Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

"Ey inananlar! Allaha itaət edin. Peyğəmbərə və sizdən olan ululemre də itaət edin." Şəriki olmayan tək Allaha qulluq etməyə, mömin seqmentlər arasında kömək etməyi yaymağa istiqamətli çağırış nöqtələnildikdən, bu gözəl yolu pis göstərənlər və müxtəlif şəkildə bu yola maneə qoyanlar qınandıqdan sonra, başqa bir dillə bir çox feri hökmə qaynaqlıq edən bir təməl məqsədə dönülür. Elə bir təməl məqsəd ki, İslam cəmiyyətinin möhkəmləşməsi ona söykən/dözər. Bu məqsəd, möminləri uzlaşmağı və ittifaqı mənimsəməyə, meydana gələ biləcək anlaşılmazlıqları Allaha və Peyğəmbərə həvalə edərək həll etməyə etina etdirməkdir.

Şübhə etməmək lazımdır ki, "Allaha itaət edin. Peyğəmbərə və sizdən olan ululemre də itaət edin." cümləsinin məzmunu, bütün ilahi qanunların və hökmlərin əsası olmanın yanında, anlaşılmazlıq mövzularını Allaha və Peyğəmbərə aparma əmrinə hazırlıq və keçiş xüsusiyyətindədir. Çünki bu gerçək, bu ifadənin detallandırması olan "Əgər bir barədə anlaşılmazlığa düşsəniz... onu Allaha və Rəsula aparın." cümləsindən, sonra da, "Sənə endirilənə və səndən əvvəl endirilənlərə inandıqlarını irəli sürənləri görmədinmi?..." və "Biz hər peyğəmbəri, Allahın icazəs(n)i ilə, özünə itaət edilməsi üçün göndərdik." və "Xeyr, Rəbbinə and olsun ki, aralarında çıxan anlaşılmazlıqlarda səni hakim edib..." ayələri ilə üst üstə bu qanuna vurğu edilmiş olmasından açıqca aydın olmaqdadır.

Yenə şübhə etməmək lazımdır ki, uca Allahın bizdən özünə istədiyi itaət, Peyğəmbəri yolu ilə bizə vəhy etdiyi məlumatlara və qanunlara itaət etməmizdir.

Peyğəmbərə gəlincə, onun iki funksiyas(n)ı vardır. Biri Allahın ona Quran xaricində vəhy etdiyi mesajlara söykənən teşri=kanun qoyma funksiyasıdır. Bu mesajlar ana qanunlarını Quranın qoyduğu və Quran ilə əlaqədar və əlaqəli olan detallarda Peyğəmbərin insanlara etdiyi şərhlərdir. Necə ki Allah belə buyurur: "İnsanlara, özlərinə endiriləni şərhin üçün... sənə də bu Quranı endirdik." (Nəhl, 44)

İkinci funksiyas(n)ı isə, doğru bildiyi fikiri şərhidir. Bu da onun hüküm(=yargı) və hökumət xüsusundakı vəlayəti (səlahiyyətli olması) ilə əlaqəlidir. Necə ki uca Allah bununla əlaqədar olaraq belə buyurur: "Allahın sənə göstərdiyi şəkildə insanlar arasında hökm edəsin deyə..." (Nisa, 105) Bu, Peyğəmbərimizin (s. a. a) mühakimə qanunlarının zahirinə görə insanlar arasında hökm edərkən ortaya qoyduğu və əhəmiyyətli mövzularda qərar verərkən söykən/dözdüyü görüşdür. İşdə bu sahədədir ki uca Allah, ona müşavirə ilə görüş əldə etməsini əmr edir. Necə ki bir ayədə belə buyurur: "İş haqqında onlara məsləhətləş; lakin qərar verdiyin zaman artıq Allaha söykən/döz." (Al/götürü İmran, 159) Görüldüyü kimi uca Allah bu ayədə səhabələri, müşavirədə Peyğəmbərimizə ortaq edir; amma qərar vermə də səlahiyyəti yalnız Peyğəmbərə verir.

Bu gerçək öyrənilincə aydın olar ki, Peyğəmbərə itaət etməyi qanuniləşdirən şəxsən Allah olduğu üçün, hər nə qədər Peyğəmbərə itaət etmək demək əslində Allaha itaət etmək deməksə də, -necə ki uca Allah bu ayələrin davamında, "Biz hər peyğəmbəri, Allahın icazəs(n)i ilə, özünə itaət edilməsi üçün göndərdik." buyurmaqdadır,- Peyğəmbərimizə itaət etmək ilə Allaha itaət etmənin fərqli mənaları vardır. Buna görə insanlar həm vəhyə bağlı şərhlərində, həm də ortaya qoyduğu fikirlərdə Peyğəmbərə itaət etməklə öhdəçiliklidirlər.

"Allaha itaət edin. Peyğəmbərə... də itaət edin." ifadəsində "itaət edin" əmrinin təkrarlanmasını tələb edən səbəb -hərçənd Allah doğrusunu hər kəsdən daha yaxşı bilər- budur. Yoxsa bəzi təfsirçilərin dedikləri kimi bu təkrarın səbəbi mənas(n)ı gücləndirmək (təkid) deyil. Çünki əgər məqsəd mənas(n)ı gücləndirmək olsaydı, təkrara yer vermədən "Allaha və Peyğəmbərə itaət edin." demək, təkidi daha çox ifadə edər, mənas(n)ı daha çox gücləndirərdi. Çünki o zaman bu ifadə, Allaha itaət etmənin Peyğəmbərimizə itaət etməklə eyni şey olduğu və bu iki itaətin bir olduğu mənasını verərdi. Bilindiyi kimi təkrar etmək hər vaxt təkidi ifadə etməz, mənas(n)ı gücləndirici bir nəticə verməz.

Ululemre (=emir sahibi səlahiyyətlilərə) gəlincə, bunların -kimlər olduqları bir tərəfə- vəhydən nəsibləri yoxdur. Onların funksiyas(n)ı doğru gördükləri fikirlərini açıqlamaqdan ibarətdir. Peyğəmbərin fikirlərinə və sözlərinə itaət etmək necə zəruri isə, eyni şəkildə ululemrin də fikirlərinə və sözlərinə itaət etmək möminlər üçün zəruridir. Bundan ötəri uca Allah anlaşılmazlıq doğulması halında baş vurulacaq mərcilər arasında ululemri saymayaraq bu mövzuda yalnız Allahı və Peyğəmbəri ünvan göstərmiş və "Əgər bir barədə anlaşılmazlığa düşsəniz -Alla-ha və axirət gününə inanırsınızsa- onu Allaha və Rəsula aparın." buyurmuşdur.

Çünki bu həvalə əmrinin (anlaşılmazlığı Allaha və Rəsula aparmanın) həmsöhbətləri bu ayənin başında özlərinə "Ey inananlar!" deyə səslənilən kəslərdir. Bu səbəblə haqqında danışılan anlaşılmazlıq, şübhəsiz onların öz arasında çıxan anlaşılmazlıqdır. [Yoxsa ululemr ilə möminlərin arasında çıxa biləcək anlaşılmazlıq söz mövzusu deyil. Çünki] həm ululemre itaət etmənin zəruri olduğunu söyləmək, həm də söz mövzusu anlaşılmazlığın möminlər ilə ululemr arasında olduğunu fərz etmək doğru deyil. Buna görə bu anlaşılmazlıq möminlərin özləri arasında çıxa biləcək bir anlaşılmazlıqdır; ululemrin ifadə etdiyi fikirlə əlaqədar deyil. Tərsinə bu anlaşılmazlıq, ixtilaf mövzusu olan məsələyə bağlı ilahi hökmün nə olduğu haqqındadır.

