Амин Бабайев, Вцгар Бабайев

1.2.3.
 
Ekosistem və biogeosenoz        
 
Biosferin struktur vahidi kimi ekosistem və biogeosenoz  çıxış edir.  
Ekosistem birgə yaşayan canlı aləmin və onların yaşayış yerinin bir-biri ilə 
qanunauyğun  əlaqədə olan vəhdətidir. Ekosistemə misal olaraq meşəni, çəməni, 
su hövzəsini və s. göstərmək olar. A.Tenslinin (1935) verdiyi tərifə görə, 
ekosistem canlı  və cansız komponentlərin dayanıqlı (sabit) sistemi olub, burada 
daxili və xarici enerji və maddələr dövranı baş verir. Tensliyə görə, ekosistem 
ölçüsüzdür, buna görə  də öz mikroorqanizmlər aləmi olan bir damla suya da, 
dibçəkdə bitən çiçəyə də, meşədə çürüməkdə olan kötüyə də, qarışqa yuvasına da 
və s. ekosistem kimi baxıla bilər.  
Yuxarıda verilən tərifdən göründüyü kimi, ekosistemin tərkib hissəsi olaraq 
canlı-biosenoz (yunanca «bios»-həyat, canlı  və «senoz»-birgə) və cansız-biotop 
(yunanca «topos»-yer) çıxış edir (şəkil 3).  
Biosenoz ekosistemin tərkibində birgə yaşayan müxtəlif növ orqanizmlərin 
məcmusudur. Biotop isə eyni (oxşar) mühitdə yaşamağa uyğunlaşan və biosenozu 
təşkil edən müxtəlif növdən olan orqanizmlərin yaşayış yeridir.  
Ekosistemlərin başlıca əlaməti: 
•  qapalı olması; 
•  digər ekosistemlərlə qarşılıqlı əlaqəsi; 
•  bioloji məhsuldarlığı.  
Ekosistemlərin qapalı olması heç də onun ətraf mühitlə və başqa ekosistem-
lərlə əlaqəsinin olmaması demək deyil. Hər bir ekosistemin özünəməxsus tərkibi 
olan canlı ilə cansız çoxlu sayda əlaqə yaradaraq sistem qurur. Həmin sistemin 
ətraf mühitlə və digər ekosistemlərlə bir çox görünməyən əlaqəsi mövcuddur.  

---

 
20
Ekosistemdə daxili və xarici əlaqələrin  əsasında enerjinin alınması (üzvi 
maddələrin sintezi) və qida zəncirləri (maddələr mübadiləsi) dayanır. 
Ekosistemin daxili və xarici (mühitlə) əlaqələrini təşkil edir: 
•  enerji mübadiləsi; 
•  maddələr mübadiləsi; 
•  informasiya mübadiləsi. 
Ekosistem qapalı-açıq fəaliyyət göstərir. Hər ekosistemin özünəməxsus daxili 
əlaqələrinin olması onun qapalılığını, ətraf mühitlə arasıkəsilməyən daimi enerji, 
maddələr və informasiya mübadiləsi isə açıq olmasını səciyyələndirir.  
Ekosistemin formalaşmış daxili və xarici əlaqələri onun sabitliyini və 
dayanıqlığını təmin edir. Bu dayanıqlıq hər hansı bir xarici təsirə qarşı davamlılıq 
həddi ilə  səciyyələnir. Xarici təsir davamılılq həddini keçdikdə ekosistemin 
sabitliyi pozulur və nəticədə o, deqradasiyaya uğrayaraq sıradan çıxır.  
Təbiətdən istifadə ekosistemlərin ayrı-ayrı komponentlərinin «istismarı» ilə 
bağlıdır. Antropogen təsir nəticəsində  ətraf mühit çirklənir və ekosistemin tərki-
bində canlıların yaşayış şəraiti - biotop yararsız hala düşür. Hər iki halda ekosis-
temin davamlılıq həddi nəzərə alınmalıdır.  
Ekosistemin özünütənzimləmə, yeniləşmə  və  bərpaedici qabiliyyəti nəzərə 
alınmadan həyata keçirilən «istismarı» və  ətraf mühitin normativdən (qəbul 
olunmuş həddən) artıq çirkləndirilməsi dönməz dəyişikliklərə səbəb olur.  
Ekosistemlər yalnız  ətraf mühitlə deyil, həm də bir-biri ilə qarşılıqlı  sıx 
əlaqədə olub birgə  fəaliyyət göstərir və inkişaf edir. Həmin  əlaqələr maddələr, 
enerji və informasiya mübadiləsi nəticəsində ya birbaşa (ekosistem-ekosistem), ya 
da ətraf mühitin amilləri vasitəsi ilə (ekosistem-mühit amilləri-ekosistem) yaranır.