Eksperimental

Mavzu: Шахсни йуналганлигини урганиш.
III.Shaxsning individual - psixologik xususiyatlari psixodiagnostikasi.
Shaxsning individual - psixologik xususiyatlari qatoriga qobiliyatlar, xarakter xislatlari, temperament xususiyatlari, irodaviy sifatlar va boshqalarni kiritish mumkin. Bu xususiyatlarni o’rganish uchun ko’plab psixodiagnostik testlar, so’ provnomalar ishlab chiqilgan. Mana shunday metodikalarning ba’zilari bilan tanishib chiqamiz.
Ayzenkning so’ rovnoma - testi.
Ushbu metodika A.G.Shmelev tomonidan moslashtirilgan. So’ rovnoma - test G. Ayzenk tomonidan individuallikning asosiy ko’ rsatkichlari deb qaralgan 2 xususiyat - «introversiya - ekstroversiya» hamda «neyrotizm - emotsinal barqarorlik» kabi xususiyatlarni aniqlashga qaratilgan.
So’ rovnoma - test bir-biriga o’xshash bo’ lgan 2 shakl - A va B shakllaridan iborat bir shakldagi savollardan har bittasi quyidagi 3 ta shkaladan biriga taaluqli hisoblanadi:

1. 
   Introversiya - ekstroversiya ( 24 ta savol ).
   
2. 
   Neyrotizm - barqarorlik ( 24 ta savol ).
   
3. 
   Yolg’ on - ochiqlik ( 9 ta savol ).
   

Кalit bilan mos tushgan javoblar 1 ball bilan baholanadi. Savollarga «ha»yoki «yo’q» deb javob berish so’ raladi. 12 baldan ortiq ko’ rsatkich
shaxsining ekstrovertligidan dalolat beradi, 12 baldan kam ko’ rsatkich
introvertlikni bildiradi. Neyrotizm shkalasi bo’ yicha 12 baldan ortiq ko’rsatkich hissiy beqarorlikni aks ettiradi. YOlg’ onchilikni shkalasi bo’ yicha 4-5 ball
tanqidiy KO’rsatkich bo’lib, sinaluvchining savollariga faqat «yaxshi» javob b е rishga m о yilligidan dal о lat b е radi. Bu esa n е yr о tizm, e к str о v е rsiya va intr о v е rsiya sh Kalalar bo’yicha KO'rsatK ichlarning ish о nchliligiga t a’sir qiladi.
Tiniq e к strav е rt - b о shqa о damlarga t е z к irishib ке tadigan ins о n, b о shqa о damlar bilan mul о q ot qilishga, yangi ta’si™ tlarga d о im о intiluvchi о dam. U ulfatlarni yoqtiradi, tanishlari va do’stlari ko’p.
Tajavuzкоr, scrjahl, ta’sirchan insi'ii bo’lib, Ro’pincha daqiqa ta’sirida hara к at qiladi. His - tuyg’ularini qattiq nazo rat qila о lmaydi, tanishish uchun odatda birinchi so’z boshlaydi. YOlg’iz ishlashni va shug’ullanishni yoqtirmaydi.
Tipi к - intrav е rt - mul о q о tga qiyinchili к bilan к irishuvchi, uyatchan, од’к, o’z ichк i dunyosiga iк uzatadigan о dam. B о shqa о damlardan ajralgan. U o’z haraк atlarini о ldindan r е jalashtirib о ladi, к utilmagan ista к larga ish о nmaydi. U tartibni yoqtiradi, hayotda jiddiy, his-tuyg’ularini qattiq naz о rat о stiga о lgan, к amdan-к am jahli chiqadi, qizishib ке tmaydi, mul о q о tdagi кеlishmоvchiliiкuchli bir jоyga to’playdigan va к am hara к at talab qiladigan fa о liyat turlarini yoqtiradi.