Bunun belə olduğunu, arxadan gələn ayələrdə Allahın və Peyğəmbərin hakimliyini bir tərəfə buraxaraq tağutun hakimliyinə müraciət edənlərin qınanmasının verdiyi ipucundan anlayırıq.

Anlaşılmazlığa düşülən xüsusu Allaha və Rəsula aparmanın lazımlılığı isə, gerçəkdə o mövzuda Quran və sünnədə açıqlanmış din hökmlərinə baş vurmaqdan ibarətdir. Quran və sünnə, bunlardan hökm çıxarma qabiliyyətinə sahib kəslər üçün iki qəti dəlil olduğu kimi, ululemrin "Quranın və sünnənin hökmü budur." şəklindəki sözü də qəti dəlildir. Çünki oxuduğumuz ayə heç bir qeydə və şərtə bağlı olmayan bir itaət zəruriliyi gətirir. Bunlar bütünü ilə nəticədə Qurana və sünnəyə söykənəndirlər.

Bundan ortaya çıxır ki, haqqında danışılan ululemrin -kim olsalar olsunlar- yeni bir hökm ortaya qoymağa yaxud Quranla və ya sünnələ sabit olan bir hökmü neshetmeye səlahiyyətli deyildirlər. Əks halda, "Allah və Elçisi bir işdə hökm verdiyi zaman, artıq mömin bir kişi və qadına o işi öz istəklərinə görə seçmə haqqı yoxdur. Kim Allah və Rəsuluna qarşı gəlirsə, açıq-aşkar bir pozğunluğa düşmüş olar." (Əhzab, 36) ayəsinin dəlalət etdiyi üzrə anlaşılmazlıq mövzularının həllində Qurana və sünnəyə baş vurmanın, anlaşılmazlığı Allaha və Peyğəmbərə həvalə etmənin mənas(n)ı qalmaz. Çünki Allahın hökmü, qanun qoymaq Peyğəmbərin hökmü isə ya qanun qoymaq və ya bundan daha geniş əhatəli bir qənaətdir. Ululemre tanınan səlahiyyət isə velayet=yönetim alanına girən mövzularda fikirlərini ortaya qoymaq, ümumi mövzularda və məsələlərdə Allahın və Peyğəmbərin hökmünü ortaya çıxarmaqdır.

Qısacası, ululemrin teşri=yasama və qanun qoyma səlahiyyətləri olmadığından, yanlarında yalnız Allah və Rəsulun hökmü yəni, Quran və sünnədə açıqlanan hökmlər olduğundan ötəri uca Allah, "Əgər bir barədə anlaşılmazlığa düşsəniz... onu Allaha və Rəsula aparın." ayəsində onları ikinci dəfə söz mövzusu etmədi. Bu səbəbdən uca Allah üçün bir itaət, Peyğəmbər və ululemr üçün də bir itaət söz mövzusudur. Buna görə ayədə, "Allaha itaət edin. Peyğəmbərə və sizdən olan ululemre də itaət edin." deyə buyuruldu [və Peyğəmbərlə ululemrin itaəti bir olaraq sayıldı].

[rəsulullah (s. a. a) İlə ululemrİn günahsız olması üzərinə]

Şübhə edilməməsi lazım olan bir başqa xüsus da budur: "Allaha itaət edin. Peyğəmbərə və sizdən olan ululemre də itaət edin." ayəsində əmr edilən itaət mütləq olub; heç bir şərtə bağlı olmamış, heç bir qeydlə də məhdudlaşdırılmamışdır. Bu da Peyğəmbərimizin (s. a. a) gerçəkdə Allahın hökmünə tərs düşən heç bir şeyi əmr edib qadağan etməyəcəyi gerçəyinə dəlildir. Əks halda uca Allahın ona itaət etməyi zəruri etməsi ziddiyyət olardı. Peyğəmbərin hökmü ilə Allahın hökmü arasındakı uyğunlaşma isə, ancaq Peyğəmbərin (s. a. a) masumiyet (=korunmuşluk)[65] sifəti sayəsində reallaşa bilər.

Bu söz ululemr haqqında da eynilə etibarlıdır. Tək bu var: Resu-lullahda (s. a. a) masumiyet (=yanılmazlık) gücünün var olduğunu sübut edən bu ayənin xaricində bir çox ağılı və nəqli dəlillər vardır; lakin ululemr haqqında zahirən belə bir vurğulama yoxdur. Bu səbəblə də bəziləri buna baxaraq ayədə zikr edilən ululemrin günahsız olmasının lazım olmadığını və bu ayənin mənasının, ululemrin günahsız olmaması halında da doğru olacağını sənə bilərlər.

Bu fikiri belə açıqlaya bilərik: "Bu ayənin təyin etdiyi hökm, üm-metin faydas(n)ı üçün qon/qoyulmuşdur. Bu hökm, Müsəlmanlar cəmiyyətini ixtilafdan, qarşıdurmadan və parçalanmadan qoruyaraq dəstək olmağı məqsədlər. Bunun da digər millətlərdə və cəmiyyətlərdə görülən rəhbərlik mexanizmlərindən fərqli və çox bir funksiyas(n)ı yoxdur. Çünki o cəmiyyətlərdə cəmiyyətin fərdləri, hökmündə qanunlara tərs düşə biləcəyini, yanıla biləcəyini bildikləri halda yenə də içlərindən birini səlahiyyətli edərək ona itaət etmə və sözünü dinləmə zəruriliyi tanıyarlar. Lakin hökmlərində qanunlara tərs düşdüyü bilindiyində özünə itaət edilməz; ancaq yanıldığında xəbərdar edilər. Hökmündə yanılmaya düşmüş ola biləcəyi vəziyyətlərdə də həqiqətən yanılmış olsa belə hökmü icra edilər, etdiyi səhv əhəmiyyətli hesab olunmaz. Çünki cəmiyyətin birliyini qorumada və hər başdan ayrı bir səsin çıxmasını önləmədə yatan fayda, bu cür yanılmaları və səhvləri kompensasiya edəcək bir faydadır."

"İşdə bu ayədə itaət edilməsinin zəruri olduğu bildirilən ululam-rin vəziyyəti budur. Uca Allah onlara itaət etməyi möminlərə zəruri etmişdir. Əgər Qurana və sünnəyə tərs bir şey əmr etsələr, möminlərin onlara itaət etməsi caiz olmaz və verdikləri hökm qüvvəyə qon/qoyulmaz. Çünki Peyğəmbərimiz (s. a. a) belə buyurmuşdur: 'Yaradıcıya üsyan mövzusunda yaradılmışa itaət edilməz.' Bu qanun həm Sünni, həm də Şiə qaynaqlarından rəvayət edilmişdir və bununla ayənin ululemre itaət etmə haqqındakı mütləq məzmunu qeydləndirilər."

