Ə.Ə. NƏBĐyev, E.Ə. Moslemzadeh
Yüklə 3,91 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 1.12.Qlikozidlər
|
1.11.1.Fitohormonlar
Fitohormonlar və ya bitki hormonları–bitkilərin intensiv inkişaf etmiş toxumalarında əmələ gələn fizioloji aktiv maddələrdir. Onlar əsasən gövdənin və köklərin yuxarı hissəsində əmələ gəlməklə yanaşı, bitkilərin inkişafını və böyüməsini tənzimləyir. Buna görə də onların ikinci adına inkişaf etdirən maddələr də deyilir. Hal-hazırda təbii fitohormonlara beş əsas üzvi birləşmələr aid edilir: auksinlər, hibberellinlər, sitokinlər, abstsiz turşusu və etilen. Birinci üçü bitkilərin inkişafını və böyüməsini stimullaşdıran, son ikisi isə ingibitor (zəiflədən) təsirə malik birləşmələrdir. Bitkilərdə fitohormonlar sistemi yeganə tənzimləyicidir ki, orqanizmin bütövlükdə fəaliyyətini təmin edir.
Fitohormonların əsas əlamətlərinə aiddir: sintez yerindən təsiretmə yerinə qədər hərəkətetmə qabiliyyəti, fermentlərin və zülalların sintezinə tənzimləyici təsiri, ali bitkilər arasında universal (hərtərəfli) yayılması. Bir qayda olaraq, fitohormonların bütün növləri bitkinin inkişaf fazalarının hamısına təsir göstərir–hüceyrələrin inkişafı, 193
gövdənin, yarpaqların, köklərin və meyvələrin inkişafı, çiçəklərin və toxumların əmələ gəlməsi, saralıb soluxması, toxumların sakit vəziyyətdə olması, bitkinin xarici mühitin mənfi şəraitlərinə cavab reaksiyası və s. aiddir. Bundan başqa, bitkilərin müxtəlif inkişaf mərhələlərində fitohormonlar orqan və toxumalarda metabolizm prosesinə məruz qalaraq, miqdarca dəyişirlər. Onların hissiyatı və təsir mexanizmi bitki orqanlarında müxtəlif formada dəyişir.
törəmələri sayılırlar. Bitkilərdə ən geniş yayılmış auksin– indolil-3-sirkə turşusudur (ĐST).
CH 2 COOH
NH
Aminturşusunun nümayəndəsi olan triptofan–auksinlərin biokimyəvi törəməsidir, daha doğrusu, o triptofanın biosintezi nəticəsində əmələ gəlir. ĐST gövdələrin, yarpaqların və köklərin inkişafına müsbət təsir
göstərir. Bundan
başqa o saplaqlarda kökün formalaşmasını sürətləndirir. Bitkinin ĐST-yə əsas reaksiyası– hüceyrələrin böyüməsidir. Hüceyrəyə daxil olan ĐST və ya başqa auksinlər zülalla kompleks birləşmə əmələ gətirir. Bu kompleksdə fermentlərin sintezi baş verir. Nəticədə hüceyrə
divarının pektin
və sellüloza biopolimerləri yumşalaraq, onun elastikliyini təmin edir. Bu da daxili təzyiqin təsiri ilə inkişaf edən hüceyrələrin böyüməsini asanlaşdırır. Yüksək dozalarda tətbiq olunan auksinlərin törəmələrinə herbisidlər aid edilir.
194
Onlara misal olaraq 2,4-dixlorfenoksisirkə turşusunu göstərmək olar.