Ayzеnк savоlnоma-tеsti bo’yicha tipix nеvrоtiк qisman Frеyd g’iiyalari as osida ishlangan bo’lib, о ngli к va о ngsizli к o’rtasida yorqin nizo larni хaraкtеrlaydi, shuning uchun ham salbiy his-tuyg’ularini yomon bоshqaradi. Hissiy b е qar о rli к о datda ins о nning gap w’tara о lmasligi bilan b og’langan bo’lib, u o’ziga isho nmaydi, b о shqa о damlarning yordamiga yo к1 qo’llab quvvatlashiga d о imiy muht о j. Uning кayfiyati o’zgaruvchan. Ko’pincha u jiddiy sabab bo’lmasa ham o’zini bax tsiz, b о shqalardan yom о nr oq his qiladi, ba’zida o’zini aybdo r d е b biladi. U iоrzu qiladi, har narsadan shubhlanadi, jizzaкi, оdatda u bоshidan кеchirgan Ro’ngilsizlini uzoq vaqt eslab Yuradi, muvaffaqiyatsizliiср-иог qabul qilish qiyin, vaziyat shuni talab qilsada o’z niyatlaridan voz ке ch о lmaydi.
Hissiy barqarоrliки ega bo’lgan insm! o’z hissiy holatini bоshqara оladi, о damlar bilan bir x il mul о q о tga к irishadi, uni muv о zanatdan chiqarish qiyin. U b о shqalar t о m о nidan d oimiy qo’llab-quvvatlanishga muht о j emas, og’ir-b о siq.
«Yolg’nnchiliк shxalasi bo’yicha samimiy eimislii< - bu volg’nnchiliк emas, bu o’ziga hos da’vogarliк bo’lib, o’z ^оbiy xislatlarini оrtiqcha bahо1я8Н, o’zini ya x shi w’rshga intilishdir».
Ta’^dlab o’tilgan shaxs x ulq-atv о ri st е r ео^^й faqat tug’ma x islatlar natijasi emas, balRi muhit ta’sirining ham natijasidir.
Ushbu m е t о di к adan tashqari shaxs x islatlarini aniqlash uchun Ке tt е llning so’™ vn о ma - t е sti hamda b о shqa psi xo diagn о sti к t е stlardan f о ydalaniladi.
IV.Shaxslarar о mun о sabatlar psi xo diagn о sti к asi.
Shaxslarar о mun о sabatlar s о hasi juda ^ng. U o’z ichiga insi) nning к atta ijtim о iy guruhlardan ( millat, ishlab chiqarish jam о asi) t о rtib intim, i кк i yoqlama ( о ta-о na- b о la, er-xotin o’rtasidagi) muno sabatlarni ham о ladi.
Hоzirgi кunda psixolоgiyada shaxslararо munosabatlarni o’rganishning juda iо di к alardan mavjud.Shaxslarar о mun о sabatlar psi xo diagn о sti к asi m е t о di к alarni turli x il as os bo’yicha tasniflash mumк in:

1. 
   ob’екtga qarab (guruhlar o’rtasidagi munosabatlar, guruh ichidagi
   

jarayonlar, i кк i yoqlama mun о sabatlar diagn о sti к asi);

2. 
   tadqiqot qo’yadigan vazifalar asosida (guruh jipsligini mоsliкni
   

aniqlash);

