Əkrəm Əylisli Daş yuxular (roman-rekviyem)

Öz huşsuz dünyasında artist huşunu itirəndən bəri bu halı yaşamaqdaydı.

Bu gün səhər sat 11-lə 12 arasında evdən çıxıb ümidsiz və ölgün bir vəziyyətdə Parapet bağına sarı yol gedəndə hansısa sirli-sehrli bir qüvvə Saday Sadıqlının xəyalını yenə çəkib Eçmiədzinə aparmışdı. Eçmiədzini Saday Sadıqlı həyatda heç vaxt görməmişdi. Ancaq bu son bir neçə günün içində az qala hər gecə yuxusnda hansısa sərt daşların arası ilə Eçmiədzin yolu gemişdi və bu yuxuların birində məhz “Vurağırd” kilsəsinə gedən o yolun ortasında haçansa kitablarda, kinolarda gördüyü saysız-hesabsız pillələrin-səkilərin arasında çaşıb qalmışdı.

Eçmiədzinə gedib şəxsən Katalikosun xeyir-duası ilə xristianlığı qəbul eləmək və orada ömürlük rahib olub, Allahdan öz millətinə rəhm diləmək arzusu Saday Sadıqlının ürəyində Sumqayıtdakı erməni qırğınından bir müddət sonra, elə gecələrin birində qəflətən baş qaldırmışdı. Özünün bu arzuya yuxuda, ya oyaq ikən düşdüyünü sonralar Saday Sadıqlı anlayıb ayırd edə bilməmişdi. Ancaq o gecənin səhəri artist heyrətamiz bir xoşbəxtlik içində yataqdan qalxmışdı, əl-üzünü sevinə-sevinə yumuşdu, çörəyini iştahla yeyib, çayını ləzzətlə içmişdi. Və özünü saxlaya bilməyib, ağlına təzəcə yerləşən bu fantastik niyyəti arvadına elə bir coşqun təblə bildirmişdi ki, ərinin ruhi vəziyyətinə görə son vaxtlar onsuz da ciddi narahatlıq keçirən Azadə xanım o gün işdə bütün günü özünə yer tapmamışdı və axşam Mərdəkana zəng eləyib bu təzə əhvalatı, az qala ağlaya-ağlaya, atasına da xəbər vermişdi.

Həkimliklə birdəfəlik vidalaşıb, hələ tələbəlik dövründən yığıb- topladığı cürbəcür mənbələrdən inanılmaz bir həvəslə Əylisn tarixinə dair faktlar axtarmaqla məşğul olan doktor Abasəliyev kürəkəninin psixi vəziyyətinə diaqnoz qoymaqda çətinlik çəkməmişdi. “Maniakal depressiv sindrom” demişdi və sanki bu sözlərin pedantik ciddiliyindən xəcalət çəkdiyinə görə, elə o saatca da gülüb zarafat keçmişdi:

-Olmaya Katalikosu sünnət eləməyə gedir? – demişdi. - Qoy getsin, yoldan saxlama. Bərk getsə, gedib Vurağırda çıxacaq. – Sonra mövzunu dəyişib, 15-20 yaşlı cavan oğlan kimi, öz yeni məşğuliyyətilə öyünməyə başlamışdı. – O eməni tacirin gündəliyin dünən bir kitabın arasından tapdım, Asya!... O Zakari – Zəkəriyyə bir elə savadlı adam olmayıb. Yaxşı tacir olub. Gündəliyi də yalnız bu məqsədlə yazıb ki, özündən sonrakı tacirlər də əsas ticarət yollarını tanıyıb bilsin. Ancaq oxuyuram, başımdan tüstü çıxır, Asya, bu adam Əylisi necə sevirmiş!... Mat qalıram, Əylis nəymiş axı o ermənilər üçün? Daşının-çınqılının miqdarı suyundan, torpağından milyon dəfə çox olan o qurdulayan, ilanmələyən quru dağların arasında o cənnəti yaratmaq bunnarın nəyinə lazımmış? Dünyada yermi qəhətmiş erməni üçün?.. O Eçmiədzin nə hesaba o cür ad qazanıb, deyə bilmərəm. Mən orda 3-4 dəfə olmuşam. Ancaq bu yaşımda hələ indi-indi baxıb görürəm ki, Allahın əsil evi Əylisdəymiş. O Eçmiədzin Əylisin yanında malakasosdu, burnufırtıqlı uşaqdı. Sadaya de ki, Eçmiədzin Katalikosundan ona müəllim çıxmaz. Gəlsin bura, özüm dərsini verim.

O gün doktor Abasəliyev telefonda Əylisin barəsində qızına az qala bir saat mühazirə oxumuşdu. Və o telefon söhbətindən sonra toxtayib-sakitləşmək əvəzinə Azadə xanım bir az da artıq dərəcədə bədbinləşib, büsbütün məyus olmuşdu: ona elə gəlmişdi ki, məmləkətin bütün kişiləri bir ucdan dəli olmağa başlayır.

“Bizim bu Vang kilsəsi ki var, Eçmiədzindəki kilsənin eynilə kopyasıdır”.

Bu sözləri doktor Abasəliyev öz gələcək kürəkəninə bir vaxt elə o kilsənin həyətində demişdi. Bəs Eçmiədzinə gedən o uzun, uzaq yollardan birinin də məhz Əylisin Vang kilsəsindən keçdiyini görən artist hardan və nədən bilirdi?..

Hər halda, onun min bir müsibətlə, santim-santim, qarış-qarış üzüyuxarı dırmaşdığı Vurağırda bənzər o səkili-pilləkənli daş dünya artıq arxada qalmışdı.

Bu ki Vang kilsəsiydi, Allah...

Günəşin sarımtıl-çəhrayı işığı - qələmə kimi dikinə uzanıb gedən - uca gilas ağacının baş budaqlarının arasından o kilsənin daş günbəzinin düz ortasına düşmüşdü və günbəzdən xeyli o yandakı dağın təpəsində də eynən o rəngdə, o biçimdə sarımtıl-çəhrayı işıq görünürdü. O gümbəzin üstündə və o dağın təpəsində hərdənbir peyda olub, sonra yavaş-yavaş sönüb gedən o işığı, günlərin bir xoş günü, Saday Sadıqlı ALLAHIN TƏBƏSSÜMÜNƏ, Tanrının gözünün işığına bənzətmişdi. Bunu Allahın özü də çoxdan bilirdi. Və əgər Allahın rizası olmasaydı, indi Bakıda xəstəxana koykasında huşsuz uzanmış Saday Sadıqlı Əylisin o Vang kilsəsini, kilsənin günbəzindəki sarımtıl-çəhrayı işığı, o həyəti, bağ-bağçanı və qələmə kimi dikinə uzanıb gedən o uca gilas ağacını bu qədər yaxından, bu qədər diri və canlı şəkildə necə görə bilərdi!..