Cl O COOH H H Cl
H
Bu birləşmə bir çox auksinlərin xüsusiyyətinə malikdir. Đstifadə zamanı onun dozalarına diqqət yetirmək vacibdir. Kənd
təsərrüfatının müxtəlif sahələrində (taxılçılıq, pambıqçılıq və s.) herbisidlərdən zərərvericilərə, alaq otlarına və s. məqsədlər üçün geniş istifadə olunur. Hibberellinlər. Kimyəvi quruluşlarına görə hibberellinlər –tetratsiklik diterpenoid turşularının törəmələri sayılırlar. Onların hal-hazırda üç növü məlumdur: HA 1 , HA 2 və HA
3 . Onlar eyni molekulyar quruluşa malik olmalarına baxmayaraq, biri birindən funksional qruplarının növünə, sayına və yerləşməsinə görə fərqlənirlər. Onlar ali bitkilərdə az miqdarda yayılmışlar. Hibberellinlər inkişaf etməkdə olan bitkilərə tənzimləyici təsir göstərirlər. 50-dən artıq təbii hibberellinlər mövcuddur (T.Qudvinə və E.Merserə görə, 1986). Onlardan ən fəalı HA
3 -hibberell turşusudur. Hibberell aktivliyi ali bitkilərin hətta kökləri, yarpaqları, qönçələri, erkəkcikləri, toxumları, dişicikləri, cavan budaqları daxil olmaqla bütün hissələrində müşahidə olunur. Yetişməmiş toxumlarda hibberellinlərin daha mürəkkəb törəmələri tapılmışdır–hibberetion. Toxumların və meyvələrin yetişməsi boyunca mürəkkəb formalı hibberellinlərin əmələ gəlməsi, onların aktivliyinin azalması ilə müşahidə olunur. Belə ki, toxumların cücərməsi və ya çiçəklənməsi zamanı zəif aktivliyə malik olan formalar aktiv formaya çevrilirlər. Hibberellinlərin ən xarakterik fizioloji
195
effekti–gövdənin böyüməsinin sürətlənməsidir. Bu böyümə həm hüceyrələrin bölünməsi, həm də uzanması hesabına baş verir. Ancaq bəzi tədqiqatçıların rəyinə görə hüceyrələrin bölünməsinin sürətlənməsi heç də hibberellinlərin təsirinə görə baş vermir. Müəyyən olunmuşdur ki, cücərən toxumlarda (dənlərdə), rüşeymdə əmələ gələn hibberellinlər, aleyron qatına və endospermə keçirlər, burada α-amilazanın və başqa hidrolitik fermentlərin biosintezinə görə məsuliyyət daşıyan nRNT-in əmələ gəlməsinə köməklik göstərirlər. Bu da dənin ehtiyyat maddələrinin toplanmasına səbəb olur, yəni nişastanın hidroliz yolu ilə şəkərə qədər parçalanması baş verir və formalaşan cücərtinin böyüməsi üçün lazım olan maddələr əmələ gəlir. Hibberellinlər kənd təsərrüfatında üzümün toxumsuz sortlarının məhsuldarlığını və toxumların cücərmə qabiliyyətini artırmaq üçün tətbiq olunur. Payızlıq dənli bitkilərin hibberellin preparatları ilə işlənməsi yarovizasiyanı əvəz edir, xırda bitki sortlarında gövdənin böyümə qabiliyyətini artırır. Bitkinin çiçəklənməsini sürətləndirmək üçün lazım olan hibberellinin dozası, növündən asılı olaraq bir bitki üçün 30- 100 mkq arasında tərəddüd edir. Sitokinlər. Kimyəvi quruluşlarına görə sitokinlər– aminopurinin törəmələri sayılırlar. Đki təbii sitokin məlumdur:
CH 3 NH–CH 2 –CH=C
N CH 3
N NH Zeatin
196
CH 2 OH
NH–CH 2 –CH=C N CH 3
N
N NH 6-(3-metil-2-butenilamino)-purin
Zeatin yetişməmiş qarğıdalı toxumlarında, pambıq yumurtacığında, kokos südündə olur. 12 müxtəlif sitokin müəyyən olunub. Onlar əsasən bitkinin kökündə olan toxumalarının böyüyən hüceyrələrində sintez olunur, sonra zoğa keçir və bitkinin yerüstü orqanlarında maddələr mübadiləsini tənzimləyir. Sitokinlər paxlalılarda hüceyrələrin bölünməsini stimul- laşdırır və toxumların cücərməsinə səbəb olur. Bundan başqa sitokinlər bitkilərdə qocalmanı ləngidir. Məlum olmuşdur ki, təbii sitokinlər nRNT-nin bütün növlərində rast gəlinir. Sitokinlərin sintetik analoqları, məsələn, 6-benzil-aminopurin, bəzi tərəvəz bitkilərinin və güllərin (qərənfil, zanbaq və s.) şitillənməsi üçün istifadə olunur. Abstsiz turşusu. Kimyəvi quruluşuna görə abstsiz turşusu–izoprenoiddir:
H 3 C CH 3 CH 3
OH CH CH
O CH 3 COOH 197
Abstsiz turşusu–təbii ingibitordur, onun ikinci adı dormindir. O, yarpaqların və tumurcuqların sakit (dəyişməyən) vəziyyətdə qalmasına səbəb olur. Abstsiz turşusu toxumların cücərməsini ləngidir, gövdənin ayrı-ayrı hissələrinin böyüməsinə mane olur. Abstsiz turşusu payızda toxumlarda və tumurcuqlarda toplanır. Ali bitkilərin bir çox toxumları abstsiz turşusunu mevalon turşusundan sintez etmək qabiliyyətinə malikdir.
