Əl-maiDƏ (SÜFRƏ)

(6.88) “Bu, Allahın haqq yoludur. Bəndələrindən istədiyini ona yönəldir. Əgər onlar (Allaha) şərik qoşsaydılar, etdikləri əməllər puça çıxardı”.
Allah yuxarıda xatırlanan peyğəmbərlərin bəzilərinin atalarını, övladlarını və qardaşlarını da doğru yola yönəltmişdir. O, onları seçərək düz yolla aparmışdır. Allah qullarına Öz ilahi təlimatını bəxş edir və bundan başqa doğru təlimat yoxdur. Qoy insanlar Ondan onlara belə bir təlimat əta etməsini diləsinlər, çünki əgər O, onları doğru yolla aparmasa, başqa heç kim bunu edə bilməz.

Əgər yuxarıda yad edilən peyğəmbərlər Allaha şərik qoşsaydılar, onların bütün əməlləri əbəs və faydasız olardı, çünki Ona şərik qoşulması istənilən əməli heçləşdirir və insanı Cəhənnəmdə əbədi iztirablara məhkum edir. Əgər Allaha şərik qoşmaq hətta seçilmiş qulların xeyirxah əməllərini də məhv edirsə, onda bütün qalan insanlar haqqında nə demək olar?
                                  
(6.89) “Onlar Bizim Kitab, hökm və peyğəmbərlik verdi­yimiz kimsə­lərdir. Əgər (indi) bunlar (Qüreyş müşrikləri və başqa kafirlər) bu dəlilləri dansalar, Biz onlara həmin dəlilləri inkar etməyən bir tayfanı müvəkkil edərik (onların yerinə dəlillərimizi inkar etməyəcək bir zümrə gətirərik).

(6.90) “Onlar (adları çəkilən peyğəmbərlər) Allahın doğru yola yönəlt­diyi kimsələrdir. Sən də onların haqq yolunu tutub get. De: “Mən bunun (İslam dinin təbliği) müqabilində sizdən bir əvəz istəmirəm. Bu (Quran) aləmlər (bütün bəşəriyyət) üçün yalnız bir möizədir (öyüd-nəsihətdir)”.
Alicənab Elçiyə (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) buyurulmuşdu ki, digər şərəfli peyğəmbərlərin yolu ilə getsin və o (ona Allahın salavatı və salamı olsun!), bu əmri yerinə yetirdi. O (ona Allahın salavatı və salamı olsun!), özündən əvvəl ən gözəl keyfiyyətlərə malik sələflərinin işini davam etdirdi. O (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) özündə onların keyfiyyətlərini və yaxşı cəhətlərini cəmləşdirdi və bunun sayəsində bütün məxluqları ötüb keçdi. O (ona Allahın salavatı və salamı olsun!), elçilərin ağası və təqvalı qulların rəhbəri oldu. Ona Allahın salavatı və salamı olsun və Onun bütün qalan elçilərinə də! Belə mühakimələrə istinad edərək bəzi səhabələr təsdiq edirdilər ki, Muhəmməd Peyğəmbər (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) Allahın elçiləri arasında ən yaxşısı idi.

Sonra Allahın Elçisinə (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) əmr edilmişdi ki, onun (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) dəvətindən üz çevirənlərə desin: “Mən Vəhyi aranızda yaydığıma və onu nəzərinizə çatdır­dığıma görə sizi maddi öhdəliklərlə yükləmirəm və sizdən mükafat istəmirəm. Əgər mən belə etsəy­dim, mənim ardımca getməməyə haqqınız olardı. Lakin mən mükafatımı Allahdan istəyirəm. Sizə isə mən bir Xatırlatma veri­rəm ki, ondan sizə fayda verən və zərər vuran şeyləri öyrənəsiniz. Onun sayəsində siz düzgün əməllər edə və günahlardan çəkinə bilərsiniz. Siz öz Rəbbinizi Onun adları və sifətləri vasitəsilə dərk edə bilər, mömin əxlaqını və onu necə əldə etməyi və həmçinin yaramaz məziyyətlər və onlara aparan yollar haqqında öyrənər­siniz. Əgər mənim möizələrim məxluqlar üçün xatırlatmadırsa və Allahın Öz qullarına göstərdiyi böyük mərhə­mətdirsə, onda siz onları qəbul etməklə Ona həmd etməlisiniz.
                                            

