Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

Cavabım budur: Söz mövzusu iki çağ arasında meydana gələn həyat formas(n)ı fərqliliyi, həyatın ümumi xüsusları ilə əlaqədar deyil. Bu fərqlilik nümunələr və tətbiq edər baxımından etibarlıdır. Başqa bir ifadə ilə insan, bəslənəcəyi qidaya, geyiləcək paltara, sığınacağı və içində oturacağı bir evə, özünü və yüklərini daşıyacaq, bir yerdən başqa bir yerə çatdıracaq vasitələrə, fərdləri arasında yaşayacağı bir cəmiyyətə, soy artımını təmin edəcək əlaqələrə; ticari, sinas(n)ı, iş-işçi və bənzəri münasibətlərə möhtacdır. Bunlar dəyişməz ümumi ehtiyaclardır. İnsan bu fitrətin, bu bünyənin sahibi olduqca və bu insani həyatı var olduqca, ehtiyaclar eyni qalacaq. İlk insan ilə bugünkü insan bu ehtiyaclar baxımından bərabər səviyyədədir.

Söz mövzusu iki çağ arasındakı fərqlilik, insanın maddi ehtiyaclarını aradan qaldırmaq üçün faydalandığı vasitə nümunələri, fərqinə vardığı ehtiyac nümunələri və bu ehtiyacları aradan qaldırma vasitələri baxımındandır.

Məsələn ilk insan tapa bildiyi meyvələrlə, bitkilərlə və ov ətləri ilə sadə və sadə şəkildə bəslənirdi. Bu gün isə kəşfləri və orijinal kəşfləri sayəsində bu primitiv maddələrdən minlərlə növ yemək və içki/içəcək hazırlayır. Bu yemək və içki/içəcək növləri təbiətinə faydalı olan bir çox xüsusiyyətlərə, göz zövqünü oxşayan dəyişik rənglərə, dad al/götürmə duyğusunun xoşlandığı müxtəlif dadlara, toxunmada faydalıq təmin edən müxtəlif formalara, sayılması çətin başqa bir çox xüsusiyyətlərə və hallara sahibdirlər. Birinci qrupdakı yeməklər ilə ikinci qrupdakı yeməklər arasında müdhiş fərq vardır. Amma bu müdhiş fərqlilik, onların hamısının insanın aclığını aradan qaldırmaq və istək atəşini söndürmək üçün faydalandığı qidalar olmalarına istiqamətli bir fərqlilik deyil.

İnsanın söz mövzusu dövrlərin ilkində daşıdıqları ümumi inanclar necə bu dövrün bir əsrdən o biri əsrə dəyişməsi ilə dəyişməyib ilk dövrdəki o birisinə uyğunlaşdırıldı isə, İslamda fitrətin çağırışı və xoşbəxtliyin istəyi uyğun olaraq ortaya qoyulan ümumi qanunlar da ortadan qalxmaz. Bir vasitənin yerinə başqa bir vasitənin keçməsi, bu ümumi qanunların dəyişməsi üçün səbəb ola bilməz.

Fitrətin özü ilə uyğunlaşma qorunduqca, bu mövzuda bir dəyişmə və sapma olmadıqca, ümumi İslami qanunlar üçün dəyişmə söz mövzusu ola bilməz. Lakin əgər qanunlar ilə fitrətin özü arasında uyğun gəlməzlik olsa, İslam sistemi bu qanunlara uyğun gəlməz. Bunların köhnə çağda və ya yeni çağda olmaları bu baxımdan fərq etməz.

Bir də zaman zaman meydana gələn və təbii olaraq sürətlə dəyişən aktual hadisələrə bağlı cüzi hökmlər vardır. Maliyyə, müdafiə etməyə bağlı təhlükəsizlik, nəqliyyat və xəbərləşməyi asanlaşdırma yolları, bələdiyyə xidmətlərinə bağlı tənzimləmələr və bunlara bənzər hökmlər kimi. Bunlar dövlət səlahiyyətlisinin və hökuməti əlində tutan kimsənin təşəbbüsünə buraxılmışdır.

Dövlət səlahiyyətlisi səlahiyyət sahəs(n)i içində bir ailə rəisi mövqesindədir. Dövlət səlahiyyətlisi, bir ailə rəisinin evində qənaətdə ol/tapıla bildiyi kimi, bu mövzularda qərar verib qərarını icra etməklə səlahiyyətlidir. Buna görə dövlət səlahiyyətlisi (veliyyi əmr) cəmiyyətin içindəki və xaricindəki döyüşə, barışa, maliyyəyə və maliyyə xarici sahələrə bağlı ictimai məsələlərdə cəmiyyətin faydasını güdərək və Müsəlmanlarla müşavirə etdikdən sonra qərar verə bilər. Necə ki uca Allah belə buyurur: "Edəcəyin iş haqqında onların fikirlərini al/götür. Amma qərar verincə artıq Allaha söykən/döz." (Al/götürü İmran, 159) Bütün bunlar cəmiyyət işləri haqqındadır.