HO CH 3 HOOC C CH 2 CH 2 –CH
2 OH
Bu sintez avokado tropik bitkisinin rüşeymlərində və ləpələrində, gövdələrində və yarpaqlarında, günəbaxanın köklərində, buğdanın rüşeymində və endospermində müşahidə olunur. Pambıq toxumalarının rüşeymlərində proteazanın və izositrat–liazanın sintezini, çovdarın aleyron qatının
hüceyrələrində α-amilazanın sintezinə nəzarət edən RNT-in spesifik növlərinin məhdud sayda sintezini ləngidir. Bundan başqa abstsiz turşusu yarpaqlarının ağızcıqlarının bağlanmasına səbəb olur və beləliklə də, kalium ionlarının və hidrogen protonlarının hüceyrə membranlarından keçməsinə təsir göstərir. Nəticədə hidrogen protonları hüceyrədən çıxa bilmirlər, hüceyrədə osmos təzyiqi aşağı düşür və ağızcıq bağlanır. Abstsiz turşusunun preparatları bitkiçilikdə ingibitor kimi istifadə olunurlar. Etilen. Doymamış karbohidrogen-etilen CH 2 =CH 2 həmişə
az miqdarda maddələr mübadiləsinin aralıq məhsulu kimi bitkilərdə əmələ gəlir. Daha çox miqdarda etilen bitkilərin qocalan və ya yetişən toxumalarında, eləcə də, yetişməmiş toxumalarda əmələ gəlir. Yetişmiş toxumalarda etilen çox az miqdarda əmələ gəlir.
198
Bununla belə, bütün bitkilər yaşından asılı olmayaraq toxumaların mexaniki zədələnməsində, aşağı temperaturlarda, su çatışmamazlığında və ya başqa stress vəziyyətləri zamanı çoxlu sayda etilen əmələ gətirir. Meyvələrdə, çiçəklərdə, yarpaqlarda, gövdələrdə və köklərdə olan etilen auksinlərin antaqonistləri sayılırlar. Etilenin təsiri ilə hüceyrələrin böyüməsi ləngiyir və onlar daha tez qocalır, yetişmə sürətlənir, meyvələrin və yarpaqların tökülməsi tezləşir. Metionin aminturşusu etilenin törəməsi sayılır.
CH 3 –S–(CH
2 ) 2 –HC– COOH NH 2
Metioninin etilenə çevrilməsi prosesində CH 3 –S qrupu toxumada qalır və yenidən metioninin sintezində iştirak edir, metioninin etilenə çevrilməsi nəticəsində əmələ gələn qarışqa turşusu və CO 2 molekulu ayrılır, aminqrupu isə -NH 4 + forma- sında olur. Etilenin meyvələrin yetişməsini sürətləndirmək qabiliy- yəti bir çox illərdir ki, məlumdur. Etilenin təsiri ilə toxumaların yumşalması sürətlənir, ehtiyyat birləşmələrinin hidrolizi tezləşir və saxlanılan meyvələrin rəngi, ətri və tənəffüs səviyyəsi dəyişir. Müxtəlif növ meyvələr etilenə qarşı fərqli reaksiya göstərirlər. Bəzi
meyvələrdə etilenin hüceyrədaxili miqdarı
yetişmədən əvvəl artır, məsələn, yetişəndə -3 dəfə, çünki etilenin sintezi bilavasitə meyvənin özündə gedir. Avokado və manqo meyvələrində etilen meyvənin bitkidən ayrılmasından sonra toplanır. Bananların bəzi növlərində yetişmə üçün lazım olan etilen konsentrasiyası, hətta yetişməmiş vəziyyətdə kifayət qədər olur, ancaq meyvə yetişənə qədər buna heç bir reaksiya
199
vermir. Pomidorlarda, yemişlərdə etilenin əmələ gəlməsi yetişmə fazası dövründə baş verir və meyvənin gövdəsinin üstündə qalmasından yaxud qalmamasından asılı olmur. Etilen yüksək uçuculuq qabiliyyətinə malikdir, buna görə də bir bitkidə əmələ gələn etilen onunla bir sırada bitən bitkilərin inkişafına təsir göstərə bilər. Etilenin KMnO 4 təsiri ilə etilenqlikola (CH 2 OH–CH
2 OH)
qədər oksidləşməsi qabiliyyəti kənd təsərrüfatında onun atmosferdən kənarlaşdırılması üçün istifadə olunur. Konteynerlərə KMnO
4
hopdurulmuş silikaqel yerləşdirilir, nəticədə etilen oksidləşir və meyvələrin yetişmə sürəti və çiçəklərin açılması ləngiyir. Molekulyar səviyyədə etilenin təsir mexanizmi aydınlaş- dırılmamışdır, ancaq müəyyən edilmişdir ki, o dənlərin inkişaf edən ləpələrinin Qolçi aparatında və endoplazmatik retikul membranlarında zülalla birləşir və beləliklə də, RNT-yə daxil olaraq hüceyrə divarlarının strukturunu dəyişən fermentlərin sintezini stimullaşdırır. Bitkilərdə bir sıra biokimyəvi proseslərin tənzimlənməsi zamanı etilen abstsiz turşusu ilə birlikdə təsir göstərir. Kənd
təsərrüfatında şəkər
qamışının yetişməsini, ananasların çiçəklənməsini, eləcə də, bitkilərin təbii rənglərinin sürətləndirilməsi üçün etilen və ya etileni istehsal edən etefon (2-xloroetilfosfon turşusu) preparatı istifadə olunur. Bundan başqa, bitkilərin etefonla işlənməsi zamanı (aerozol şəklində) bitkinin gövdəsi
böyümür, ananasların çiçəklənməsi sinxronlaşır (eyni vaxta çiçəklənmə). Plantasiyada dənlilərdə, paxlalılarda və
tərəvəz bitkilərində yan zoğlarının sayı artır. Bu hormon
bitkinin çiçəklənməsini, inkişafını, meyvələrin yetişməsini tezləşdirir. Hal-hazırda etilen bəzi meyvə-tərəvəz məhsullarının saxlanması zamanı onların yetişməsini sürətləndirir.
200
Qlikozidlər – təbiətdə geniş yayılmış üzvi birləşmələrdir. Onların tərkibi şəkər qalıqları ilə qeyri-karbohidrat molekulla- rının birləşməsindən əmələ gəlmişdir. Qeyri-karbohidrat birləş- mələrinə aqlikonlar da deyilir. Qlikozidlər acıtəhər dada, spesi- fik ətirə malik olmaqla qida sənayesində mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Onunla zəngin olan bitki mənşəli xammallar qida sə- nayesində geniş istifadə olunur. Qlikozid molekullarının əmələ gəlməsində aqlikon kimi alifatik və aromatik spirtlər, aldehid- lər, steroidlər, alkoloidlər və qeyriləri də iştirak edirlər. Tərki- bindəki karbohidratların müxtəlifliyinə görə qlikozidlər bir ne- çə qrupa ayrılırlar. Məsələn, pentozidlər. Bu qlikozidlərin əmə- lə gəlməsində aqlikonlar karbohidratların hidroksil qrupu ilə birləşirlər. Əgər pentozid ksilozadan, arabinozadan və ya ribo- zadan ibarət olarsa, onda alınmış pentozidə ksilozid, arabinozid və ya ribozid deyirlər. Təbiətdə heksozaların da çoxlu sayda qlikozidləri, yəni heksozidləri mövcuddur. Bunlara misal ola- raq, qalaktozidlər, qlükozidlər, fruktozidlər, monnozidlər və s. göstərmək olar. Bundan başqa bitkilərdə disaxaridlərin də qli- kozidlərinə rast gəlinir. Şəkərlərin quruluşundan asılı olaraq qlikozidlər α- və β-formalarda olurlar. Məsələn: H–C–OCH
3 H 3 CO–C–H
H–C–OH H–C–OH
HO–C–H HO–C–H H–C–OH H–C–OH
H–C–OH H–C–OH CH
2 OH CH 2 OH