(6.91) “Onlar (yəhudilər): “Allah heç bir bəşərə bir şey (Quran) nazil etmə­mişdir”, - deməklə Allahı layiqincə qiymət­lən­­dirmədilər. De: “Musanın insan­lara bir nur və hidayət olaraq gətirdiyi kitabı (Tövratı) kim nazil etmişdir? Siz onu vərəqlərə yazıb göstərir, bir çoxunu da gizlədirsiniz. (Əslində) siz (Quran vasitəsilə) özünüzün və atalarınızın bilmədiklərini öyrənmiş olursunuz. (Ey Elçim!) Sən: “Allah!” deyib çağır, sonra da onları burax ki, düşdükləri bataqlıqda oynaya-oy­naya qalsınlar. (Özlə­rinin dedi-qodularında, pis işlərində və yaramaz əqidələrində davam etsinlər)”.
Bu, peyğəmbərə nazil olan vəhyləri inkar edən o yəhudilərin və müşriklərin qınanmasıdır ki, onlar Allahın insanlara heç nə nazil etmədiyini bəyan edirlər. Onlar bunu ona görə deyirlər ki, özləri Allahı layiqincə dəyərləndirmirlər. Onlar Onun əzəmətini və müdrikliyini qiymətləndirə bilmədilər və qərara gəldilər ki, O, qullarını özbaşına buraxacaq və onlara Öz hökm və qadağalarını göndərməyəcək. Onlar Allahın Öz qullarına göstərdiyi ən böyük mərhəməti – peyğəmbərə nazil etdiyi vəhyi təkzib etdilər, halbuki, onlar onsuz xoşbəxtlik, nemət və uğur əldə etmək imkanına malik deyillər. Allahın ünvanına bundan artıq həqarət ola bilərmi?!!

O, onların qəbul və etiqad etdikləri baxışlarına söykənən bəyanatlarının yanlışlığını ifşa etdi. Bundan ötrü Allah Öz Elçisinə (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) buyurdu ki, belə desin: “Bəs öz nuru ilə cahillik zülmətini yaran, insanları azğınlıqdan doğru yola çıxardan və onlara həqiqi bilikləri və xeyirxah əməlləri izah edən Böyük Tövratı Musaya kim nazil etmişdi? Bu Kitab haqqında xəbər bütün dünyaya yayılmış və bütün qəlblərə və qulaqlara çatmışdır. Siz isə onu ayrı-ayrı vərəqlərdə yazmağa və ondan istədiyiniz kimi istifadə etməyə başladınız. Siz insanlara öz maraqlarınıza uyğun olanları göstərir, onun, maraqlarınıza uyğun gəlməyən böyük bir hissəsini isə onlardan gizlədirsiniz. Bu Böyük Kitab sayəsində siz çoxlu biliklər əldə etmisiniz ki, onları əvvəllər nə sizə, nə də ulu babalarınıza heç kim açıb bildirməmişdi”.

Belə gözəl keyfiyyətlərə malik olan Kitabı yəhudilərə kimin nazil etməsini soruşması haqqında verdiyi əmrdən sonra Fövqəluca Allah Elçisinə (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) buyurur ki, Kitabı Onun nazil etdiyini onlara bildirsin. Qoy onlar vəd olunan Gün gələnə qədər öz cəfəngiyatları ilə əylənsinlər və onlara fayda verməyən şeylərlə başlarını girləsinlər!
                      
(6.92) “Bu (Quran) da mübarək (xeyir-bərəkəti daim, fay­dası çox), özündən əvvəlkiləri təsdiq edən bir Kitabdır ki, onu sənə Məkkə əhlini və ətrafındakı insanları (Allahın əzabı ilə) qorxutmaq üçün nazil etmişik. Axirətə iman gətirənlər ona da iman gətirər, namazlarını da qoruyub saxlayarlar (vaxtlı-vaxtında qılar­lar)”.
Bu Quran – Mübarək Kitabdır, axı o özündə böyük mərhəmət və hüdudsuz xeyir daşıyır. O, özündən əvvəlki Kitab­larla ziddiyyət təşkil etmir və onların doğruluğunu təsdiq edir. Allah onu ona görə nazil etmişdir ki, Muhəmməd Peyğəmbər (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) onunla şəhərlərin anası olan müqəddəs Məkkənin sakinlərini və habelə onun ətrafında yaşayan ərəblərə və digər məskənlərin əhalisinə öyüd-nəsihət versin.