Bunlar davamlı şəkildə biri ortaya çıxarkən o biris(n)i itən, mənfəətlərin və səbəblərin dəyişməsi ilə dəyişən cüzi (detallara bağlı) hökmlər və qərarlardır. Bunlar Quranın və sünnənin əhatə etdiyi və qüvvədən qalxmalarına imkan olmayan ilahi hökmlərdən başqadır. Bu mövzunu yeri gəlincə detallı şəkildə izah edəcəyik.

12- İslam Cəmiyyətinin Öndəri və Tutumu

İslam cəmiyyətinin öndərliyi (vəlayəti əmri) Peyğəmbərimizin uhdesine buraxılmışdır. Qurani Kərim açıq bir dillə ona itaət etmənin, əmrlərinə uyğun gəlmənin fərz olduğunu bildirmişdir.

Uca Allah belə buyurur: "Allaha itaət edin, Peyğəmbərə itaət edin." (Təğabun, 12) "Biz sənə bu haqq məzmunlu kitabı endirdik ki, insanlar arasında Allahın göstərdiyi kimi hökm verəsin." (Nisa, 105) "Peyğəmbər, möminlər üçün özlərindən daha qabaqda gəlir." (Əhzab, 6) "Da ki: Əgər Allahı sevirsinizsə, mənə yatıl ki; Allah sizi sevsin." (Al/götürü İmran, 31) Quranda bunlar kimi çox sayda ayə var. Bu ayələr Peyğəmbərimizin İslam cəmiyyətinə istiqamətli vəlayətinin ya bəzi ya da bütün istiqamətlərini ehtiva edər.

Bu mövzuda araşdırmaçının məqsədini təmin edəcək üsul, Rəsulu Əkrəmin (s. a. a) həyatını araşdırıb doyurucu miqdarda nəzəri məlumat al/götürmək, arxasından əxlaq, ibadət, muamelat, siyasət, digər, əlaqələr və tətbiqlər sahələrində enən ayələrin bütününə müraciət etməkdir. İlahi vəhyin zövqündən süzərək əldə edilən bu dəlil, bir iki cümləlik sözlərdə ol/tapılmayacaq dərəcədə kafi dilə və təmin edici şərhə malikdir.

Burada araşdırmaçının diqqət göstərəcəyi bir başqa incə nöqtə vardır ki, o da budur: İbadətləri etməyi, cihad əmrini yerinə yetirməyi, həddləri və qisasları tətbiqi və digər İslam hökmlərini ehtiva edən ayələrin çoxunda xitab bütün möminlərə yönəldilməkdədir, yalnız Peyğəmbərimizə xitab edilməməkdədir. Uca Allah belə buyurur:

"Namazı dəstək olun." (Nisa, 77) "Allah yolunda infak edin/əldə et." (Bəqərə, 195) "Oruc tutmaq üzərinizə fərz qılındı." (Bəqərə, 183) "Sizdən; xeyirə çağıran, yaxşılığı əmr edən və pislikdən çəkindirən bir birlik olsun." (Al/götürü İmran, 104) "Allah yolunda cihad edin/əldə et." (Maidə, 35) "Allah üçün lazım olduğu kimi cihad edin/əldə et." (Həcc, 78) "Zina edən kişi və qadının hər birinə yüz/üz qırmanc vurun." (Nur, 2) "Oğurluq edən kişinin və qadının əllərini qəti." (Maidə, 38) "Qisasda sizin üçün həyat vardır." (Bəqərə, 179) "Şahidliyi, Allah üçün edin." (Talaq, 2) "Və topluca Allahın ipinə sıx sarılın. Dağılıb ayrılmayın." (Al/götürü İmran, 103) "Dinin gərəklərini yerinə yetirin və onun haqqında ayrılığa düşməyin." (Şura, 13) "Məhəmməd yalnız bir peyğəmbərdir. Ondan əvvəl daha nə qədər peyğəmbərlər gəlib keçmişdir. İndi əgər o ölər ya da öldürülsə, topuqlarınız üzərində gerimi dönəcəksiniz? Kim iki topuğu üzərində geri dönsə, Allaha heç bir zərər verməyəcək. Şükr edənləri isə Allah mükafatlandıracaq." (Al/götürü İmran, 144) Bu mövzuda bunların xaricində daha bir çox ayə vardır.

