Ekzon va intronlar. Gen klasterlari, promotor

TIBBIYOT GENOMIKASI. GENOMLARNING BIOTIBBIYOT
TADQIQOTLARI.
Odam genomini o‗rganish molekulyar tibbiyotda yoki tibbiyot genomikasida irsiy va irsiylanmaydigan kasalliklarni diagnostika, davolash va profilaktikasi uchun katta ahamiyat kasb etadi. Odam genomini o‗rganishning ahamiyati shundan iboratki tibbiyot nuqtai nazaridan eng muhim bo‗lgan yomon sifatli o‗smalar, gipertoniya va ateroskleroz kabi kasalliklarni irsiylanishi uchun ma‘sul genlarni aniqlash. Odam genomi nukleotidlari ketma–ketliklarini o‗rganish yo‗anlishida amalga oshiriluvchi ilmiy tadqiqotlar asosida, turli xil kasalliklar, jumladan irsiy kasalliklarning genetik asosini aniqlash va amaliy nuqtai nazardan, gen terapiya usullarini ishlab chiqish imkoni tug‗iladi. Psevdogenlar – struktur genlarning funksiya bajarmaydigan analogi hisoblanadi. Oqsillarni kodlash qobiliyatini yo‗qotgan va xujayroda ekspressiya bo‗lmaydi. Psevdogen oddiy funksional genlardan kelib chiqqan, mutatsiya natijasida ekspressiya qobiliyatini yo‗qotgan (stop kodonlarning paydo bo‗lishi, o‗qish doirasining siljishi va shu kabilar). Retropsevdogenlarning soni o‗rtacha miqdorda funksional genlardan ko‗proq. Viruslar - odam genomining 1% ga yaqini retroviruslardir (endogen retroviruslar). Bu genlar odatda egasiga foyda keltirmaydi, ba‘zi xolatlarda istisno bo‗lishi mumkin. Maslan, 43 million yil oldin odam va maymunlar ajdodlari genomida retrovirus genlari paydo bo‗lgan, ular virus qobig‗ining hosil bo‗lishida xizmat qilgan. Odamlarda va maymunlarda bu genlar yo‗ldosh(platsenta) ishlashida qatnashadi. Ko‗p miqdordagi retroviruslar odam ajdodlari genomiga 25 million yillar oldin ko‗chib o‗tgan.
Irsiy moyilli (multifaktorial) kasalliklar
Irsiy moyilli kasalliklar eng ko‗p tarqalgan kasalliklar guruhidir. Bu kasalliklar yuzaga chiqishida irsiy omillar bilan birga muhit omillari ham muhim axamiyatga ega. Irsiy moyillik monogen va poligen bo‗lishi mumkin. Monogen irsiy moyilli kasalliklar asosida ayrim genning mutatsiyasi ѐtadi. Lekin bu gen ta‘sirining fenotipda namoѐn bo‗lishi uchun albatta ma‘lum tashqi tashqi muxit omili ta‘sir qilishi shart. Ko‗pincha bu kasalliklar autosoma-retsessiv ѐki Xga birikkan retsessiv tipda irsiylanadi. Poligen irsiy moyilli kasalliklar bir nechta genlar kompleksining ma‘lum tashqi muxit omillari ta‘sirida fenotipik namoѐn bo‗lishidir. Bu kasalliklarni multifaktorial (ko‘p omilli) kasalliklar (MFK) deb ham ataladi. Bu eng ko‗p tarqalgan kasalliklar guruhidir, ular odam kasalliklarining 93%ga yaqinini tashkil etadi. Ular ham juda keng klinik polimorfizm bilan xarakterlanadi, MFK rivojlanishida ham genetik, ham muhit omillari rol o‗ynaydi. Bunda mutant genlar va muhit ta‘sirlari qo‗shiladi, bitta emas bir nechta lokuslarmutatsiyalanganligi uchun ularni poligen kasalliklar deb ham ataladi. Mutant genlarning samarasi hamma vaqt emas, balki ma‘lum muhit sharoitlarida fenotipik namoѐn bo‗lganligi uchun ularni yana irsiy moyilli kasalliklar deb ham ataladi. Genom, xromosoma va gen kasalliklarida populyatsiyada sog‗lom ѐki kasal shaxslar aniq ajralib turadi, MFKlarda esa tamomila boshqacha holat kuzatiladi: patologik fenotip hamma irsiyati buzilgan shaxslarda namoѐn bo‗lavermaydi, balki mutant genlar va muhit omillarining yig‗ma samarasi ma‘lum ―chegaradan‖ o‗tsagina namoѐn bo‗ladi. Boshqacha .qili aytganda MFKlarda patologik genotip bo‗lishiga qaramasdan fenotipik jihatdan sog‗lom bo‗lib qolish mumkin. Kasallikning boshlanishi mumkin bo‗lgan ―chegara‖ yuzaga chiqishi ma‘lum muhit omillari mavjudligiga bog‗liq bo‗lgan bir nechta mutant genlarning yig‗ma ta‘siriga ѐki mutant genlar orasida ―kasallikning asosiy geni‖ bo‗lishiga bog‗liq.