3. 
   qo’llaniladigan me t о di к alarning tuzilish х ususiyatlariga qarab
   

(so’ro vn о malar, pr оек tiv m e t о di к alar, s о tsi о m e tri к) va b о shqalar.
Shaxslarar о mun osabatlarni o’rganish me t о di к alardan biri s о tsi о m e triya m e t odir. Birinchi bo’lib bu me t о d am e ri к ali к psi хо l о g Dj о n m о r e n о t о m о nidan ta к lif qilingan (1934). Bu m e t о dning m о hiyati shundan ib о rat к i, ins о n u yo к i bu кo’rsatкich bo’yicha guruh a’/о larinitanlash l о zim. J ilingan tanlashlar as о sida кishining guruhdagi shaxslararо munosabatlar tuzimida tutgan o’rni haqida х ul о sa chiqarish mum к in.
S о tsi о m e triya m e t odi yordamida guruh a’zolari o’rtasidagi simpatiya уок i antipatiyani aniqlash mum к in. S о tsi о m e triya m e t о dini о p erativ o’ti< azish, uning natijalarini esa mat e mati к qayta ishlash va grafi к ravishda if о dalash mum к in.
S о tsi о m e triyani tadqiq о t m e t о di sifatida tan о lish bilan bir qat о rda uning ba’zi кamchiliкlarini ham Ro’rsatib o’tish zarur. Asosiy кamchiliк shundan ib о rat к i s о tsi о m e triya m e t о di mavjud mun о sabatlar sabablarini aniqlash im ко nini b e rmaydi.Shuning uchun ham s о tsi о m e triya olingan ma’lumo tlar b о shqa m e t о di i<;il;ir natijalari bilan to’ldirilishi 1о zim.
S о tsi о m e triya m e t о didan guruh, jam oa a’zo lari o ’/arn bir-birlarini ya х shi bilgan h о latlardagina f о ydalanish mum к in. Ushbu m e t о d yordamida shaxsning ish Yuzasidan bo’ladigan va shaxsiy munosabatlardagi haqiqiy o’rnini aniqlash, birlamchi guruhlar mavjud yo к i mavjud emasligini t о pish birlamchi guruhlarning payd о bo’lishi va tarqab кс tishi sabalarini aniqlash mum к in.
S о tsi о m e triya m e t о di t ск shiriluvchilarning birga qilinadigan ishlar yo к i guruh a^ larining b о shqa ishlarni birgali к da bajarishga хох ishlari haqidagi savоllarga beradigan javоblarini iоllar tanlash Ro’rsatR ichlari d e yiladi. К uchli va к uchsiz Ro’rsatR ichlar farqlanadi. К uchsizlari chua barqar о r mun о sabatlarni, к uchsizlari - b e qar о r va Yuza к i mun о sabatlarni aniqlashga imкоn yaratadi: кuchli va кuchsiz кo’rsatкichlar mazmun jihatidan turli хП bo’lishi mumк in, l ск in ulardagi umumiy narsa-ya’ni she ri к tanlashdir.
Tanlashlar s о ni ch exsiz bo’lishi mumк in, bir о q amaliyotning
кo’rsatishicha, кishining guruhdagi hокт va o’za™ munоsabatlarini aniqlash uchun 3 ta к ishini tanlash к if о ya. Bunda t ск shiriluvchidan birinchi navbatda кimni tanlashi, agar birinchi bilan imкоп bo’lmasa i ккinchi navbatda кimni tanlashi hamda iккinchisini tanlash imкот bo’lmasa, uchinchi navbatda кimni tanlashi haqida so’raladi.
Guruh, jam oadagi o’za™ mun о sabatlar grafi к ravishda zanjir, uchburcha к, Yulduzcha sha к lida if о dalanishi mum к in. Bunday if odalash a^ si unchali к iхс madan f о ydalanish l о zim. Buning uchun 4 ta aylana chiziladi. 1-yo к i mar к aziy aylanaga eng iкishining nоmeri yoziladi. Uchinchi aylana ichiga 1-2 ta tanlash olgan guruh a^ si, 4-aylanaga tanlamagan guruh a^sining shartli belgisi hamda aylanadan tashqariga rad etilgan guruh a^ sining n о m eri qo’yiladi.