"Səhvlərə və səhvlərə gəlincə, əgər ululemr mövqesindəki adamın səhv hökm verdiyi qəti olaraq bilinsə, haqqa yəni Quran və sünnənin hökmünə çevirilər. Amma əgər səhv qəti deyil də yalnız olabiləcək isə, hökmünün səhv olmadığının bilindiyi vəziyyətlərdə olduğu kimi hökmü etibarlı sayılar. Belə vəziyyətlərdə səhvi qəbul edib ona zəruri olaraq itaət etmə gərəyi ilə də qarşılaşıla bilər. Amma olsun, bunun zərəri yoxdur. Çünki ümmətin birliyinin qorunması, şərəf və etibarının davam etdirilməsi, beləsinə olabiləcək səhvlərin zərərini kompensasiya edər. Bu səbəbdən bunun mövqes(n)i, fiqh üsulunda açıqlanan [və xəbəri vahid kimi dəlil olması çoxu fakihlerce qəbul edilən] qaydanın mövqes(n)i kimi olar. O qayda isə bundan ibarətdir: Gerçək hökmlər yerində qalmaqla birlikdə zahiri yolların dəlil olmaları etibarlıdır. Zahiri yolların nəticələri gerçəklə tərs düşüncə meydana gələn zərər, bu zahiri yolun izlənililməsində yatan məsləhət ilə kompensasiya edilər."

"Qısacası, günahsız olmasalar belə ululemre itaət etmək zəruridir, fərzdir. Bu kəslərin fasiq olmaları və hökm vermədə yanılmaları mümkündür. Əgər fasiqlik etsələr onlara itaət edilməz. Əgər səhv etsələr və bu səhvləri qəti olaraq bilinsə, Qurana və sünnəyə çevirilərlər. Əgər səhv etdikləri qəti olaraq naməlum və yalnız ehtimal verilsə, verdikləri hökm icra edilər. Görünüşcə Allahın hökmünə uyğun gəldiyi halda əslində Allahın hökmünə tərs düşən hökmlərinin tətbiq olunması isə qorxusuzdur. Bundakı məqsəd İslamın və Müsəlmanların faydasını güdmək, cəmiyyətdə sözbirliğini qorumaqdır."

Ancaq oxucu əgər bu ayələ əlaqədar yuxarıdakı şərhimiz üzərində yaxşı düşünsə, bu şübhənin və bu vəhmin kökdən əsassız olduğunu asanca anlar. Belə ki, fasiqlik vəziyyətində bu ayənin mütləqliyini Peyğəmbərimizin (s. a. a), "Yaradıcıya üsyan vəziyyətində yaradılmışa itaət edilməz." şəklindəki buyruğu ilə və "Allah pisliyi əmr etməz." (A-rəf, 28) ayəs(n)i və bu mənanı verən digər ayələr ilə qeydləndirmək üçün, bu yanaşmas(n)ı dayaq olaraq al/götürmək mümkündür.

Bunun kimi bəzi vəziyyətlərdə bu cür zahiri dəlillərin şəri bir qayda halına gəlmələri də mümkün, hətta reallaşmış bir tətbiqdir. Depozit-gamberimizin (s. a. a) təyin etdiyi dəstə komandirlərinə, Məkkə və Yeməyin kimi diyarlara təyin etdiyi ümumi qubernatorlara, səfərə çıxdığında Mədinədə yerinə buraxdığı vəkillərə itaət etmənin fərz olması və müctəhidin sözünün təqlid edənləri üçün dəlil xüsusiyyəti daşıması kimi. Bu mövzuda başqa nümunələr də sayıla bilər. Lakin bunlar, bu ayənin qeydləndirilməsini tələb etməz. Çünki bir məsələnin özündə doğru olması başqa bir şeydir və bir ayənin zahiri mənas(n)ı ilə o məsələyə dəlil sayılması daha başqa bir şeydir.

Bu ayə, haqqında danışılan ululemre itaət etməyi zəruri etmiş və bu itaəti heç bir qeydə və şərtə bağlamamışdır. Quran ayələrində bu ayənin məzmununu qeydləndirən (məhdudlaşdıran) və "Peyğəmbərə və sizdən olan ululemre də itaət edin." ifadəsinin mənasını, "Ululemrin günah xüsusiyyətini daşımayan və səhv olduğunu təsbit etmədiyiniz əmrlərinə itaət edin. Əgər onlar sizə günah xüsusiyyətli bir əmr versələr onlara itaət etməniz Söz mövzusu deyil. Əgər yanıldıqlarını təsbit etsəniz onları Qurana və sünnəyə çevirin!" şəklinə çevirən heç bir qeyd yoxdur. "Peyğəmbərə və sizdən olan ululemre də itaət edin." ifadəsinin anlamı qətiliklə bu deyil.

Üstəlik uca Allah söz mövzusu qeyddən daha diqqətə çarpan olduğu halda, bu fərz itaətdən daha az əhəmiyyətli bir mövzuda məhdudlaşdırma gətirərək şöylə buyurdu: "Biz insana, ana-atasına yaxşı davranmasını tövsiyə etmişik. Əgər onlar səni, haqqında məlumatın olmayan bir şeyi mənə or-tak qaçmağın üçün məcbur edərlərsə, onlara itaət etmə." (Ənkəbut, 8) Vəziyyət beləykən uca Allah necə olar da dinin təməl daşını ehtiva edən və insan xoşbəxtliyinin ana damarının qaynağı olan bu ayədə söz mövzusu qeydləri açıqca ifadə etməz?

Ayrıca bu ayədə Peyğəmbərə və ululemre itaət etmək birləşdirilərək və ikisi üçün bir tək itaətdən danışılaraq belə buyurulmuşdur: "Peyğəmbərə və ululemre də itaət edin." Rəsulullahın (s. a. a) günah xüsusiyyətli bir əmr verməsi və ya hökmündə yanılmaya düşməsi düşünülə bilməz. Əgər ululemr haqqında bu ehtimallar caiz görülsə, o zaman onlara itaət etmənin qeydləri və şərtləri mütləq deyilərdi. O halda bu ayənin qeydsiz-şərtsiz, mütləq bir hökm gətirdiyini qəbul etmək qaçınılmazdır. Bunun tələb etdiyi qəti nəticə də Peyğəmbərimiz (s. a. a) haqqında etibarlı olan günahsızlıq sifətinin eynisinin ululemr haqqında da fərq güdülmədən etibarlı sayılmasıdır.

Sonra, "ululemr" terminindəki "əmr" sözündən məqsəd, bu əmrin həmsöhbəti olan möminlərin dinləri və ya dünyaları ilə əlaqədar bir iş, bir inkişafdır. Necə ki bu ayə bu mənas(n)ı təsdiq edir: "Əmr yəni İş haqqında onlara məsləhətləş." (Al/götürü İmran, 159) Təqva sahiblərini tərifləyən bu ayə də eyni xüsusiyyətdədir: "Onların əmri yəni işi, aralarında məsləhətləşməkdir." (Şura, 38) Hərçənd başqa bir baxımdan şərh edərək bu sözün qadağanın əleyhdarı olan 'əmr' mənasını verdiyini düşünmək də caizdir; amma bu uzaq bir ehtimaldır.

