cümlədən tiroksin qəbul etdikdə, orqanizmin yağ ehtiyatı azalır, karbohidratların (polisaxaridlərin) parçalanması sürətlənir. Bu
zaman monosaxaridlərin (qlükozanın) qanda miqdarı bir qədər yüksəlir, qaraciyəin qlikogen ehtiyatı azalır.
184
qabıq, həm də beyin hissəsində çoxlu hormonlar sintez olunur. Bu vəzilərin çəkisi insanlarda 10-12 qramdır. Bunların çəkisinin 10% beyin qatından, 90% isə qabıq qatından ibarətdir. Böyrəküstü vəzinin beyin maddəsinin hormonları katexolaminlər adlanır. Bu hormonlara–adrenalin, noradrenalin və izopropiladrenalin aiddir. Bu hormonlar orqanizmdə tirozindən və fenilalanindən sintez olunur.
HO HO CHOH
HO HO CH 2
CH–CH 2 –NH–CH
3 NH 2
OH Adrenalin Noradrenalin
HO HO H–C–OH H 2 C–NH–CH(CH 3 ) 2 Đzopropiladrenalin
Hormonal aktivliyə malik olan maddələr arasında kimyəvi quruluşu ilk dəfə öyrənilən–adrenalindir. Bu maddə ilk dəfə 1901-ci ildə Takamine tərəfindən, böyrəküstü vəzin beyin maddəsindən alınmış və 1902-ci ildə isə sintetik yolla əldə edilmişdir. Kimyəvi quruluşuna görə adrenalini α- metilaminetanolpirokatexin də adlandırmaq olar. Adrenalinin biosintezinin ilk mərhələsi, tirozinin, tirozinaza (fenolaza və ya 185
fenoloksidaza) fermentinin iştirakı ilə oksidləşərək, dihidroksi- fenilalaninə (DOFA) çevrilməsindən ibarətdir. Alınmış maddə, dekarboksilaza fermentinin təsiri ilə karboksilsizləşərək, dofaminə (hidroksitiramin) çevrilir. Dofamin böyrəküstü vəzilərdə yığılıb qalmır, onun yan zənciri dərhal β-hidroksil- ləşmə prosesinə məruz qalır və nəticədə noradrenalin sintez olunur. Sonra noradrenalin də adrenalinə çevrilir. Bu proses sxematik olaraq aşağıdakı kimi gedir.
CH 2 –CH–COOH Ferment
––––→ HO NH 2
Tirozin
Ferment HO CH 2 –CH–COOH ––––→ → HO NH 2
(DOFA)
2 –CH
2 –NH
2 HO CH–CH 2 –NH
2 → → → HO HO OH
Dofamin Noradrenalin
HO CH–CH 2 –NH–CH 3 ↔
HO OH
Adrenalin 186
Adrenalin noradrenalinin törəməsidir, onun metilləşmə- sindən əmələ gəlir. Onu orqanizmə çox kiçik dozalarda (bədən çəkisinin hər 1 kq-na 0,0001÷0,00001 mq) fizioloji təsir göstərir. Adrenalinin optimal dozası ürəyin yığılmasını sürətləndirir, qan damarlarını daraldaraq, arterial təzyiqi yüksəldir. O əzələ fəaliyyətini tənzimləyir, onun tonusunu, işləmə qabiliyyətini artırır. Adrenalin qaraciyərdə və əzələlərdə olan qlikogenin parçalanmasını sürətləndirməklə yanaşı,
həm də
karbohidratların mübadiləsində tənzimləyici funksiyasını yerinə yetirir. O, qlikogenin parçalanmasının ilk mərhələsi olan fosforoliz prosesini artırmaqla, onun qlükozaya qədər parçalanmasını sürətləndirir. Adrenalin qanda qlükozanın çoxalmasına şərait yaradır. Noradrenalin əsasən damarların divarlarında olan əzələ liflərinə təsir edərək, onları daraldır və qan təzyiqini artırır. O, karbohidrat mübadiləsinə və toxumalarda gedən oksidləşmə prosesinə adrenalinə nisbətən 5-8 dəfə zəif təsir göstərir. Đzopropiladrenalin insanların böyrəküstü vəzilərində çox az miqdarda təsadüf edilir. Onun yüksək dozaları güclü damargenəldici təsir göstərir, orta dozaları isə ürək yığılmasının ritmini surətlə artırır. Böyrəküstü vəzilərin qabıq maddəsində sintez olunan hormonlar kimyəvi quruluşuna görə steroidlər qrupuna aiddirlər. Hal-hazırda bu vəzinin qabıq hissəsinin ekstraktından 50-dən çox steroid təbiətli birləşmələr alınmışdır. Lakin bu birləşmələrin yalnız səkkizi bioloji aktivliyə malikdir, digərləri isə hormonların biosintezi zamanı aralıq məhsul kimi əmələ gələn maddələrdir. Bu hormonların quruluşunun əsası tsiklopentanperhidrofenantrenin törəmələridir. Bu qrup hor- monları çox vaxt kartikosteroidlər və ya kortikoidlər adlandırır- lar. Bunlara misal olaraq kartikostereni, kortizonu, kortizolu, aldosteronu və qeyrilərini göstərmək olar. 187
