Əkrəm Əylisli Daş yuxular (roman-rekviyem)

Doktor Abasəliyevin dediyinə görə, Əylisdə bir zamanlar 12 kilsə olmuşdu.

Saday Sadıqlı o kilsələrin 8-nin yerini tanıyırdı. O biri 4 kilsənin yeri-yurdu heç doktor Abasəliyevin özünə də məlum deyildi. Və əslinə qalsa, o 8 kilsənin də hamısına kilsə demək mümkün deyildi, çünki o kilsələrin indi yalnız uçuq divarları qalmışdı.

O uçuq kilsələrin ən qədiminin adına Əylisin müsəlman camaatı “İstazın” deyirdi. (Elə indinin özündə də Əylisdə az adamı inandırmaq olar ki, o sözün əsil adı “İstazın” deyil, “Astvasadun”dur, yəni ermənicə Allah Evi deməkdir və indi bir-iki zirzəmisi və bir-iki divarı salamat qalmış bu xarabazar bir vaxt bütün erməni millətinin Məkkəsi-Mədinəsi olub.)

Kənddən xeyli aralıda – ağacsız, kölgəsiz çöl-biyabanda isti yay günləri torpağı, daşı-çınqılı təndir içi kimi qızarıb ətrafa od-alov püskürən o “erməni Məkkəsi”nin salamat qalmış zirzəmiləri indi mal-davarın yataq yeriydi və o zirzəmilərin üstündəki uzun-uzun uçuq divarlarınsa bu saat, olsa-olsa, Allahın öz evinin də puç və fani bir şey olduğunu insanlara anlatmaq qədərində mənası, məzmunu vardı.

Uçmağının vaxt-vədəsi Əylisdə heç kimə məlum olmayan digər 3 kilsə - “Ağ kilsə”, “Yetim kilsə” və “Meydan kilsəsi” idi. Abad qalan “Vurağırd”, “Vang”, “Daş kilsə” və “Dop” kilsələri isə özlərinin möhtəşəm daş varlığını, allahsız, yiyəsiz də olsa, hələ ki yaşatmaqdaydı. Hər birinin arxasında, sözün hərfi mənasında, bir uca dağ dayanan bu 4 abad kilsənin hansının haçan tikildiyni Əylisin müsəlman camaatı, söz yox ki, görməmişdi. Ancaq bu kilsələrin hər birinin özünə yaxın olan bir dağla harmonik vəhdət təşkil etdiyni görmək üçün nə erməni olmağa, nə də tarixi bilməyə ehtiyac vardı. Çünki hər kilsənin rəngi eynilə ona yaxın olan dağın rəngindəydi. O kilsələri yaxındakı dağların sanki özündəncə qoparıb, yaxşıca yonub-yonqarlayıb, gətirib o dağın yaxınlığında (münasib bildikləri yerdə) necə deyərlər, Allahın düz gözünün qabağına qoymuşdular. Və o kilsələrə bir az uzaqdan baxanda adama elə gəlirdi ki, onların hər biri bir dağın əziz balası, doğmaca övladıdır.

“Vang” sözünün ermənicə “monastır” demək olduğunu da o yay Saday Sadıqlıya doktor Abasəliyev demişdi. Öz gələcək qayınatasını da Saday ilk dəfə məhz o Vang kilsəsinin həyətində görmüşdü. Sözləri tutmuşdu, söhbətləri alınmışdı. Və elə o gündən bir-birinə mehr salıb tədricən dostlaşmışdılar.

O yay onlar (hərdən ikilikdə, hərdən Azadə də onlara qoşulanda) hər üçü bir yerdə Əylisi bağ-bağ, çeşmə-çeşmə, kilsə-kilsə gəzib dolanmışdılar. Dağlara, təpələrə çıxmışdılar. Hətta hərdən, havalar nisbətən sərin olanda, yaxın dağları aşıb, qonşu kəndlərə də birlikdə gəzməyə getmişdilər.