Bu ayədə ululemr termini "minkum=sizden" qeydi ilə qeydlənmişdir. Aydın olduğu qədəriylə bu söz, zərfi mustakardır və "sizlərin içindən olan ululemr" mənasını verməkdədir. Bu səbəbdən bu ayə, Peyğəmbərlə əlaqədar bu ayənin bir bənzəridir: "Ümmilere içlərindən, özlərinə... bir peyğəmbər göndərən Odur." (Cümə, 2) Yenə uca Allahın Hz. İbrahimin duası olaraq köçürdüyü, "Ey Rəbbimiz! Onlara, içlərindən... bir peyğəmbər göndər." (Bəqərə, 129) Və Adəmoğullarına xitab etdiyi "Sizə öz içinizdən ayələrimi izah edəcək peyğəmbərlər gəlir." (Ə'RAF, 35) ayələr də eyni mənas(n)ı daşıyırlar. Beləcə bu şərhimizlə, bəzi təfsirçilərin ayələ əlaqədar görüşünün əsassızlığı ortaya çıxır. Sözünü etdiyimiz təfsirçiyə görə ululemrin "minkum=sizden" sözü ilə qeydlənməsinin mənas(n)ı budur: "Bu ululemrin hər fərdi, bizim kimi sıravi bir insandır. O, biz möminlərdən biridir. İlahi masumiyet imtiyazı ilə təchiz edilmiş deyil. [Bu səbəbdən biz normal insanlar kimi ululemr də günah işləyə bilər, yanıla bilər və səhvə düşə bilər.]"

[ululemrİn kimlər olduğu üzərinə]

[Bu ayələ əlaqədar bir başqa əhəmiyyətli xüsus da ayədəki ululemrden məqsəd kimlərin olduğu xüsusdur.] Bunda şübhə yoxdur ki, ululemr sözü, adı cem yəni çoxluq ifadə edən addır və bu səbəblə "ulul-emr" deyə adlandırılan bu kəslərin sayının çoxluğuna dəlalət edər. Lakin bu çoxluq adın ilk baxışdakı mənas(n)ı [bu insanların birlik halında öhdəçilik qəbul etmələri və itaətin bunların birlik halına fərz olması deyil;] bu seçmə kəslərin tək-tək təklik halında məsuliyyət yüklənmələri və bir-biri arxasından özlərinə itaət etmənin fərz olmasıdır. Bu səbəbdən itaət etmə zəruriliyi, bu sözün (ululemrin) ləfzi etibarı ilə bunların [fərd fərdinə deyil də] bütününə birdən yönəldilmişsə də, çoxluq məzmunlu xüsusiyyəti göz qarşısında saxlanılmışdır. [Necə ki bu cür istifadələr, biz insanların sözləri arasında da iştirak etməkdədir. Məsələn birinə:] "Fərz namazlarını et, böyüklərinə və qövmünün öndərlərinə itaət et." deyilməsi kimi.

Bu mövzudakı çaşdırıcı sözlərdən biri Fahrı Razinin bu sözüdür. Deyir ki: "Bu məna, çoxluq bir sözdən tək bir sözün mənasının çıxarılmasını [yəni çoxluq bir sözün müfret=tekil mənada istifadə edilməsini] tələb edir ki, bu ifadədən aydın olana tərs düşər." (Təfsir-ul Kəbir, c. 10, s. 146)

Fahrı Razi belə deməklə dildə bu istifadənin məşhur olduğunu göz ardı edir. Qaldı ki, Quran belə nümunələrlə doludur. Bu ayələrdə olduğu kimi: "Artıq yalanlayanlara itaət etmə." (Qələm, 8) "Artıq kafirlərə itaət etmə." (Furqan, 52) "Biz rəislərimizə və böyüklərimizə itaət etdik." (Əhzab, 67) "Həddindən artıq gedənlərin əmrinə uyğun gəlməyin." (Şuəra, 151) "Namazlara... davam et." (Bəqərə, 238) "Möminlərə qarşı təvazökar ol." (Hicr, 88) Quranda bunlar kimi müsbət-mənfi, xəbər və tələb xüsusiyyətli fərqlilik ifadə edən çox sayda nümunələr vardır.

Üstəlik çoxluq bir sözdən tək mənas(n)ı nəzərdə tutmanın zahire tərs düşən növü, çoxluq bir söz söyləyib sözün ehtiva etdiyi təklərdən tək birini nəzərdə tutmaqdır. Yoxsa təklərin çoxalması ilə hökmlərin çoxalmasına gətirib çıxaracaq şəkildə çoxluğa hökmü yaymaq, məna olaraq sözün zahirinə tərs düşməz. Məsələn, "Diyarın elm adamlarına yaxşı davran." demək, "Bu elm adamına və bu elm adamına yaxşı davran." deməkdir.

Özlərinə itaət edilməsi fərz olan bu ululemrden, çox sayda adamından ibarət olan/yaranan bir bütünün nəzərdə tutulmuş olması da olabiləcəkdir. Yəni ululemr anlayışını, hər biri bu anlayışın əhatəsinə girən çox sayda adamın bir araya gəlməsindən ibarət olan/yaranan vəziyyət şəklində şərh etmək də ehtimal daxilindədir. Bu şərhə görə ululemr, xalq arasında nüfuz sahibi olub sözü keçən və onlarla əlaqədar işlərdə təsirli olan kəslərdən meydana gələr. Ordu və dəstə komandirləri, elm adamları, dövlət böyükləri və qövmün irəli gələnləri kimi.

Hətta əl-Menar təfsirinin sahibinə görə ululemr, xalqın etibarını qazanmış elm adamları, ordu komandirləri, ticarət, sənaye və əkinçilik kimi cəmiyyət sahələrinin öndərləri, bunların yanında peşə başçıları, partiya liderləri, yüksək tirajlı qəzetlərin yazı işləri müdirləri və redaktorları kimi şəxsiyyətlərdən ibarət olan/yaranan hal və akd əhlidir! Ayədəki ululemrin hal və akd əhli olmasının mənas(n)ı işdə budur. Çünki bunlar ümmətin irəli gələnlərindən meydana gəlmiş bir ictimai heyətdir. (Təfsir-ul Menar, c. 5, s. 181)

Lakin bu ayənin hamısının məzmunu bu ehtimal ilə uyğun gələrmi? Məsələ buradadır. Daha əvvəl ifadə etdiyimiz kimi bu ayə ululemrin günahsız kəslərdən meydana gəlməsinə dəlalət edir. Az əvvəlki şərhi müdafiə edən təfsirçilər də bunu qəbul etmək məcburiyyətində qalmışlar.

[İndi biz burada ululemrin mənasını yuxarıdakı şəkildə (hal və akd əhli deyə) şərh edən təfsirçilərə bəzi sualları soruşmaq məcburiyyətindəyik.] Görəsən günahsızlıq sifəti ilə səciyyələndirdiyiniz insanlardan məqsəd, bu heyətin üzvləridirmi? Ki o təqdirdə tək-tək hər biri və nəticədə hamısı birdən günahsız olar. Çünki heyətin bütünü, fərdlərdən başqa bir şey deyil. Lakin açıq-aşkar bir gerçəkdir ki, bu ümmətin tarixində heç bir gün günahsız fərdlərdən meydana gəlmiş bir hal və akd heyəti ümmətlə əlaqədar əhəmiyyətli bir məsələni qüvvəyə qoymaq üçün bir araya gəlmiş deyil. Belə bir şey baş vermədiyinə görə də, uca Allahın praktikada tətbiqi olmayan bir şeyi əmr etmiş olması muhaldir.

