Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

Mən deyərəm ki: Bu iki rəvayətə yaxın mənada olan bir rəvayət də bir neçə yoldan İbni Ömərə söykənilərək nəql edilmişdir. Lakin bu rəvayətlərin hamısı şübhəlidir. Belə ki, [səhabələrin bütününün səhv bir mövzu üzərində ittifaq edəcəkləri ağlan mümkün deyil. Çünki] "Allah özünə ortaq qaçılmasını bağışlamaz..." deyə başlayan ayənin, daha əvvəl şərhini etdiyimiz şəfaət ayələrinin məzmunlarından çox bir məna daşımadığını bütün səhabələrin bilmədiyini sanmırıq.

Ayrıca onların, şəfaət haqqındakı ayələrin çoxunun Məkkə dövründə endiyindən xəbərsiz olacaqlarını da düşünə bilmərik. Məsələn, uca Allah Zuxruf surəsində belə buyurmuşdur: "Allahı buraxıb da tapındıqları bütlər, şəfaət edə bilməzlər. Ancaq bilərək haqqa şahidlik edənlər bunun xaricindədir." (Zuxruf, 86) Yunus, Ənbiya, Taha, Səba, Nəcm və Muddəssir surələrində iştirak edən şəfaət mövzulu ayələr də belədir.

Bu ayələrin hamısı Məkkə dövründə enən və şəfaəti sübut edən ayələrdir. Necə ki şəfaətlə əlaqədar yazımızda bu mövzuya detallı bir şəkildə şərh gətirmişdik. (Bəqərə, 47-48) Bu ayələr isə bütün günahları əhatə edər. Söz mövzusu ayələrdə biri şəfaət görən adam ilə əlaqədar, o biris(n)i isə uca Allah ilə əlaqədar iki qeyd vardır. Şəfaət görən adam ilə əlaqədar qeyd, o adamın Allahın razılığına uyğun bir dini yəni, tövhid qanununa söykənən bir inancı mənimsəmiş olması və Allaha ortaq qaçmamış olmasıdır. Uca Allah ilə əlaqədar qeyd isə onun meşiyeti və diləməsidir. Bu ayələrdən çıxan nəticə, Allahın əfvinin ONun diləyinə bağlı olaraq şirk xaricindəki bütün günahları əhatə etdiyidir. Bu da, "Allah özünə ortaq qaçılmasını bağışlamaz." deyə başlayan ayənin məzmununun eynilə eynisidir.

Quranda haqsız yerə öldürülməsi haram olan bir cana qıymanın, faiz yemənin və qohumlarla əlaqələri kəsmənin cəzasının əbədi cəhənnəm olduğunu ifadə edən ayələrə gəlincə, -məsələn bir ayədə belə buy-rulur: "Kim bir mömini qəsdən öldürsə cəzası, içində əbədi olaraq qalacağı cəhənnəmdir..." (Nisa, 93) Bir başqa ayədə isə faizlə əlaqədar belə buyurulur: "Kim təkrar faizə dönsə, işdə onlar cəhənnəmlikdir, orada davamlı qalarlar." (Bəqərə, 275) Başqa bir ayədə də qohum əlaqələrini kəsməklə əlaqədar belə buyurular: "İşdə lənət onlar üçündür və pis yurd (cəhənnəm) onlarındır." (Rə'd, 25)- bu və bənzəri ayələr insanı yalnız pis bir aqibətlə təhdid edirlər, cəhənnəm əzabından xəbər verirlər. Lakin bu cəzanın qəti, dəyişməz və qaldırılmaz olduğu da deyilə bilməz. Çünki bu ayələrin bu mövzuda [adı çəkilən günahların cəzasının qəti olub, əsla bağışlanılmayacağı mövzusunda] sarahati (dəqiq bir şərhi) yoxdur.