Bu ayələrin hamısından çıxan nəticə budur: Bu din Allahın insanlara yüklədiyi ictimai bir boyadır. O, qulların kafir olmalarına razı deyil. Dinin gərəklərinin yerinə yetirilməsi, insanların bütününün reallaşdıracağı bir vəzifədir. O halda cəmiyyətin işləri, cəmiyyəti meydana gətirən insanların çiyinlərindədir.

Bu mövzuda bəzi fərdlərin digərlərinə görə imtiyazı və xüsusiyyəti yoxdur. Peyğəmbər ilə başqaları bu mövzuda bərabərdir. Necə ki uca Allah belə buyurur: "Mən, kişi olsun, qadın olsun, içinizdən işlə/çalışan heç bir kimsənin etdiyini boşa çıxarmam." (Al/götürü İmran, 195) Bu ayənin qeydsiz-şərtsiz ifadəsi göstərir ki, İslam cəmiyyətinin ünsürlərinin cəmiyyətlərinin özü üzərindəki təsiri həm teşrii, həm də yaratma baxımdan ONun tərəfindən göz qarşısında tutulur və O bu təsiri boşa çıxarmır. Uca Allah başqa bir ayədə də belə buyurur: "Allah, yer üzünü dilədiyi qullarına miras buraxar. Yaxşı son, (günahlardan) çəkinənlər üçündür." (Ə'RAF, 128)

Bəli; Peyğəmbərin (s. a. a) çiyinlərində dinə çağırış, yol göstərmə və öyrətmə vəzifələri vardır. Uca Allah belə buyurur: "Peyğəmbər onlara Allahın ayələrini oxucu, onları pisliklərdən təmizləyər, onlara Kitabı və hikməti öyrədər." (Cümə, 2) Rəsulullah (s. a. a), ümmətin işlərini icra etmək, dünyada və axirətdə öndərliklərini boynuna götürmək və həyatda olduqca onlara liderlik etmək üçün Allah tərəfindən təyin olunmuşdur.

Lakin burada araşdırmaçılar tərəfindən göz ardı edilməməsi lazım olan nöqtə budur: Bu yol, Allahın malını taxt sahibi sultanın xəracı sayan, Allahın qullarını onun kölələri qəbul edən, kölələri saydığı Allahın qullarına dilədiyi kimi davranan, onlar üzərində istədiyi kimi hökm edən səltənət suverenliyi yolundan başqa bir yoldur. Yenə bu yol, maddi faydalanma əsasına söykən/dözən demokratik və ya antidemokratik bir ictimai üsul da deyil. Bunlar ilə İslam arasında bənzəməyə, aralarında eynilik qurulmasına maneə, açıq ayrılıqlar vardır.

Bu fərqliliklərin ən əhəmiyyətlilərindən biri budur: Söz mövzusu cəmiyyətlər maddi çıxar əsası üzərinə qurulduqları üçün məşğulluq və istismar etmə ruhu iliklərinə işləmişdir. Bu da insan tahakkümü sistemini doğurar. Bu sistemdə hər şey insanın iradəsinə və kefi davranışlarına bağlanmışdır. Hətta insanın özü belə başqa bir insanın iradəsi altındadır. Suveren insanın digər insana əl atması, istədiyi kimi onu əli altına alması və ondan gözlədiyi hər şeyi əldə etməsi mübah sayılar.

Bu, keçmiş yüz/üz illərdəki kefi monarxiya rəhbərliyidir. Ki bu gün mədəni cəmiyyət qılığında ortaya çıxdı. Bu vəziyyəti güclü millətlərin zəif millətlərə etdikləri zülmlərdə və haqsızlıqlarda görüb dayandığımız kimi, onların tarix tərəfindən yazılan pislikləri ilə əlaqədar xatirələrimizlə də sabitdir.

Keçmiş əsrlərin bir fironu, bir Kayseri və ya bir Kisrası (bir imperatoru) nəşr/təzyiqlərlə, intriqalarla zəifləyər üzərində məramını, istədiyi və arzu etdiyi kimi icra edərdi. Sonra da əgər canı bəhanə bəyan etmək istəsə bütün bu etdiklərinin səltənətin gərəyi olduğu, ölkə sabaha olduğu, dövlətin təməlini gücləndirmək üçün edildiyi bəhanəsinə sığınardı. Etdiklərinin onun dahiliyinin və üstün adam meydana gəlinin haqqı olduğuna inanardı. Qılıncını bu sözdə haqqının dəlili olaraq göstərərdi.