Yoxsa gerçək bir sifət olan bu günahsızlıq, xüsusiyyət və xarakterizə ediləndə olduğu kimi yalnız bu heyətləmi eynidir də bu heyətin üzvləri günahsız deyilmi? Hətta bu heyətin üzvlərinin cəmiyyətin digər fərdləri kimi müşrik və günahkar olmaları caizdirmi? O zaman bu fərdlərin fikiri səhv, günaha və pozğunluğa sürüyücü ola bilər, amma o görüş heyət tərəfindən mənimsənincə heyətin günahsızlığı səbəbi ilə doğrumu olar? Lakin bu da qeyri-mümkündür. Çünki itibari=sanal bir təşkilatın gerçək bir sifəti daşıdığı yəni, toplu heyətin günahsızlıq sifətini daşıdığı necə təsəvvür edilə bilər?

Və ya beləmi düşünülür: Günahsızlıq nə bu heyətin üzvlərinin və nə heyətin özünün sifətidir. Tək Allah bu heyəti günahı əmr etməkdən və ya səhv bir görüş ortaya qoymaqdan qoruyur. Eyniləmi-tevətir xəbərin yalandan qorunmuş olması kimi. Halbuki yalandan qorunmuş olmaq, mütevatir xəbərin rəvayət zəncirində iştirak edən hər xəbərçinin və bütünü ilə söz mövzusu toplu heyətin sifəti deyil. Tək alışılmış nəticəyə görə bu xəbərin yalan olması qeyri-mümkün olmaqdadır.

Başqa bir deyişlə, uca Allah bu cür xəbəri səhvdən, içinə yalanın qarışmasından qorumaqdadır. [İşdə ululemrin də mövqes(n)i eynilə belədir. Yəni] ululemrin fərdlərinin və heyətinin normal insanlarda ol/tapılmayan əlavə bir sifət daşımaları lazım olmasa belə bunların açıqladığı fikirdə qətiliklə səhv ol/tapılmaz. Belə ki, onların fikiri eynilə müte-vatir xəbər kimi yalan və səhv olmaqdan qorunmuşdur. İşdə ululemrin də günahsızlığının mənas(n)ı belə olmalıdır. Çünki bu ayə də ululemrin görüşünün səhv olmadığının; tərsinə Qurana və sünnəyə uyğun və məqsədəuyğun olacağının kənarında bir şeyə dəlalət etmirdir. Bu isə Allahın bu ümmətə istiqamətli bir inayətidir. Necə ki Peyğəmbərimizin (s. a. a), "Mənim ümmətim səhvdə birləşməz." dediyi rəvayət edilmişdir. (Süneni İbni Macə, c2, s. 1303, h: 3950)

[Lakin bu görüş də doğru deyil.] Bir dəfə bu rəvayət mövzumuza xaricidir. Çünki bu rəvayət -əgər doğru isə- ümmətin bütününün səhvdə birləşməyəcəyini ifadə edir. Yoxsa bu ümmətin bir parçası olan hal və akd əhlinin səhvdə birləşməyəcəyini ifadə etmir. Ümmət anlayışı ilə hal və akd əhli anlayışının mənaları bir-birindən fərqlidir; ümmətin bir mənası var, hal və akd əhlinin də bir başqa mənası var. Bu sözlərin ilkini söyləyib də ikincisinin mənasını nəzərdə tutmanın dəlili, səbəbi yoxdur. Ayrıca bu hədis bu ümmət birliyinin səhv etməyəcəyini deyil, səhvdə birləşməyəcəyini bildirir ki, bu ikisi bir-birindən fərqli şeylərdir.

Bu vəziyyətdə yuxarıdakı hədisin mənas(n)ı belə olar: Hər hansı bir məsələ ilə əlaqədar səhv, ümmətin bütününü əhatə etməz. Tərsinə ümmət içində hər vaxt doğru düşünənlər olar. Bu doğru düşünənlər ya ümmətin bütünü və ya bir hissəs(n)i ya da içlərində olan bir tək günahsız adam ola bilər. Bu məna, bir çox ayənin və hədisin dəlalət etdiyi İslam dininin və haqq inancının yer üzündən qalxmayacağı, qiyamət gününə qədər varlığını davam etdirəcəyi gerçəyi ilə uyğundur.

Necə ki uca Allah belə buyurur: "Əgər onlar bunları inkar etsələr onsuz da/zatən biz, inkar etməyən bir birliyi onların yerinə keçməyə məmur etmişik." (Ən'am, 89) "Bu sözü ardından gələcəklərə davamlı qalacaq bir miras olaraq buraxdı." (Zuxruf, 28) "Şübhə yox ki, Quranı biz endirdik və şübhə yox ki, onu mütləq biz qoruyacağıq." (Hicr, 9) "O bənzərsiz və üstün bir kitabdır. Ona qarşısından da, ardından da batil gələ bilməz." (Fussilət, 41-42) Quranda bu mənada daha bir çox ayə vardır.

Bu vəziyyət, [yəni ümmətin çoxunun və ya bir hissəsinin səhvə yol verməsi və səhv yola sapması gerçəyi,] yalnız Hz. Məhəmmədin (s. a. a) ümməti üçün etibarlı deyil. Səhih rəvayətlər bunun tərsini sübut edir. Müxtəlif kanallardan gələn bu rəvayətlərə görə Peyğəmbərimiz (s. a. a) Yəhudilərin yetmiş bir, Xristianların yetmiş iki və Müsəlmanların yetmiş üç təriqətə ayrıldığını, bu təriqətlərin bir dənəsi xaricində hamısının həlaka uğrayacağını bildirmişdir. Biz, Al/götürü İmran surəsinin "Və topluca Allahın ipinə sıx sarılın." (Al/götürü İmran, 103) ayəsinin hədislərlə şərhi hissəsində bu rəvayətə yer vermişdik.

Qısacası, bu rəvayətin -əgər isnad zənciri doğru isə- mətni haqqında deyiləcək bir sözümüz yoxdur. Lakin o bizim mövzumuza xaricidir. Çünki biz bu ümmətin içindən çıxan hal və akd əhlinin günahsızlığının mənas(n)ı üzərində danışırıq. Təbii ki, əgər "sizdən olan ulul-emre..." ifadəsində nəzərdə tutulan ululemr bunlar isə.

[İndi isə gələk əsl mövzumuza, yəni hal və akd əhlinin günahsız meydana gəlinin xüsusiyyətinə. Bu xüsusla əlaqədar ilk olaraq bunu bilməliyik: Görəsən] Müsəlmanlar arasından bu hal və akd əhlinin öz fikirində günahsız sayılmasını tələb edən faktor nədir? Bu bir gerçəkdir ki, ictimai məsələləri həll etmə və məzmuna mövqeyində olan bu heyət yalnız İslam ümmətinə məxsus deyil. Hər böyük millətin, hətta kiçik millətlərin, hətta və hətta qəbilələrlə tayfaların içində cəmiyyətdə etibarı olan, güclü və cəmiyyət işlərində təsirli olan müəyyən ədəddə fərdlər vardır. Əgər sən millətlərin və nəsillərin tarixlərindəki və zamanımızdakı inkişafları araşdırsan, hal və akd heyətlərinin cəmiyyətlərin əhəmiyyətli məsələləri ilə əlaqədar müxtəlif fikirləri mənimsəyib sonra tətbiq etdiklərini görərsən. Bu heyətlər fikirlərində bəzən məqsədəuyğun olmuşlar, bəzən də yanılmışlar. Hərçənd fərdi fikirlərdə yanılma ehtimalı heyətlərin fikirlərindəki yanılma ehtimalından daha böyükdür; amma bu gerçək, heyət fikirlərində əsla yanılma olmayacağı mənasını verməz. İşdə tarix və indiki vaxtda görülən hadisələr, bu cür yanılmaların bir çox sanıdakı nümunəsinə şahiddirlər.