Peyğəmbər (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) insanları Allahın cəzalandıracağından çəkindirir və hansı əməllərin buna yol açacağından xəbərdar edirdi. Axirət gününə iman gətirənlər bu Qurana da iman gətirdilər və öz namazlarına diqqətlə yanaşmağa başladılar. Ürəklərində olan qorxu onları möhkəmlətdi və bu, Rəbbə dərin ehtiramla can atmalarına, namazları vaxtında qılmalarına, onların şərtlərinə və məhdudiyyətlərinə, fərz və könüllü tələblərinə ciddi riayət etmələrinə səbəb oldu. Qoy Allah bizi də onlardan etsin!
                                                 

(6.93) “Allaha iftira yaxan, özünə heç bir vəhy olunmadığı halda: “Mənə də vəhy olunmuşdur, mən də Allahın nazil etdiyi (Quran) kimi bir kitab endirəcəyəm”, - deyən şəxsdən daha zalım kim ola bilər? Kaş sən zalımları ölüm əzabı içində çabalayan, mələklərin də (bu zaman) əllərini uzadıb: “Çıxarın canlarınızı! Siz bu gün Allaha qarşı nahaq sözlər danışdığınıza və Onun ayələrinə təkəbbür göstər­diyinizə görə alçaldıcı bir əzabla cəzalan­dırılacaqsınız!” – dediklərini görəydin!”
Ən böyük zalımlar və cinayətkarlar – Allaha iftira atan yalançılardır. Onlar Ona Onun heç vaxt buyurmadığı sözlər və hökmlər aid edirlər. Onlar – insanlar arasında ən zalım olanlardır, çünki onlar dinin əsas və fərdi müddəalarını³⁷ təhrif edir, Allahın adın­dan yalan danışır və başqalarına böyük zərər vururlar.

Belələrinə, onlara vəhy nazil edildiyini iddia edən yalançı “peyğəmbərlər” aiddir. Onlar nəinki Allaha böhtan atmağa cəhd edir, hətta Onun hakimiyyətinə və qüdrətinə qəsd edirlər, çünki insanları özlərinin ardınca getməyə məcbur edir, rəqibləri ilə vuruşur və qan tökməyə və özgə əmlakını mənimsəməyə yol verirlər. Bu ayə yalançı Müseyliməyə, əl-Əsvəd əl-Ənsiyə, əl-Muxtara və başqa yalançı “peyğəmbərlərə” dairdir.

Ən böyük zalımlar – Allahın etdiklərini özlərinin də etməyə qadir olduqlarını bildirən kəslərdır. Onlar Onun şəriət hökmləri vermək haqqına qəsd edir və özlərinin hökm və müddəalarını uydururlar. Onlar həmçinin Müqəddəs Quranı təkzib etməyə və ona bənzər bir şey yazmağa qabil olduqlarını güman edən mürtədlərdir. Köməksiz və çoxsaylı qüsurları olan bir məxluqun Qüdrətli və Zəngin, mütləq kamilliyə və habelə qüsursuz adlar və sifətlərə malik Rəbbin haqlarına qəsd etməkdən də müdhiş zalımlıq ola bilərmi?!!

Allah zalımları qətiyyətlə qınadıqdan sonra, dünya həyatını tərk etdikləri anda və Qiyamət günü başlayarkən onları gözləyən cəzanı xatırladır. Onlar can verərkən mənfur ağrılara və dəhşətli müsibətə qərq olurlar. Həmin məqamda onlarla baş verənlər qorxunc bir səhnəyə çevrilir ki, bunu sözlərlə təsvir etmək mümkün deyil. Mələklər əllərini onlara tərəf uzadaraq (can verənlərə) ağır zərbələr endirir və əziyyət verirlər. Onların ruhu müqavimət göstərməyə cəhd edərək bədəni tərk etməkdən imtina etməyə çalışırlar və belə olduqda məmləklər onlara deyirlər: “Çıxın yanımıza! Bu gün siz sərt cəzaya məruz qalacaqsınız və o, sizin rüsvayçılığınız və alçaldılmanız olacaqdır. Allahın verəcəyi əvəz törətdiyiniz cinayətlərə uyğundur. Siz Allah haqqında yalan danışdığınıza və elçilərin sizə çatdırdıqları haqqı inkar etdiyinizə görə cəzalandırılacaqsınız. Siz özünüzü onun ayələrindən üstün tutur və Onun hökmlərini yerinə yetirməkdən təkəbbürlə imtina edirdiniz”.