CH 2 OH
C=O CH 3
HO CH 3
O =
Kortikosteron CH 2 OH
C=O CH 3
OH O CH 3
O =
Kortizon
188
CH 2 OH
C=O CH 3
OH HO CH 3
O=
Kortizol CH 2 OH
C=O HOCH
HO CH 2
O=
Aldosterol Bu hormonlar zülalların, karbohidratların, yağların və mineral maddələrin mübadiləsində iştirak edirlər. Orqanizmə göstərdikləri əsas fizioloji təsirə görə kortikosteroidlər 2 qrupa bölünürlər: 1. Karbohidrat və zülal mübadiləsinə təsir göstərən kortikosteroidlər – qlükokortikoidlər. 2. Mineral maddələr və su mübadiləsini tənzimləyən kortikosteroidlər – mineralokortikoidlər.
189
çəkisi 80-90 qramdır. Mədəaltı vəzinin əsas hormonu insulindir. Bu hormon Langerhans adacıqlarında beta- hüceyrələrində sintez olunur. Hal-hazırda məlum olmuşdur ki, o sadə zülaldır. Đnsulinin nəinki kimyəvi tərkibi, hətta, onun quruluşu da müəyyən edilmişdir. Đnsulin ilk dəfə 1963-cü ildə Sengerin laboratoriyasında sintez edilmişdir. Ona görə də Senger Nobel mükafatı laureatıdır. Đnsulinin tərkibində 51 aminturşusunun qalığı vardır. Onun molekulu iki disulfid rabitəsi ilə birləşmiş iki polipeptid zəncirindən ibarətdir. Bu zəncirlərdən birinin (A-polipeptidin) tərkibində 21, digərində isə (B-polipeptid) 31 aminturşusunun qalığı vardır. Đnsulin mədəaltı vəzində qeyri-aktiv şəkildə ifraz olunur. Onun qeyri- aktiv forması proinsulin adlanır. Proinsulinin molekulunda 84 aminturşusunun qalığı vardır. Onun tərkibindən 33 aminturşusu qalığından ibarət polipeptid ayrılır və fəallaşmış formada insulin əmələ gəlir. Đnsulin mədəaltı vəzində fasiləsiz olaraq sintez olunur. Đnsulin
molekullarında əmələ
gəlmiş kompleks birləşmələrin tərkibində sink atomlarına (0,3%) da rast gəlinir. O qlükozanın qandan toxumalara keçməsini, onun toxumalar tərəfindən energetik material kimi istifadə olunmasını və qlikogenin sintezini sürətləndirir. Đnsulin karbohidratların mübadiləsinin tənzimlənməsində iştirak edir. O, adrenalinin əksinə təsir göstərərək, qanda qlükozanın miqdarını azaldır və onun qlikogenə çevrilməsini təmin edir. Orqanizmdə istənilən qədər insulin olmadıqda, qanda qlükozanın miqdarı çoxalır, nəticədə şəkərli diabet deyilən xəstəlik əmələ gəlir. Đnsanlar bu xəstəliyə qarşı mübarizə aparmaq üçün gündəlik qida rasionla- rına düzgün əməl etməlidirlər. Belə ki, əsasən orta və yaşlı hətta sağlam insanlar da gün ərzində şəkərli məhsullardan, o cümlədən tərkibində nişasta olan qidalardan–çörəkdən, kartof- dan, makaron məmulatlarından və qeyrilərindən az istifadə etməlidirlər. Đnsanlar düzgün qidalanmaqla qanda olan qlüko-
190
zanın miqdarını nizamlaya bilərlər. Belə olan halda insanların şəkər xəstəliyinə tutulmasının qarşısı xeyli azalmış olar. Burada dahi Nizami Gəncəvinin bir misrasını qeyd etmək istəyirəm: “Bir incə saflığı olsa da suda, artıq içiləndə dərd verir o da”.