Əgər İslamda hal və akd heyətinin ictimai fikirləri [digər cəmiyyətlərdəki heyətlərin fikirlərindən fərqli bir mövqedə ol/tapılsa və] səhvdən qorunmuş olsa, bu qorunmuşluq ancaq normal bir faktorun sayəsində deyil, fövqəladə və möcüzəvi bir faktor sayəsində ola bilərdi. O zaman bu qorunmuşluq, artıq yalnız bu ümmətə məxsus göz qamaşdırıcı bir kəramət olar və onların başını hamı/həmişə tik məbləğ, müqəddəs dəyərlərini qoruyar, onları, cəmiyyətlərinə və birliklərinə sızan hər cür pislikdən mühafizə edər, nəticədə Quranı izləyən və Quran kimi ilahi bir möcüzə olar və Quran yaşadıqca bu da yaşar. Bu isə bunun İslam ümmətinin praktik həyatına olan mövqesinin, Quranın onların elmi həyatına olan mövqesinə bənzəməsi deməkdir.

Belə olunca da Quranın bu faktorun sərhədlərini və sahəsini ifadə etməsi, Allahın Quran və Peyğəmbərimiz Hz. Məhəmməd (s. a. a) ilə insanlara minnət buraxması kimi bununla da minnət buraxması, Peyğəmbərimizin vəzifəsini açıqladığı kimi bu heyətin də ictimai vəzifələrini şərhi və Peyğəmbərin onu ümmətinə xüsusilə də özündən sonra hal və akd heyətini meydana gətirəcək və ümmətin idarə etmə vəzifəsini boynuna götürəcək olan qiymətli səhabələrinə tövsiyə etməsi lazım idi. Ayrıca Qur-anın "ululemr" deyə adlandırılan bu heyətin mahiyyətinin nə olduğunu, sərhədlərinin və səlahiyyət sahələrinin haralara qədər çatdığını, bütün İslam ümmətinin ictimai problemlərini həll edəcək bir tək heyətinmi qurula-cağını, yoxsa hər İslam cəmiyyətinin meydana gətirəcəyi ayrı bir ululemr heye idi vasitəçiliyi ilə öz insanlarının canlarını, ismətlərini və mallarını qoru-yup idarə edəcəyini də izah etməsi lazım idi.

Bunların yanında Müsəlmanların, xüsusilə də səhabələrin bu məsələyə əhəmiyyət verərək bu mövzuda Peyğəmbərimizə sual soruşmaları, onu irdələmələri lazım idi. Bilindiyi kimi səhabələr o qədər əhəmiyyətli olmayan mövzularda Peyğəmbərimizə (s. a. a) suallar soruşmuşlar idi. Necə ki Resu-lullaha (s. a. a) aypara mərhələsindəki aylar, nələr infak edəcəkləri, döyüş qənimətləri haqqında suallar soruşmuşlar və uca Allah bunları söz mövzusu edərək belə buyurmuşdur: "Sənə ayparaları (aypara şəklində yeni doğan ayları) soruşarlar." (Bəqərə, 189) "Sənə nəyi infak edəcəklərini soruşarlar." (Bəqərə, 215) "Sənə döyüş qənimətləri(nin hökmünü) soruşarlar." (Ənfal, 1) Yaxşı, səhabələr bu mövzuda niyə sual soruşmadılar? Yoxsa soruşdular da çirkli əllərin bacarığı ilə bu sualların məlumatı bizə gizlimi qaldı? Bu məsələ bu yolda gedən Müsəlman ümmətin əksəriyyətinin arzusuna tərs düşən bir məsələ deyildi ki, buna yüz/üz çevrilsin və unudulmağa tərk edilmiş olsun.

Ayrıca Peyğəmbərimizin (s. a. a) ölümünü izləyən qarşıdurmalar və fitnələr əsnasında zaman zaman bu məsələnin dəlil göstərilməsi lazım idi. Elə isə necə olar da səhabələrin münazara və mübahisə/müzakirələrində bu gerçəyin özünə, hətta icazəyə belə rast gəlinilmir? Halbuki hədis ravileri bu mübahisə/müzakirələri cümlə cümlə, söz söz qeyd etmişlər [və bizlərə köçürmüşlər]. Nə üçün bu mövzu heç bir kitabda və heç bir danışmada iştirak etmədi? Səhabələrdən və təbiindən ibarət olan/yaranan köhnə təfsirçilər niyə/səbəb bu məsələni gündəmə al/götürmədilər də yalnız Fahrı Razi ilə ondan sonra gələn bir neçə son dövr təfsirçisi bu fikiri ortaya qoydu?

Hətta Fahrı Razinin özü belə ortaya qoyduğu bu görüşün, şim idiyə qədər ifadə edilən görüşlərin xaricində ol/tapıldığından ötəri qəbul edilmədiyinə ittifaq olduğunu (yəni icmas(n)ı mürəkkəbə zidd olduğunu) ifadə etdikdən sonra, fikirindəki əsassızlığın səbəbi haqqında belə demişdir: "Çünki ululemrin mənas(n)ı haqqında yalnız dörd görüş vardır: 1- Hulefas(n)ı raşidin (İslamın ilk dörd xəlifəsi). 2- Dəstə komandirləri. 3- Elm adamları. 4- Günahsız İmamlar. Beşinci bir görüş isə [mənim özümün ortaya qoyduğum görüş kimi,] icmanı tapdalamaq deməkdir. "[66] <file:///Z:\com_caislabs_ebk\Al_Mizan_Cilt_4.htm> Sonra öz-özünə cavab verərək ortaya qoyduğu görüşün gerçəkdə üçüncü görüşün əhatəsinə girdiyini qarşıya qoyur. Beləcə işi düzəltmişkən təkrar pozur.

İşdə bu söylədiklərimizin hamısı məsələnin bu fikirdəki kimi olmadığını və günahsızlığın, İslamın möcüzələrindən və Müsəlmanlar arasından çıxan hal və akd əhli üçün fövqəladə kəramətlərindən qiymətli bir lütf və üstün bir hədiyyə hesab edilmədiyini tələb edir.

Burada bir başqa görüşün də ortaya çıxması olabiləcəkdir; o da budur ki: Söz mövzusu günahsızlıq fövqəladə bir faktora söykən/dözməz. Tərsinə İslam, ümumi tərbiyəsini (təlimatçılığını) bu nəticəs(n)i doğuran bir incə üsula söykəmişdir. Bu incə qanuna görə, bu ümmətin içindən çıxan hal və akd əhli, ortaq qərarlarında yanılmazlar; fikirlərində yanılmaya düşməzlər.