Bu ayə bərzəx aləmində cəzanın və məmnunluğun gerçək olacağına dəlalət edir, çünki mələklər mürtədlərə can verdikləri və öldükdən o saat sonrakı anda veriləcək cəza haqqında xəbərdarlıq edirlər. Cəza və məmnuniyyət ölümdən o saat sonra başlayır və Qiyamət günü başlayana qədər davam edir. Bu ayədən həm də aydın olur ki, ruh³⁸ formaya malikdir və hərəkət etməyə, danışmağa, bədəndə məskunlaşmağa, onu tərk etməyə qadirdir.
                            

(6.94) “Siz Bizim hüzurumuza ilk dəfə sizi yaratdığımız kimi tək-tənha, özü də sizə verdiyimiz (var-dövləti, əhli-əyalı) arxanızda (dünyada) qoyub gəlmisiniz. Artıq sizin (vaxtı ilə) öz aranızda Allahın şərikləri iddia etdiyiniz şəfaətçilərinizi görmürük. Artıq aranızdakı (rabitə) qırılmış və (Allaha şərik) iddia etdikləriniz (bütlər) də sizdən (uzaqlaşıb) qeyb olmuşdur”.
Bərzəx aləmində zalımların aqibətini xatırladaraq, Fövqəluca Allah xəbər verir ki, Qiyamət günü onlar tamamilə tək-tənha qalacaq və büsbütün var-yoxdan çıxıb səfalətə uğrayacaqlar. Onlar ailələrindən və cah-cəlallarından, uşaqların­dan, mühafizəçilə­rindən və köməkçilərindən məhrum olacaqlar. Onlar ilk dəfə xəlq edildikləri kimi Allahın qarşısında dayanacaqlar. Onlar tamamilə lüt olacaqlar, çünki insan var-dövləti və digər nemətləri, bunun üçün zəruri əməlləri yerinə yetirdikdən sonra doğulduqdan sonra əldə edir. Həmin gün qullar dünyada malik olduqları yaxşı və yaramaz əməllərindən başqa nə varsa itirirlər, çünki Axirət həyatında insanın taleyini müəyyənləşdirən məhz onun əməlləri olacaqdır. Onun əmin-amanlığı və ya bədbəxtliyi, sevinci və ya kədəri, məmnunluğu və ya əzab-əziyyəti o əməllərdən asılı olacaqdır. Həmin əməllər fayda və zərər verəcək, məhzunlaşdı­racaq və şadlandıracaqdır. Yerdə qalan nə varsa, o cümlədən, zövcələr, övladlar, əmlak və yoldaşlar insan həyatında təsadüfi anlar və əldə edərək itirdiyi nemətlər olacaqdır.

Allah müşriklərə deyəcək: “Siz Bizim hüzurumuzda tama­­milə tək-tənhasınız. Biz sizə nemətlər vermişdik, lakin siz onları arxanızda qoymuşsunuz və indi Biz öz Rəbbinizə şərik qoşduğu­nuz havadarlarınızı sizin yanınızda görmürük”.

Müşriklər Allaha şərik qoşaraq, Onunla bərabər mələklərə, peyğəmbər­lərə, saleh insanlar və başqa məxluqlara ibadət edirlər. Bütün qulların bütövlüklə Ona məxsus olmasına baxmayaraq, müşriklər Ona ibadət etmək əvəzinə onlara sitayiş edirlər. Onlar özlərini zalımcasına aparırlar, çünki onların hamısı – Allahın qullarıdır və ancaq tək Ona ibadət etməliydilər. İbadət ayinlərini yaradılmışlara həsr edərək müşriklər Uca Yaradan və Hökmdarla onları bir pilləyə qoyurlar və buna görə Qiyamət günü onları amansızlıqla qınayacaqlar.

Onlara deyiləcək: “Biz Allaha qoşduğunuz havadarlarınızı sizinlə yanaşı görmürük. Sizinlə şərikləriniz arasındakı əlaqələriniz qırılmışdır və heç kim sizi müdafiə etməyəcək və sizə yardım göstərməyəcək. Ümid bəslədiklərinizin hamısı sizi tərk etmişlər. Siz öz əməllərinizdən xeyir götürəcəyinizə, əmin-amanlıqda olacağınıza, xoşbəxtliyə və xilas olacağınıza inanırdınız, çünki şeytan sizə təmtəraqlı gələcək vəd etmiş və onu qəlbinizdə bər-bəzəkli göstərmişdi. Siz onun vədlərini öz dilinizlə tələffüz edir və bu yalana valeh olurdunuz, halbuki o yalan heç bir əsasa söykənmirdi. Lakin artıq indi siz hər şeyin tərsinə əmin oldunuz və başa düşdünüz ki, siz özünüz özünüzü itirmisiniz, ailənizdən və var-dövlətinizdən məhrum olmusunuz”.
                  
