Амин Бабайев, Вцгар Бабайев

4. Torpaqdan qarışıq istifadə – qarışıq aqroekosistemlər, torpaqdan istifadənin bir 
neçə növünün eyni nisbətdə  və uyğun (əlaqəli) istifadəsi, həmçinin, həm birinci 
(ilkin), həm də ikinci (təkrar) bioloji məhsulun alınması proseslərini 
səciyyələndirir. 
5. İkinci (təkrar) bioloji məhsulun istehsalı məqsədilə torpaqdan istifadə – aqro-
sənaye aqroekosistemi: süd, ət, yumurta və digər məhsulların intensiv «sənayeləş-
dirilmiş» istehsal əraziləri. 
Enerji daxil etmək üzrə insan və heyvanın  əzələ gücü şəklində enerji əlavə 
etməklə  sənayedə  əvvəlki aqroekosistemlər ayrılır. Bu aqroekosistem tipi, bir 
qayda olaraq, təbii ekosistemlərlə harmoniya yaradaraq Asiya, Afrika və Cənubi 
Amerika ölkələrində geniş  əkin (şum) torpaq ərazilərini  əhatə edir. Sənayedən 
əvvəl aqroekosistem tipinə  hər il 2·109C/ha, inkişaf etmiş ölkələrdə intensiv 
mexanikləşdirilmiş aqroekosistemlərə isə 20,1010 C/ha əlavə enerji daxil olur. 
B.M.Mirkin tərəfindən hazırlanmış, R.M.Qazıəhmədov və L.Q.Naumova 
(1996) tərəfındən dəyişdirilmiş aqroekosistemlərin əsas tiplərinin xarakteristikası 
3 saylı cədvəldə verilir. 
Aqrosistem törəmələrinin (tiplərinin) formalaşması, inkişafı və istismarı pro-
sesində torpağın münbitliyi və onun bərpasının nəzərə alınması vacibdir. Aqro-

---

 
35
ekosistemin üç baza tipini ayırmaq olar: təbii tutumlu, təbiəti mühafızə və təbiəti 
yaxşılaşdırma. Təbii tutumlu aqroekosistemlər təbii münbitliyin tam olmayan 
bərpası ilə  səciyyələnir, bu, onun səviyyəsinin aşağı düşməsinə  səbəb olur. 
Aqroekosistemin təbiəti mühafızə tipi üçün təbii münbitliyin sadə  bərpası 
səciyyəvidir, bunun sayəsində onun səviyyəsi saxlanılır. Təbiəti yaxşılaşdırma 
aqroekosistem tipi onun geniş  bərpa olunmasına və  təbii münbitliyin yüksəl-
məsinə yönəldilir. Son vaxtlar təbii tutumlu aqroekosistemlər üstünlük təşkil edir. 
Aqroekosistemlərdə gedən fiziki-kimyəvi proseslər, məlum olduğu kimi, 
antropogen tənzimləmə  nəticəsində  əhəmiyyətli dərəcədə  fərqlənir. Hətta sadə 
aqroekosistemlərin təbii ekosistemlərdən fərqi becərilən məhsulun tərkibində 
toplanan qida maddələrinin məhsulla çıxarılmasıdır. Bu, aqroekosistemin aydın-
aşkar fərqli əlamətidir, lakin bu, yeganə fərq deyildir. Humus ehtiyatı ilə qiymət-
ləndirilən torpağın münbitliyi aqroekosistemin təkcə başlıca iqtisadi və ekoloji 
xarakteristikasını təyin etmir, humusun miqdarının azalması faydalı mikrofloranın 
(o cümlədən «torpaqtəmizləyənlər»in) inkişaf  şəraitini pisləşdirir, torpaqdaxili 
enerjinin, qida mineral elementlərin itirilməsinə, yuyulma proseslərinin 
güclənməsinə səbəb olur.