Lakin bu ehtimal da ümumi qanuna zidd olma səbəbi ilə etibarsızdır. Söz mövzusu ümumi qanuna görə bir heyətin idrakı o heyəti meydana gətirən fərdlərin idraklarının cəmidir. Əgər tək-tək fərdlərin səhv edə biləcəkləri qəbul edilirsə, heyətin də səhv edə biləcəyi qəbul edilir deməkdir. Ayrıca bu görüşün başqa bir əsassızlığı da vardır; o isə bundan ibarətdir: Əgər hal və akd mənasındakı ululemrin fikiri, doğruluğunda və günahsızlığında beləsinə məğlub olmaz bir faktora söykən/dözsəydi, nəticələrini göstərməkdən geri qalmazdı [və Müsəlman birlikləri içində bu qədər səhv düşüncələrin ortaya çıxması görülməzdi]. O zaman İslam aləmini örtən bu batillər və fəsadlar haradan qaynaqlanır?

Peyğəmbərimizin (s. a. a) vəfatından sonra Müsəlmanlar arasından çıxan bir çox hal və akd heyətləri nə qədər müşavirə yığıncaqları təşkil etdilər və ortaq fikirləri istiqamətində müxtəlif tətbiqlərə giriş idilər; lakin Müsəlmanlara dəlalətdən, pozğunluqdan başqa bir şey qazandırmadılar. Müsəlmanlara xoşbəxtlik gətirmə cəhdləri də onların yalnız bədbəxtliyinə gətirib çıxardı. Belə ki Peyğəmbərimizdən (s. a. a) sonra, dinə söykənən cəmiyyət nizamı çox keçmədən zalım və zorba bir imperatorluğa çevrildi. Bunun üçündür ki diqqətli araşdırmaçıların, Peyğəmbərimizin vəfatından sonra meydana gələn fitnələri, bu fitnələrin arxasından tökülən qanları, tapdalanan ismətləri, yağma edilən malları, qüvvədən qaldırılan hökmləri və ləğv edilən hədd cəzalarını araşdırmaları; ardından da bu faciələrin qaynağını, köklərini və ana damarlarını araşdırmaları lazımdır. Çünki bu araşdırmalar nəticəs(n)i, bu faciələrin səbəblərinin tək dayağının Müsəlmanlar arasından çıxmış hal və akd heyətlərinin fikirləri və bu fikirlərini insanların çiyinlərinə yükləmələri olduğunu görəcəklər.

İşdə bu dinin binasının dayağı olan təməl direğin yəni, hal və akd heyətinin görüşünün vəziyyəti budur. Təbii/tabe əgər fikirlərində yanılmazlıq imtiyazı ilə təchiz edilmiş ululemr anlayışından məqsəd bu isə.

Bu səbəbdən ululemrden məqsəd hal və akd əhlidir, dediyimiz zaman bunları da demək məcburiyyətində qalarıq: Bu heyət yanıla bilər. Bu heyəti meydana gətirənlər, sıravi insanlarla eyni səviyyədədirlər; fikirləri doğru da ola bilər, səhv də ola bilər. Tək bu kəslər ərdəmli, təcrübəli, görmüş-keçirmiş, mütəxəssis bir heyət olduqları üçün çox az səhv edərlər. Yanıla bilər və səhv edə bilər olmalarına baxmayaraq onlara itaət edilməsi gərəyinin əmr edilməsi, səhvlərə dözüm ilə baxma, səhvləri xoş görü ilə qarşılama mənas(n)ı daşıyar.

Bu xoşgörüşün səbəbi, onların hadisələrə müdaxilə etmələrinin ümumiyyətlə təmin edəcəyi məsləhətdir. Əgər bu heyət, dinin hökmlərindən birini o günə qədər bilinəndən fərqli bir şəkildə şərh edərək və ya günün şərtlərinə yaxud ümmətin meylinə ya da mövcud dünyanın vəziyyətinə uyğunlaşmaq səbəbi ilə dəyişdirərək Qurana və sünnəyə tərs düşən, lakin təyin etdiyi ümumi məsləhətə uyğun gələn bir hökm versə, bu hə-kifayətlən fikirinə uyğun gəliləcək. Dinin təsdiqlədiyi tutum da onsuz da/zatən budur. Çün-kü İslamın tək istədiyi, cəmiyyətin xoşbəxtliyi və ictimai inkişafıdır.

Necə ki bu tutum, İslamın ilk dövründəki və sonradan gələn hü-kümetlerin siyasətlərində görülən bir qanundur. Bu hökumətlər Peyğəmbərimiz (s. a. a) dövründə qüvvədə olan bir hökmü tətbiqdən qaldırdıqları; onun siret və sünnələrindən (siyasətlərindən) biri üzrə hökm vermədikləri zaman, bunu, əvvəlki hökmün ümmətin haqqlarına tərs düşdüyü səbəbi ilə səbəbləndirdilər və ümmətin mənfəətinin, şərtlərinə uyğun yeni bir hökmün tətbiq olunmasında olduğunu və dünya xoşbəxtliyi həsrətləri ilə uyğun gələn yeni bir qanunun qüvvəyə keçməsində olduğunu müdafiə etdilər. Necə ki son əsr araşdırmaçı-yazıçılardan bəzisi, ümmətin mənfəətini qorumaq üçün xəlifənin İslama açıqca tərs olan bir siyasəti izləyə biləcəyini irəli sürmüşdür. [67]

Belə olunca da artıq İslam ümmətinin vəziyyəti digər inkişaf etmiş mədəni cəmiyyətlərin vəziyyəti kimi olar. Bu baxımdan ki, o cəmiyyətlərdə seçilmiş bir heyət var və bu heyət cəmiyyətin şərtlərinə və zamanın ehtiyaclarına uyğun hesab etdiyi şəkildə qanunları tətbiq edir.

Bu ehtimal və ya görüş -gördüyünüz kimi- dinin, din qəlibinə tökülmüş və bu şəkildə ortaya çıxmış bir ictimai sistem (ənənə) olduğunu düşünənlərin fikiri ilə eynilə eynidir. Bu görüşə görə din, cəmiyyətlərin strukturlarına suveren olan şərtlərə uyğun gəlməyə məhkumdur. Davamlı inkişaf mərhələlərinə uyğunlaşmaq məcburiyyətindədir. Bunların yanında o yalnız Peyğəmbərimizin zamanındakı və ya ona yaxın dövrlərdəki həyat tərzinə uyğun gələn üstün və ideal bir nümunədir.

Bu din, insan cəmiyyəti deyilən zəncirin dəbdən düşmüş bir halqasıdır. Bu gün o, ancaq geologiya alimlərinin yeraltı qazıntılarında ortaya çıxardıqları qalıqları araşdırdıqlarına bənzər bir dünyagörüşü ilə araşdırıla bilər.