(6.95) “Şübhəsiz ki, toxumu da, çəyirdəyi də cücərdib çatladan, ölüdən diri, diridən də ölü çıxardan (ölü yumurtadan diri toyuq, diri toyuqdan ölü yumurta yaradan) Allahdır. Budur Allah! Axı siz Ondan (haqq olan Allahdan) nə cür döndəri­lirsiniz?”
Fövqəluca Allah burada Özünün kamilliyidən, hakimiyyəti­nin əzəmətindən, qüdrətinin hüdudsuzluğundan, rəhminin əhatəedilməzliyindən, alicənablığının hərşeyi ehtiva etmə­sin­dən və yaratdığı məxluqlara qayğıkeşliyindən bəhs edir.

Allah toxumu və çəyirdəyi cücərməyə məcbur edir. Bu, insanların əkdiyi və Allahın çöllərə və səhralara səpib yaydığı bütün toxumlara aiddir. O, müxtəlif növlərə aid və müxtəlif görünüşdə olan və hər cür fayda verən taxıl və digər bitkilərin toxumlarını çatladıb cücərdir. O, xurma və digər meyvə ağaclarının çəyirdəyini cücərdir. Bu, toxumdan və çəyirdəkdən çıxan məhsulları yeyərək zövq alan insanlara, ev heyvanlarına və bütün digər heyvanlara böyük fayda verir. Onlar meyvələrdən qidalanmaq üçün istifadə edir və Allahın müəyyən etdiyi qaydada onlardan hər cür fayda əldə edirlər. Bu minvalla O, onları heyrətləndirən və ağıllı insanları məftun edən Öz səxavətinin və yaxşılıqlarının təzahürünü göstərir. O, onlara Özünün ən kamil istedada, nəhayətsiz müdrikliyə malik olduğunu göstərir və bunların sayəsində insanlar Onu dərk etmək və ancaq tək Ona ibadət etmək imkanı qazanırlar. Onlar əmin olurlar ki, O – Həqiqi Allahdır, qalan bütün başqa tanrıçalara ibadət etmək isə yalan və faydasızdır.

Allah canlı məxluqu spermanın bir damcısından yaratmaqla ölünü diriyə çevirir, yumurtadan toyuq çıxarır, toxumdan və çəyirdəkdən isə taxıl və ağaclar yetişdirir. Sonra O, canlını cansıza çevirir – sünbüllərdən və ağaclardan toxum və çəyirdək çıxardır, toyuqları yumurtladır. Burada ölü dedikdə, inkişaf edib böyüməyən və canı olmayan şeylər nəzərdə tutulur. Allah bu məxluqları Özü təkbaşına yaradır və onları idarə edir. O – Rəbdir və bütün yaradılmışlar Ona ibadət etməlidirlər. O, aləmlərin qayğısına qalır, Öz səxavətini onlara bəxş edir və mərhəməti sayəsində onlara ruzi verir. Bu mükəmməl keyfiyyətlərə malik olan Tək Allaha ibadət etməkdən boyun qaçıranlar gör nə qədər aldadılıblar ki, nə fayda verməyən və də nə zərər vurmayan, nə ölümə, nə də dirilişə sahib olmayan kəslərə ibadət edirlər.
            
(6.96) “(Gecənin zülmətindən) səhəri yarıb çıxaran, gecəni bir istirahət vaxtı, günəşi və ayı (vaxt üçün) bir ölçü vasitəsi edən də Odur. (Bütün) bunlar yenilməz qüvvət sahibi, (hər şeyi) bilən Allahın təqdiridir (əzəli hökmüdür)”.
Məxluqların nə ilə qidalanmasını xatırlatdıqdan sonra, Allah buyurur ki, Öz mərhəməti sayəsində O, qulları üçün yeri məskunlaşdırdı və onların ehtiyacı ola biləcək hər şeyi yaratdı. O, işığı və qaranlığı və onların məxluqlara verdiyi böyük faydasını yaratdı. O, toxum və tumları yararaq cücərdir, yerin səthində hər şeyi çulğalayan gecə qaranlığını ziyalandırır. O, sübh şəfəqi ilə tədricən qaranlığı parçalayır və o tamamilə yox olduqda onu parlaq işıq əvəz edir. Məxluqlar isə öz xeyirləri üçün işləmək, ruzi əldə etmək, öz dininin və dünyasının qayğısına qalmaq imkanı əldə edirlər. Lakin bununla yanaşı onlar rahatlığa və istirahətə ehtiyac duyurlar. Amma gün davam etdikcə və hava işıqlı olduqca mükəm­məl istirahət etmək mümkün olmur. Buna görə Allah istirahət üçün gecəni təyin etmişdir. Bu zaman insanlar evlərinə dönür, mal-qara tövlə-axuruna qayıdır, çöl heyvanları da öz kahalarına girir, quşlar yuvalarına qonur və onların hər biri istirahət etmək imkanı tapır. Sonra Allah qaranlığı işıqla əvəz edir və bu qayda ta Qiyamət gününədək davam edəcəkdir.