də əmələ gəlir. Onun tərkibində 29 aminturşusunun qalığı vardır. Son zamanlar məlum olmuşdur ki, tam təmizlənməmiş kristallik formada olan insulinin tərkibində başqa bir hormon– qlükaqon da olur. O əvvəlcə insulinin əksinə təsir göstərərək, qanda qlükozanın miqdarını yüksəldir, sonra isə onu uzun müddət aşağı səviyyədə saxlayır. Qlükaqon qlikogenolitik təsirinə görə adrenalinə oxşayır. Lakin adrenalindən fərqli olaraq qlükaqon arterial təzyiqi yüksəltmir. O, piy toxuması hüceyrələrinə təsir göstərir. Qlükaqon piy toxumalarından qliserinin və yağ turşularının ayrılmasını tezləşdirir, onların qana keçməsini sürətləndirir. O, lipaza qrup fermentlərinin fəallığının artmasına təsir göstərir. Toxumalarda mövcud qlükozanın, fruktozanın və başqa şəkərlərin yağ turşularına və xolesterinə çevrilməsinə mane olur. Bundan başqa, insan orqanizmində mövcud cinsiyyət, hipofiz və başqa hormonların da rolu böyükdür. Onlar orqanizmdə baş verən fizioloji və biokimyəvi proseslərin gedişində iştirak
edirlər, maddələr mübadiləsinin tənzimlənməsində mühüm əhəmiyyət kəsb edirlər. Düzgün qidalanmaqla qeyd olunan hormonların fəaliyyətini artırmaqla yanaşı onların bioloji rolunu tənzimləmək mümkündür. Hormonoidlər. Đnsan orqanizmində hormonlar kimi fizioloji təsirə malik, lakin daxili sekresiya vəzilərində sintez olunmayan bir qrup üzvi birləşmələr də vardır ki, onlara hormonoidlər deyilir. Qida məhsullarında hormonoidlərdən oksitriptofanamin (serotan), histamin geniş yayılmışlar. Onlar bitki və heyvan mənşəli məhsulların emalı zamanı aromatik 191
aminturşularının dekarboksilsizləşməsindən əmələ gəlirlər. Bu hormonoidlər insan orqanizmində maddələr mübadiləsi zamanı da əmələ gəlir. Bunlara olan ehtiyac qida vasitəsilə də ödənilir. Oksitriptofanaminin quruluş düsturu və sintezi aşağıdakı kimidir:
HO CH 2 –CH–COOH
NH 2 Oksitriptofan HO CH 2 –CH
2 –NH
2 + CO 2
Histamin hormonoidi isə histidin adlanan aminturşunun dekarboksilsizləşməsi zamanı əmələ gəlir.
N CH 2 –CH–COOH N CH 2 –CH
2 –NH
2
NH 2 +CO 2
Histidin Histamin
Histamin və oksitriptofanamin hormonoidləri əsasən alkoqollu və alkoqolsuz içkilərin istehsalı zamanı əmələ gəlirlər. Onlar qida məhsullarının (pivə, şərab, konyak, şampan və s.) dadına, ətrinə müsbət təsir göstərirlər. Qida məhsullarının spesifik xüsusiyyətlərinin əmələ gəlməsində iştirak edirlər. Bu hormonoidlər kaqor, madera, desert tipli şərabların dadının, ətrinin əmələ gəlməsində mühüm rol oynayırlar. Onlar ət və ət məhsullarının, süd və süd
192
məhsullarının da tərkibində geniş yayılmışlar. Qeyd olunan hormonoidlər ət və süd məhsullarının (kolbasa, sosiska, pendir, kefir və s.) tərkibində daha geniş yayılmışdır. Son zamanlar müəyyən olunmuşdur ki, hormonoidlər ən çox qıcqırma prosesi zamanı aromatik aminturşuların çevrilmələrindən və xüsusi mayalar tərəfindən sintez olunurlar. Yuxarıda qeyd olunanlardan aydın olur ki, hormonların insan orqanizmində çox böyük əhəmiyyəti vardır. Onlardan müxtəlif xəstəliklərin müalicəsində geniş istifadə olunur. Hormonlar insan orqanizmində baş verən maddələr mübadiləsi prosesinin tənzimlənməsində mühüm rol oynayırlar.
Yüklə 3,91 Mb. Dostları ilə paylaş:
|