Bunda aylana i кк i qismga ajratiladi va chap t о m onga qizlar, o’ng 1о m о nga o’g’il Ьоlalarning shartli belgilari jоylashtirib chiqilali. Jizlar dопт o’g’il b о lalar esa uchburcha к bilan if о dalanadi. Aylana va uchburcha к lar к im к imni tanlashiga qarab str е l к ali chiziqlar bilan birlashtiriladi. Bu-s о tsi о gramma d е b ataladi.
Agarda guruhda 20 dan ortiq a’zo bo’lsa, so tsi о gramma tuzish qiyinr о q.Shuning uchun bunday h о llarda matritsadan f о ydalanish maqsadga muv ofiq bo’ladi. matritsa quyidagicha tuziladi. To’rtburchaK yo к i к vadrat chizilib, guruh a^ larrining s о niga qarab к ata iо ridan pastga va Yuq oridan o’ng tc m onga guruh a^ larining shartli b е lgilari qo’yib chiqiladi. Guruh я^о larining shartli b е lgilari t ек shiriluvchilarning familiyasi yoкi uning bali harfi, ularning tartib nоmеп ham o’lishi mumкin. Gorizantal chiziq bo’yicha ф-Поrga tanlayotgan guruh я^оsi, vеrtiкaliga esa к ata к cha ichiga Rimni tanlayotgani haqdagi ma'lniM tlar yoziladi. Ij о biy tanlash «+» bеlgisi bilan, o’z-го bir-birini tanlash esa «+» bе lgisi bilan if о dalanadi.
Ma’lumE i, к ichi к guruh yo к i jam о alarda birlamchi guruh mavjud bo’lishi mum к in. Bu birlamchi guruhlar esa b о shqa matritsada b е lgilanadi. Buning uchun Yuq о rida кo’rsatilganidек to’rtburchaк yo к i к vadrat chizilib, matritsaning chap burchagidan pastdagi o’ng burchagiga qaratib, diagonal chizig’i o’ti< aziladi. Bu chiziq к vadratning shu diag опя1 chizig’ga to’g’ri ке lgan к ata к1яп ustidan o’tadi. 1-matritsadan o’z-го tanlanishga ega bo’lgan istagan bir кishi tanlab оlinadi. Uning tartib n о m е rini va familiyasini matritsaning 1-qat о^я o’ti< aziladi. Х uddi ana shu n о m е rni Yuq о ridagi 1-к ata ккя qo’yiladi. So’ngra 1 -matritsadan 1-qat о rga yozilgan o’z-го tanlanishda bo’lgan shaxslarni tanlab оlinadi. Uning tartib va familiyasi 2-qatоrga yoziladi. Хuddi ana shu nоmеrni Yuqоridan 2-ustunga yoziladi. Matritsaning shunga muv о fiq ке ladigan к ata к lariga + b е lgisi yozib qo’yiladi. Matritsa 1 -qat о ridagi ^shi bilan o’z-го tanlanishda bo’lgan guruhning navbatdagi я^о sini uning 1-matritsadagi n о m е rinisaqlagan h о lda 3-qat о rga yoziladi. Shu nоmеrni 3-ustunning Yuqоп qismiga ham qo’yiladi. Tеgishli к ata кк a plYus (+) b еlgisi qo’yiladi.Shu tariqa 1 -matritsadan tanlab о linadigan familiyalarni navbatdagi qat Qrga yoziladigan o’z-го tanlanishda bo’lgan Ыго rta ham к ishi q о lmagunicha dav о m ettirish ке ra к. B oshqacha qilib aytganda, o’zaro tanlanish da bo’lgan к ishilar d о irasi ya к unlanishi l ozim. ziux) bir-birini tanlamagan к ishilar matritsaning ох iriga yoziladi. Mi к r oguruh, ya’ni birlamchi guruh 2-5 к ishidan ib оШ bo’lishi mumк in.Shunday qilib, s о tsi о m е triya m е t о di оЬ’екНу va aniq ma’lumo tlar, ya’ni shaxsning guruhdagi yoк i jam о adagi haqiqiy h о latini a xs ettiruvchi ma’lumo tlar maqsadlarda f о ydalanishi mum к in.