Bu fikiri müdafiə edənlərlə "Allaha itaət edin. Peyğəmbərə və sizdən olan ululemre də itaət edin..." ayəs(n)i haqqında danışacağımız heç bir söz yoxdur. Çünki bu görüş, dinin bütün qanunlarını; köklü məlumatlardan, əxlaq qaydalarından və feri hökmlərdən ibarət olan/yaranan din qaynaqlı bütün qanunları və ənənələri təsir edən bir təmələ söykən/dözər. Əgər Peyğəmbərimiz (s. a. a) zamanında və ölümü ilə nəticələnən xəstəliyi əsnasında səhabələrin etdikləri bəzi hərəkətləri, sonra aralarında çıxan ixtilafları və qarşıdurmaları, İslamın bəzi hökmlərinə və Peyğəmbərimizin bir qisim tətbiqlərinə istiqamətli xəlifələrin kimi qənaətlərini, arxasından Müaviyə ilə ondan sonra gələn Əməvi hökmdarlarının, arxasından Abbasi hökmdarlarının, bunlardan sonra gələn hökmdarların işlərini -ki hamısı bir-birinin bənzəridir- bu görüşə hamletsek, son dərəcə çaşdırıcı bir nəticələndir qarşılaşarıq.

Bu ayə haqqında deyilən sözlərin ən/en çaşdırıcı olanlarından biri də bir yazarın bu sözüdür. Söz mövzusu yazar belə deyir: "Allaha itaət edin. Peyğəmbərə və sizdən olan ululemre də itaət edin." ayəs(n)i, hamı/həmişə bir-birindən fərqli görüşlər irəli sürmələrinə baxmayaraq, təfsirçilərin söz mövzusu etdikləri mənaların heç birinə dəlalət etməz."

"Bunun birinci səbəbi budur ki: Kim olsalar olsunlar ululam-re itaət edilməsinin zəruri qılınması, əsla onların digər insanlardan üstün və imtiyazlı olduqlarını göstərməz. Necə ki bizim zəruri vəziyyətlərdə zorbalara və zalımlara itaət etməmiz lazımlıdır. Bu lazımlılığın səbəbi onların şərlərindən qorunmaqdır. Amma o zorbalar, biz özlərinə itaət etmək məcburiyyətində qalırıq deyə əsla uca Allah qatında bizdən üstün ola bilməzlər."

"İkinci səbəbə gəlincə, bu ayədə ifadə edilən hökmün xüsusiyyəti, tətbiq olunmaları mövzularının reallaşmasına bağlı olan digər hökmlərdən fərqli deyil. Kasıblara kömək etmənin lazımlılığı və zalıma dəstək olmanın qadağan olması kimi. Bu hökmlər vardır deyə bizim künc bucaq koşuşturup kömək edəcək bir kasıb axtarışımız və köməkçi olmayacağımız bir zalım tapmaq üçün məşğul olmamız lazım deyil."

Bu yazarın gündəmə gətirdiyi səbəblərin hər ikisinin axmaqlığı açıqdır. Üstəlik bu yazar ayədəki ululemrden hökmdarların və padşahların nəzərdə tutulduğunu fərz edir ki, əvvəlki şərhlərimiz sayəsində bu ehtimalın əsassızlığı müəyyən oldu.

İlk səbəb bunun üçün səhvdir ki, bu yazar Quranın zalımlara, həddi aşanlara və kafirlərə itaət etməyə bağlı qadağan etmələrlə dolu olduğunu göz ardı edir. Halbuki vəziyyət belə olduqdan sonra artıq Allahın onlara itaət etməyi əmr etməsi, sonra da daha irəli gedərək onlara itaət etməyi özünə və Peyğəmbərinə itaət etməklə uyğunlaşdırması qeyri-mümkündür. Kənar tərəfdən əgər bu itaətin, takıyye və pisliklərdən qorunma məqsədli bir itaət olduğu fərz edilsə, o zaman Allah onu icazə vermək kimi göz yumma xüsusiyyətli ifadələrlə ötürərdi. Eynilə, "Ancaq onlardan (kafirlərdən) qorunma məqsədi ilə çəkinməniz başqa." (Al/götürü İmran, 28) ayəsində buyurduğu kimi. Yoxsa bu qədər faciəvi qorxuyla qarşılaşmağı gözə al/götürərək onlara itaət etməyi açıq bir dillə əmr etməzdi.

İkinci səbəbə gəlincə, bu səbəb ayənin mənas(n)ı ilə əlaqədar ilk səbəbə söykən/dözər. Amma əgər ululemre itaətin zəruri olması, bu heyətin dində etibarlı bir mövqes(n)i olan kəslərdən meydana gəlməsindən irəli gəldiyi fərz edilsə, o zaman -daha əvvəl detallı şəkildə izah edildiyi üzrə- bu kəslərin günahsız olması lazımdır və dini məsləhətlərin ana təməlini ehtiva edən və İslam cəmiyyətinin varlığını davam etdirməsinə dayaq olan bir hökmün ifadə edildiyi bu cür ayədə uca Allahın konkret olaraq var olmayan və ya konkret varlıqları təsadüfə bağlı olan kəslərə itaət edilməsini fərz etməsi qeyri-mümkündür. Belə bir şey düşünülə bilməz. Oxucularımız yaxşı bilirlər ki, ululemre olan ehtiyac eynilə Peyğəmbərə olan ehtiyac kimidir. Bu ehtiyac, ümmətin idarə olunmağa olan ehtiyacıdır. Biz, möhkəm və təşbehli ayələr mövzusunu işlərkən bu məsələyə toxunmuşduq. [c. 3, Al/götürü İmran surəsi, ayə: 7]

İndi bu ayə haqqındakı sözlərimizin başına dönək. Yuxarıdan bəri etdiyimiz şərhlərdən ortaya çıxdı ki, "sizdən olan ululemre" ifadəsini hal və akd əhlindən meydana gəlmiş bir heyətə hamletmenin mənas(n)ı yoxdur. Çünki nə şəkildə şərhlər isək şərh edək, nəticədə bu heyət bir ictimai quruluşdur. Ululemrden məqsəd, ancaq ümmətin içindən olan müəyyən fərdlər və kəslərdir. Bu kəslər sözlərində günahsızdırlar və itaət edilmələri zəruridir. Onların kimlər olduqlarının bilinə bilməsi üçün də Allah tərəfindən Allahın öz sözü ilə və ya Peyğəmbərinin dili ilə dəqiq bir şəkildə ifadə etmələrinə ehtiyac vardır. Bu səbəbdən ululemr anlayışı, Əhli Beyt İmamları kanalı ilə nəql edilən və ululemrden məqsəd özlərinin olduğunu açıqlayan rəvayətlərə uyğunlaşdırılar.

Ululemrden məqsəd, hülefas(n)ı raşidin (raşid xəlifələr) yaxud dəstə komandirləri ya da sözlərinə və fikirlərinə uyğun gəlilən alimlər olduğunu müdafiə edən görüşlərə gəlincə, bu görüşlərə iki cavab verilə bilər: Birincisi, bu ayə ululemrin günahsızlıq sifəti daşıdığına dəlalət edir. Halbuki sayılan zümrələrin heç birinin günahsız olmadığı mübahisə/müzakirəsizdir. Yalnız Müsəlmanların bir hissəs(n)i dörd xəlifənin içindən Hz. Əlinin (ə.s) günahsız olduğuna inanmaqdadır. İkincisi, bu üç görüşün hər üçü də heç bir dəlilə söykən/dözmür. \

[ululemrİn, əhli beyt İmamları olması yolundakı təfsirə edilən Etirazlar]

İndi də; "Ululemrden məqsəd, günahsız olan Əhli Beyt İmamlarıdır." təfsirinə yönəldilən etirazlara gələk: