Амин Бабайев, Вцгар Бабайев

 
1.4.1. «Aqroekosistem» anlayışı 
Kənd təsərrüfatı sahəsində insanın təbiətlə qarşılıqlı  əlaqəsi gedən ilkin 
struktur həlqə funksional vahid aqroekosistem  (və ya aqrobiogeosenoz) sayılır. 
Müasir təsəvvür (anlayış) baxımından aqroekosistem (aqrobiogeosenoz) ikinci 
(törəmə), insan tərəfındən dəyişilmiş, biosferin elementar vahididir.  
 

---

 
32
Biokütlə (quru maddə), ilkin (birinci) və ikinci (törəmə) bioloji məhsuldarlıq (Reymers, 1990)
 
Cədvəl 2 
Bitkinin kütləsi, 
kq/m
3 
Təmiz ilkin məhsul, 
illik, q/m
3 
 
 
Ekosistemin tipi 
 
Sahə, 
min 
km
2 
 
tərəddüd 
orta 
rəqəm 
 
Bitkinin 
ümumi 
biokütləsi,  
mlrd. ton 
Heyvanın 
ümumi 
biokütləsi, 
mln. ton 
tərəddüd 
 
tərəddüd 
orta 
rəqəm 
Ümumi 
təmiz ilkin 
məhsul ildə 
mlrd.ton 
Heyvanların 
məhsuldarlı
ğı ildə mln. 
ton 
Rütubətli tropik meşələr 
17,0 6...80  45  765 
330 1000...3500 
2200  37,4 
260 
Mövsümi yaşıl tropik meşələr 
7,5 6...80 35  260 
90 1000...2500 
1600  12 
72 
Mülayim qurşağın həmişəyaşıl 
meşələri 
5,0 6...200 35  175 
50  600...2500 
1300  6,5 
26 
Mülayim qurşağın qışda 
yarpağı tökülən meşələri 
7,0 6...60 30  210  110 600...2500 
1200  8,4 
42 
Tayqa 
12,0 6...40  20  240 
57  400...2000 
800  9,6 
38 
Meşə-kol qruplaşmaları 
8 2...20 6  50  40 250...1200 
700  6 
30 
Savanna 
15,0 0,2...15  4 
60 
220  200...2000 900  13,5 
300 
Çəmən-bozqır 
9,0 0,2...5 1,6  14 
60 200...1500 
600  5,4 
80 
Tundra və yüksək dağlıq 
8,0 0,1...3 
1,6 14  60 10...400 
140 1,1 
3 
Səhra və yarımsəhra 
18,0 
0,1...4 
0,7 13  8 10...250 
90 1,6  7 
Quru səhralar, qayalıqlar, 
buzluqlar 
24,0 0...0,2 0,02  0,5 
0,02  0...10  3  0,07 
0,02 
Mədəniləşmiş torpaqlar 
14,0 0,4...12  1 
14 
6  100..3500 650  9,1 
9,0 
Bataqlıqlar 
2  3...50 15  30 
20 800...350 
2000 4,0 
32 
Göllər və axar sular 
2 0,01 
0,02 
0,05  10 
100...1500 
250 0,5  10 
Materik ekosistemlərin cəmi 
149 - 12,3 
1837 1005 
0...3500 
773 
115  909 
Açıq okean  
332,0 
0..0,005 
0,003 1,0 
800  2...400 125  41,5  2500 
Apvellinq zonası 
0,4 0,005..0,1 0,02  0,008 
4  400...1000 500 
0,2 
11 
Kontinental şleyf 
26,6 0,001..0,04 0,01 
0,27 
160 
200...600  360 
9,6 
436 
Yosun cəngəllikləri və riflər 
0,6 0,04...4  2  1,2 
12  500...4000 
2500  1,6 
36 
Estuari 
1,4 0,01...6  1  1,4 
21  200...3500 
1500  2,1 
48 
Dəniz ekosistemlərin cəmi 
361 - 0,01 
3,9  997 
2...4000 
152 55  3025 
Yer üzərində cəmi
* 
510 - 3,6 
1841 2002 
0...4000 
333 
170 3934 
*Litosfer aerobiosferin qatlarında orqanizmlərin biokütləsi olduqca azdır, litobiosferin orqanizmlərinin məhsuldarlığı məlum deyil, aerobiosferinki isə 
cüzidir. 
32 

---

 
33
Onun  əsasını süni yaradılmış, bir qayda olaraq növlərlə kasadlaşmış canlı 
orqanizmlərin biotik qruplaşmaları  təşkil edir. Kənd təsərrüfatı  məhsulu almaq 
üçün bu qruplaşmaları insanlar formalaşdırır və  tənzimləyir. Aqroekosistemlər 
yüksək bioloji məhsuldarlığı  və seçilmiş bir və ya bir neçə bitki yaxud heyvan 
növlərinin (sort, cins) dominantlığı ilə  fərqlənir. Becərilən bitki və yetişdirilən 
heyvanlar təbii deyil, süni seçməyə məruz qalır. Ekoloji sistem kimi aqroekosis-
temlər davamlı deyil: onlarda özünütənzimləmə zəif təzahür edir, insanın köməyi 
(nəzarəti) olmadan onlar tez parçalanır, yabanılaşır və  təbii biogeosenozlara 
transformasiya olunur (məsələn, meliorasiya olunmuş torpaqlar bataqlığa, süni 
meşə əkini meşəyə çevrilir). 
Taxıl bitkilərindən ibarət aqroekosistemlər bir ildən artıq olmayaraq çoxillik 
otlar 3-5 il, meyvə bitkiləri 20-40 il yaşayır, sonra pozulur (dağılır) və məhv olur. 
Bozqır (və ya yarımsəhra) zonasında salınmış meşə zolaqları aqroekosistemin 
elementi olaraq 30-50 ildən çox ömür sürür. İnsanın köməyi (xidməti qırıntı, əlavə 
əkin) olmadan onlar tədricən «yabanılaşır», təbii ekosistemə çevrilir və ya məhv 
olur. Ekosistemlərin  əksəriyyəti müxtəlif növlərin süni fıtosenozlarıdır: mədəni-
ləşdirilmiş (planlı istismar olunan çəmən və otlaqlar); yarımmədəniləşdirilmiş 
(davamsız nizamlanan süni meşə  əkinləri, çoxillik çəmənliklər); mədəni (daim 
təmizlənən, xidmət göstərilən çoxillik ağaclıqlar, bostan bitkiləri); intensiv 
mədəni (parnik və oranjereya bitkiləri, hidroponika, aeroponika və b. – bunlar 
xüsusi torpaq, su və hava şəraiti yaradılmasını tələb edir).  
 
 
 
 
       
        
  
         Toxum 
 
                 Əlavə yem 
 
                Yemə kimyəvi 
                      əlavə 
 
                  Yanacaq 
 
              Kənd təsərrüfatı  
                     texnikası 
 
                    Gübrələr 
 
                  Pestisidlər