Allah günəşi və ayı da ona görə yaratmışdır ki, insanlar illərin hesabını apara və vaxtı müəyyən edə bilsinlər. Bunun sayəsində onlar Allaha ibadətin və bir-birilərinin qarşısında öhdəliklərinin vaxtını dəqiq müəyyən edə bilirlər. Əgər günəş və ay olmasaydı, əgər onlar bir-birilərini əvəz etməsəydi, insanların əksəriyyəti vaxtı bilməzdilər. Ancaq onların bəziləri çox böyük səylərin nəticəsində dəqiq vaxtı təyin edə bilərdi və onda qullar onların yaşaması üçün zəruri şeylərdən məhrum olardılar.

Xatırlatdığımız qayda – Qüdrətli və Alim Allahın qoyduğu qaydadır. Onun qüdrəti o dərəcədə əzəmətlidir ki, xəlq edilmiş bu nəhəng yaradılmışlar belə Ona mütidir. Onlar Allahın hökmünə tabe olaraq itaətkarlıqla hərəkət edir. Onlar Onun qoyduğu məhdudiyyətləri keçmir, müəyyən olunmuş vaxt hədlərini aşmır və geriyə də qalmır. Onun biliyi bütün aşkar və gizli olana, birinci və sonuncu olana aiddir və həm də Allahın biliklərinin hüdud­suzluğunun xeyrinə olan dəlillərdən biri də Kainatda bərqərar olan ecazkar tarazlığın mövcudluğudur. Bu qayda öz mükəmməlliyi, müdrikliyi və onlara verdiyi fayda ilə məxluqların ağlını məəttəl qoyur.
                
(6.97) “Suyun və qurunun zülmətində (yolunuzu) düz getmək üçün ulduzları sizin üçün yaradan da Odur. Biz bu ayələri anlayan bir camaat üçün bu cür ətraflı izah etdik”.
Allah ulduzları yaratmışdır ki, insanlar onların vasitəsilə quruda və dənizdə, yolu azanda onu tapa bilsinlər. Onların sayəsində insanlar öz məqsədlərini güdərək yer üzündə səyahətə çıxır, ticarət səfərlərinə yollanır və gəzib dolaşırlar. Bəzi ulduzları ilin hər vaxtında görmək olur, çünki onlar səmada öz vəziyyətlərini dəyişmirlər. Digər ulduzlar daima hərəkət edir və təcrübəli səyahətçilər onların hərəkət istiqamətini bilir və onlara müvafiq cəhətləri və vaxtı təyin edirlər.

Bu və buna bənzər digər ayələr sübut edir ki, şəriət səma cisimlərinin yerləşməsini və hərəkətini öyrənməyə icazə verir və bu sahəyə həsr olunmuş elm astronomiya adlanır. Bu da onunla izah olunur ki, müvafiq biliklər olmadan insanlar ulduzlara görə yolu düzgün təyin etmək qabiliyyətinə malik deyillər..

Allah Öz ayələrini edərək bir sıra ayələri digərlərindən fərqləndirir, onları biliyi olanlar üçün daha anlaşıqlı və aydın edir. Quran ayələri məhz belə insanlara müraciət edir və onlardan layiqli cavab gözlənilir. Allahın ayələrindən və Onun elçilərinin gətirdiyi biliklərdən üz döndərən yonulmamış nadanlara gəldikdə isə, heç bir izahat onlara fayda gətirə, onları şübhələrdən xilas edə və onların problemlərini həll edə bilməz.
             

(6.98) “Sizi tək bir insandan yaradan da Odur. Sizə bir qərar yeri, bir də bir əmanət yeri vardır. Biz ayələrimizi başa düşən bir xalq üçün belə müfəssəl bəyan etdik”.
Bütün insanlar bir nəfərdən – Adəmdən törəmişlər. Allah ondan bütün yer kürə­si­nə yayılan bəşəriyyəti yaratmış və o, bu günədək artmaqda davam edir. İnsanlar bir-birilərindən əxlaqi keyfiyyətlərinə, zahiri görünüşə və bir çox başqa xüsusiyyətlərinə görə fərqlənirlər, özü də bu fərqlər o dərəcədə böyükdür ki, onları dəyərləndirmək və sözlə təsvir etmək mümkün deyil.

Allah insanlar üçün son yaşayış məskəni kimi Axirət yurdunu müəyyənləş­dir­miş­dir ki, bütün məxluqlar oraya düşəcəklər. Ora onların ən axırıncı və heç vaxt tərk etməyə­cəkləri Sığınacaq olacaqdır. Onlar məhz həmin Sığınacaq xatirinə yaradı­lıblar və yer üzünə gəlmələri öz əməlləri ilə oranı abadlaşdırmaq məqsədi daşıyırdı.

Allah insanların saxlanılması üçün də yer müəyyənləş­dirmişdir. O, onları ataları­nın onurğa sütununda və analarının bətnində saxlayır. O, onları həyatda olduqları zaman yerdə və ölümdən sonra isə bərzəx aləmində saxlayır. Lakin bütün bunlar müvəqqəti mərhələlərdir, çünki insanlar həmin mərhələlərdə çox qalmırlar, son dayanacaq məntəqəsinə çatana qədər növbəti mərhələyə yola salınırlar. Son məntəqə onların axırıncı Sığınacağı, dünya həyatı isə ancaq müvəqqəti məskən və qısamüddətli dayanacaqdır. Allah Öz ayələrini, dəlillərini və sübutlarını başa düşənlər üçün bu minvalla izah edir.
                                            

(6.99) “Göydən su (yağış) endirən Odur. Biz onunla hər bir bitkini yetiş­dir­dik, yaşıl fidanlar göyərtdik, onlardan bir-birinə sarmaşmış (sünbül olmuş) dənələr çıxartdıq. Biz xurma ağacından, onun tumurcuğundan bir-birinə sarmaşmış sal­xımlar yetişdirdik. (Biz, həmçinin) üzüm bağları, bir-birinə bənzəyən və bənzəmə­yən zeytun və nar yetişdirdik. (Onlardan hər birinin) bar verdiyi vaxt meyvəsinə və onun yetişməsinə baxın. Şübhəsiz ki, bunda (Allahın Öz qüdrəti ilə yaratdığı bu şeylərdə) iman gətirən bir camaat üçün (Rəbbinizin varlığını sübut edən) dəlillər vardır”.
Fövqəluca Allah insanların və başqa məxluqların ehtiyacı olduğu ən böyük nemətlərdən birini yada salır. Bu, insanların ona ehtiyacı olduğu zaman torpağı sulayan yağışın yağmasıdır. Yağış suyunun vasitəsilə Allah insanların yeməyinə və heyvanların yeminə yarıyan bitkilər yetişdirir. Məxluqlar Onun səxavətindən zövq alır və onlara hədiyyə edilmiş azuqəyə və Onun mərhəmətinə görə şad olurlar. Onlar quraqlıqdan və qıtlıqdan qurtulur və sevinc onların qəlbini və çöhrələrini nurlandırır. Mərhəmətli və Rəhmli Allah Öz lütfkarlığı ilə onları himayə edir və bu da insanlara həyatdan həzz almağa imkan verir və onlara yorulmadan nemətlər Bəxşedənə ciddi-cəhdlə minnətdarlıq etməyi, Ona ibadət etməyi, Ona doğru can atmaği və Onu sevməyi zəruriləşdirir.

Suyun hesabına bitib-böyüyən ağacları və sair bitkiləri xatırlatdıqdan sonra, Fövqəluca Allah taxılı və xurmanı xüsusilə qeyd edir, çünki onlar məxluqlara böyük fayda verir və əksər insanları qida ilə təmin edir. Allah yaşıl bitkilər əkərək onlardan buğda, arpa, qarğıdalı, düyü və digər taxıl bitkiləri törədir ki, bunların toxumları bir-birinə sıx yerləşmişdir. Bir sünbüldə və ya qıçada çoxsaylı toxumlar yetişir və onlar bir-biri ilə əsla bitişmirlər. Onlar ayrı-ayrı danələr olmaqla ümumi mənşəyə malikdir. Bu barədə xatırlatma onu göstərir ki, taxıl məhsulu bol və insanların həm yeməsi və həm də növbəti əkin sahəsinə səpməkdən ötrü ehtiyatını tutması üçün kifayət qədər artımlı olur.