Qısacası, "Allah özünə ortaq qaçılmasını bağışlamaz." ayəs(n)i, şəfaət ayələrinə görə səhabələrin o sözlərinə səbəb olacaq bir məzmun çoxluğu daşımır. Bu səbəblə səhabələr böyük günahlar haqqındakı ayələri cəhənnəm cəzasının qətiliyi formasında anlamış ola bilməzlər ki, böyük günah işləyənlərin cəhənnəmlik olacaqlarına şahidlik etmələri caiz olsun. Yenə, "Allah özünə ortaq qaçılmasını bağışlamaz..." ayəsindən də şəfaət ayəsində olmayan bir məna çıxara bilməzdilər ki, bu ayənin böyük günahlar haqqındakı ayələri neshettiğini (=geçersiz etdiyini), məhdudlaşdırdığını və ya qeydləndirdiyini söyləmələri gərəkmiş olsun.

Sözünü etdiyimiz rəvayətlərin biri bu gerçəyi eyham edir. Bu da et-Dürr-ül Mensurun səhih bir sənədlə İbni Durays, Əbu Yala, İbni Münzir və İbni Adiy yolu ilə İbni Ömərdən nəql etdiyi bu rəvayətdir. Bu rəvayətə görə İbni Ömər belə deyir: "Biz böyük günah işləyənlər üçün üzr istəməkdən qaçınırdıq. Lakin Peyğəmbərimizdən (s. a. a), 'Allah özünə ortaq qaçılmasını bağışlamaz; bundan başqasını de-lediği kimsə üçün bağışlayar/hədiyyələr.' ayəsini eşidincə iş dəyişdi. Bir də Peygam-berimiz belə buyurdu: 'Mən duamı ümmətimdən böyük günahlar iş-leyenlere şəfaət etmək üçün saxladım.' O gündən sonra içimizdəki düşüncələri aşkar etməkdən qaçınaraq danışmağa və böyük günahkarlar üçün də üzr istəməyə başladıq." (c. 2, s. 169)

Bu rəvayətdən aydın olduğuna görə səhabələr mağfiret=bağışlama ayəsindən [yəni, "Allah özünə ortaq qaçılmasını bağışlamaz..." ayəsindən] çıxardıqları mənanın eynisini şəfaət ilə əlaqədar hədisdən də çıxarırdılar. İşdə burada cavablandırılması lazım olan bu sual qalır: Səhabələr şəfaətlə əlaqədar hədisi böyük günahların bağışlanıla biləcəyi şəklində şərh etdikləri halda necə oldu da bu mənas(n)ı Məkkə dövründə enmiş olan şəfaət ayələrindən çıxara bilmədilər. Həm də o ayələrin o qədər çox, açıq mənalı və uzun zamandan bəri gözlərinin qarşısında ol/tapılmasına baxmayaraq, mən bilmirəm!

et-Dürr-ül Mensur təfsirində, "Özlərinə kitabdan bir pay verilənləri görmürsənmü?..." ayəs(n)i ilə əlaqədar olaraq Beyhakinin et-Delail kitabında və İbni Asakirin də öz Tarix kitabında Cabir b. Abdullahdan belə köçürdükləri rəvayət edilər: "Peyğəmbərimizin (s. a. a) Mədinədəki (siyasi) mövqes(n)i çatacağı yerə varın tərəfindən (diqqətə çarpanlıq qazanınca), Ka'b b. Eşref Onun yanından ayrılaraq Məkkəyə gedərək oraya yerləşdi və 'Məhəmmədə nə kömək edərəm və nə ona qarşı döyüşərəm.' dedi. Məkkədə özünə, 'Ey Ka'b, bizim dinimizmi yaxşıdır, yoxsa Məhəmməd ilə yoldaşlarının dinimi?' deyə soruşdular. Ka'b bu suala: 'Sizin dininiz daha xeyirli və daha köhnədir. Məhəmmədin dini isə yenidir.' deyə cavab verdi. Bunun üzərinə, 'Özlərinə kitabdan bir pay verilənləri görmürsənmü?...' ayəs(n)i endi." (c. 2, s. 172)