α-metilqlikozid β-metilqlikozid 201
Təbiətdə yayılmış qlikozidlərin əmələ gəlməsində hidroksil qrupu iştirak etdikdə, onun aqlikonu O-qlikozidlər, kükürd olduqda–S-qlikozidlər, azot olduqda N-qlikozidlər, karbon olduqda isə C-qlikozidlər adlanırlar. Bu posesi sxematik olaraq aşağıdakı kimi göstərmək olar:
O-qlikozid S-qlikozid N-qlikozid C-qlikozid
Burada, R–qlikozidin tərkibindəki karbohidrat molekulu- nu göstərir, A isə aqlikonu göstərir. Bitkilərdən sintez olunmuş bir çox qlikozidlər müalicəvi xüsusiyyətə malik olub, tibb sənayesində geniş istifadə olunur. Bundan başqa sənaye üsulu ilə alınmış boyaq (rəngləyici) qlikozidlər qida sənayesinin müxtəlif sahələrində, o cümlədən qənnadı məmulatlarının istehsalında geniş tətbiq olunur. Qlikozidlər ən çox bitkilərin meyvəsində, toxumunda, yarpaqlarında və başqa orqanlarında geniş yayılmaqla, qida maddəsi kimi insanlar tərəfindən istifadə olunur. Qlikozidlər insanlarda baş verən maddələr mübadiləsi proseslərində iştirak edirlər. Bir neçə qlikozidlərlə tanış olaq.
xüsusiyyətə malik vanilin aldehidinin qalığından təşkil olunmuşdur. Bu O-qlikozidlər qrupuna aiddir.
CH 2 OH
H O O H O C OH H H OH H O–CH 3 H OH Qlükovanilin 202
Qlükovanilin bitkilərin tərkibində geniş yayılmışdır. Ən çox paxlalı bitkilərdə təsadüf olunur. Bundan başqa qlükovanilin polimer fenol maddələri ilə birləşmiş şəkildə olur. Polimer fenol maddəsinin nümayəndəsi olan liqninin və melaninin tərkibində birləşmiş şəkildə olur. Onların hidroliz məhsullarından həm sərbəst vanilin, həm də qlükovanilin əmələ gəlir. Bitkilərdə xüsusi fermentin təsiri ilə qlükovanilin asan parçalanaraq, qlükozaya və vanilinə ayrılır. Vanilin qiymətli ətirli maddə olduğu üçün qida və ətriyyat sənayesində, hətta müalicəvi xüsusiyyətə malik dərman preparatlarının hazırlanmasında istifadə olunur.
Bu
qlikozidin aqlikonu azottərkibli birləşmələrdən əmələ gəlmişdir. O, ən çox şaftalının (2-3%), əriyin, gavalının (1-2%), gilasın (0,8%) çəyirdəyində, acı püstənin toxumunda (2,5-3,5%), az miqdarda isə almanın, armudun toxumlarında rast gəlinir. Onun karbohidrat tərkibi disaxaridlərin nümayəndəsi olan hentibiozadan, aqlikonu isə sinil turşusunun və benzoy aldehidinin qalıqlarından təşkil olunmuşdur.
CH
2 OH O CH 2
H O H O H H H O–C OH H HO OH H H C N OH H
H OH H OH Amiqdalin
Amiqdalin–ağ rəngli, kristallik formaya malik iysiz maddədir. Suda və spirtdə yaxşı həll olur. Turşu və ferment təsirindən hidroliz zamanı β-D- qlükozaya, benzoy aldehidinə və sinilin turşusuna çevrilir.
203
oxşayır. Onun əmələ gəlməsində bir molekul β-qlükoza, benzoy aldehidi və sinilin turşusu iştirak edir.
CH
2 OH H H O H O C OH H OH H C N
H OH Prunazin
Prunazin meşə gilasının, zoğalının və başqa yabanı meyvələrin tərkibində daha çox olur. Vitsin. Paxlalı bitkilərin (lobya, noxud və s.) bəzi növlərinin toxumlarında olan qlikoziddir. Hidroliz zamanı β- qlükozaya, sinil turşusuna və divisinə parçalanır.