Xurma ağaclarındakı tumurcuqlardan aşağı sallanan və onu dərmək istəyənlər üçün asan başa gələn xurma salxımları yetişir. Xurma dərmək elə də çətinlik yaratmır, hətta əgər xurma ağacı hündür olsa da, onun qurumuş geniş budaqlarından yapışaraq ağaca dırmaşmaq çox asandır. Fövqəluca Allah xurma ağacları ilə bərabər yağış suyu suvarılan üzüm tənəkləri, zeytunluqlar və nar bağları becərdir. Bu ağaclar da böyük faydalar verir və insanların həyatında mühüm yer tutur. Məhz buna görə Allah onları başqa ağaclar və bitkilər arasında fərqləndirmişdir.

Allah xəbər verir ki, onlar həm oxşar və həm də bir-birindən fərqlidir. Belə bir rəy var ki, bu vəhy həm zeytuna və həm də nara aiddir, çünki bu ağaclar və onların yarpaqları çox oxşardır, amma meyvələri bir-birindən tam fərqlənirlər. Başqa bir şərhə görə isə bu bütün ağaclara və meyvələrə aiddir. Onların bəziləri çoxlu oxşar cəhətlərə malikdir, bəziləri isə qətiyyən bir-birinə bənzəmir. Lakin onları hamısı qullara fayda verir, onları məmnun edir, aclığını aparır və onlar üçün nəsihət rolunu oynayır. Məhz buna görə Allah sonra, meyvə və bəhrələr üzərində düşünməyi əmr edir. Bu, bütövlükdə bütün meyvə ağaclarına, o cümlədən, xüsusilə xurma ağaclarına aiddir.

Baxın görün onlarda meyvələr necə tumurcüqlanır və onlar necə yetişirlər. Bun­larda həqiqətən Allahın mərhəmətinin, Onun hüdudsuz lütfkarlığının, mütləq qüdrətinin və qullarına qarşı xüsusi şəfqətinin dəlilləri olan coxlu möcüzələr vardır. Lakin heç də hamı bundan özü üçün ibrət dərsi götürmür və bu möcüzələr üzərində düşünmür və onların üzərində hər düşünən də onların özündə təcəssüm etdirdiyi mənanı dərk etmir. Elə buna görə, Allah qeyd edir ki, ancaq möminlər ayələrdən faydalana bilirlər. İman onları xeyirxah əməllər işlətməyə sövq edir ki, bu əməllər imanın mütləq şərti və vacib tələblərindəndir. Bunlardan biri də Allahın ayələri üzərində düşünmək və onların əsil mənalarını dərk etməkdir ki, ağıl, təhtəlşüur və şəriət bunun lehinə şəhadət verir.
               

(6.100) “Cinləri (Allah) yaratdığı halda, (kafirlər və cahillər) onları Allaha şərik qoşdular, (nəyə inandıqlarını, nə danışdıqlarını) bilmədən (özlərindən) Onun üçün oğullar və qızlar uydurub düzəltdilər. Allah isə onların Ona aid etdikləri sifətlərdən uzaqdır (pakdır) və yüksəkdə durur”.
Fövqəluca Allah bu ayədə bildirir ki, O, Öz qullarına xeyirxahlıq edir və onlara Özünün açıq-aşkar ayələrini və aydın dəlillərini göstərir. Buna baxmayaraq, qureyş müşrikləri və digər müşriklər Ona şərik qoşurdular, öz bütlərinə dua üçün müraciət edir və Allahla bərabər, Onun sadəcə yaratdıqları olan və Rəbbin heç bir keyfiyyətlərinə malik olmayan şeytanlara və mələklərə ibadət edirdilər. Onlar məxluqları, Yaradan, İdarəedən, hər növ nemətlərlə Təminedən, hər cür Şərdənqoruyan Allahla bərabər tuturdular. Onlar olduqca böyük yalan uydurur və heç bir əsasları olmadan Allaha oğullar və qızlar isnad edirlər. Allah haqqında heç bir dəqiq məlumata əsaslanmadan, Onun sonsuzluğa qədər uzaq olduğu dəhşətli qüsurları Ona aid edərək iftira atandan da zalım kim ola bilər?!! Allah pakdır və müşriklərin Ona aid etdikləri hər şeydən ucadır. Çünki O, bütün kamil sifətlərə sahib olandır və hər cür nöqsandan, qüsurdan, çatışmazlıqdan və xətadan yüksəkdədir.
                  