N CH 2 OH N C C C NH 2
H O H O C N OH H C OH H
H OH NH 2
Vitsin Vitsin paxlalıların toxumunda başqa sianogen qlikozidlə - vitsianinlə birlikdə olur. Vitsianin qlükozadan, arabinozadan, divisindən və sinil turşusundan ibarətdir. Ürək qlikozidləri. Ürək əzələsinə güclü təsirləri ilə xarakterizə olunurlar. Ürək qlikozidlərinin tərkibinə aqlikon kimi tsiklopentanperhidrofenantren törəmələri iştirak edir.
204
CO
O X X CH 3 X
R 1
OH R–O X Burada: R–mono-, di-, tri- və ya tetrasaxaridlərin qalıqlarıdır, R 1 -oksigensaxlayan qrup və ya –CH 3 . X isə H və OH qrupunun olduğunu göstərir. Ürək qlikozidləri O-qlikozid- lər qrupuna aiddir. Ürək qlikozidləri əsasən Apocinaceae, Liliaceae, Scrophulariaceae, Cruciferae, Ranunculaceae və b. fəsilələrə aid bitkilərdən alınır. Ürək əzələləri qlikozidlərini az miqdarda qəbul etdikdə, onlar ürək əzələlərinin fəaliyyətinə müsbət təsir göstərərək, onu stimullaşdırır. Tərkibində ürək qlikozidləri olan bitki ekstraktları tibb sahəsində geniş istifadə olunurlar. Siniqrin. Bu qlikozid xardal toxumlarının tərkibində daha çox olur. Siniqrin xardal toxumlarına xas olan ətirə və dada malikdir. Siniqrin S-qlikozidlər qrupuna aiddir.
CH 2 OH
H O H S–C=N–CH 2 –CH=CH
2 HO OH H H OSO 3 K H OH Siniqrin 205
Xardalda siniqrinin miqdarı quru kütləyə görə 3% təşkil edir. Siniqrin xardalın tərkibində kalium duzu şəklində olur. Xüsusi fermentin təsiri ilə siniqrin D-qlükozaya, allil xardal yağına CH 2 =CH–CH 2 –N=C=S və KHSO 4 çevrilir. N-qlikozidlər. Bu qlikozidlər şəkərlə azotlu əsasların birləşməsi zamanı əmələ gəlirlər. N-qlikozidlər bitkilərin tərkibində geniş yayılmışlar, onlara nuklein turşularının əmələ gəlməsində iştirak edən nukleozidlər və nukleotidlər aiddir. Təbiətdə ən geniş yayılmış adenozini, quanozini, sitozini və qeyrilərini göstərmək olar. Onların quruluşları, əmələ gəlməsi və çevrilmələri barədə “Nuklein turşuları” bölməsində ətraflı izah olunur. Nukleotidlərin nümayəndəsi olan adenil turşusu və ya adenozinmonofosfat, quanil turşusu, hətta makroenergetik xüsusiyyətə malik adenozinüçfosfat turşusu və uridinüçfosfat turşusu da N-qlikozidlərə aiddir.
mono-, di-şəkərlərin bilavasitə karbonla birləşməsindən əmələ gəlirlər. Bitkilərdə qlikozidlərin miqdarı onların becərilmə, torpaq, iqlim şəraitlərindən və növündən asılı olaraq miqdarca kəskin dəyişirlər. Cənub rayonlarında becərilən bitkilərin tərkibindəki qlikozidlərin miqdarı, şimal rayonlarında becərilən bitkilərə nisbətən çox olur. Yuxarıda qeyd olunanlardan aydın olur ki, qlikozidlər bitkilərdə geniş yayılmışdır. Onlar insan orqanizmində baş verən maddələr mübadiləsinin gedişində iştirak edirlər. Ona görə də insanlar bütün il ərzində bitki mənşəli qida məhsulları ilə qidalanmaları olduqca zəruridir. Gün ərzində insanların qəbul etdiyi qidanın tərkibində təxminən 35-40% bitki mənşəli məhsullardan istifadə olunması zəruri şərtdir. Bu əsas onunla əlaqədardır ki, heyvan mənşəli məhsullardan fərqli olaraq bitki mənşəli məhsullarda insan orqanizmi üçün lazım olan komponentlər vardır. Đnsanların sağlam yaşaması üçün lazım olan vitaminlər, fitohormonlar, alkaloidlər, qlikozidlər və qeyriləri yalnız bitki mənşəli məhsulların tərkibində daha geniş yayılmışdır.
|