Bu gündə əgər güclü millətlər ilə zəif millətlər arasındakı siyasi əlaqələri dərinliyinə araşdırsan, tarixin və tarixi hadisələrin geri gəldiyini və gözlərəmik qarşısında təkrarlandığını görərsən. Tək keçmişdəki tək adama söykənən forma, hələlik ictimai forma ilə yer dəyişdirdi. Amma ruh eyni ruh, kefi arzu eyni kefi arzudur. Halbuki İslama gəlincə, onun yolu bu kefi arzulardan uzaqdır. Onun dəlili, Peyğəmbərimizin fəthlərindəki və razılaşmalarındakı tətbiqləridir.

İslam xarici cəmiyyətlərin üsulları ilə İslam üsulu arasındakı başlıca fərqlərdən bir başqası da budur: İnsanlıq tarixi boyunca görüldüyü və sənədləşdirildiyi üzrə cəmiyyətlərin seqmentləri arasında, sonu fərdlər arası qarışıqlığa çatan imtiyazlar mütləq vardır. Cəmiyyət seqmentləri arasındakı sərvət, mövqe, mövqe imtiyazları nəticədə cəmiyyətlərdə qarışıqlıq meydana çıxmasını qaçınılmaz edər. Lakin İslam cəmiyyətinin seqmentləri arasında bənzəmə vardır. Bir-birləri arasında prioritet, üstünlük, öyünmə və seçməlik yoxdur. İnsanın mayasının istəyi və imtina edilməz arzusu olan fərqlilik, yalnız təqvadadır və bunun təyin edicisi insanlar deyil, Allahdır. Necə ki uca Allah belə buyurur: "Ey insanlar, biz sizi bir kişi ilə bir qadından yaratdıq. Sizi millətlərə və xalqlara ayırdıq ki, tanış olasınız. Allah qatında ən üstün olanınız, pisliklərdən ən çox çəkinəninizdir." (Hucurat, 13) "Yaxşılıqlarda bir-biriniz ilə yarışın." (Bəqərə, 148)

Buna görə İslamda idarə edən ilə idarə olunan, komandir ilə məmur, rəis ilə rəisin əmri altındakılar, azad insan ilə kölə, kişi ilə qadın, zəngin ilə kasıb, böyük ilə kiçik bərabər mövqedədir. Dini qanunların haqqlarında icra edilməsi və ictimai hadisələrdə aralarında sinif fərqliliklərinin olmaması baxımından bu saydıqlarımızın hamısı birdir. Peyğəmbərimizin tətbiqləri bunun dəlilidir. Salam və tərif bu tətbiqi edənin üzərinə olsun.

Bu əhəmiyyətli fərqlərdən biri də budur: İslamda icra etmə gücü, cəmiyyətdə imtiyazlı və seçmə bir zümrənin təkəlində deyil. Tərsinə bu güc cəmiyyətin bütün fərdlərinə məşhurdur. Buna görə hər kəs xeyirə çağırmaqla, yaxşılığı əmr edib pislikdən çəkindirməklə öhdəçiliklidir. İslam cəmiyyətinin üsulu ilə digər cəmiyyətlərin üsulları arasında daha bir çox fərqliliklər vardır ki, bunlar diqqətli araşdırıcıların gözündən qaçmaz.

Bunların hamısı Peyğəmbərimizin həyatında belə idi. Peyğəmbərimizdən sonra cəmiyyət rəhbərliyində iki görüş meydana çıxdı. Müsəlmanların əksəriyyəti cəmiyyətdə bir xəlifənin Müsəlmanlar tərəfindən seçilməsi üsulunu mənimsəyərkən, Şiə Müsəlmanlar xəlifənin Allah və Peyğəmbər tərəfindən nasla təyin olunduğunu, bu xəlifələrin kəlam kitablarında detallı şəkildə izah edildiyi üzrə on iki İmam olduğu fikirini müdafiə etmişlər.

Lakin bu görüş ayrılıqları bir tərəfə, Peyğəmbərimizdən (s. a. a) və zamanımızda olduğu kimi Hz. Mehdinin gaybetinden sonra İslam hökumətinin işi Müsəlmanlara buraxıldığı mübahisə/müzakirəsizdir. Qurandan bu mövzuda çıxan nəticəyə görə cəmiyyətin öndərini Peyğəmbərimizin tətbiqləri uyğun olaraq təyin etmə səlahiyyəti Müsəlmanların əlindədir. Bu da krallıq və ya imperatorluq deyil, imamlıq sistemidir. Təyin olunan öndərin Müsəlmanlara istiqamətli tətbiqləri belə olmalıdır:

Hökmləri dəyişdirmədən qorumaq. Təməl hökmlər xaricində, daha əvvəl ifadə edildiyi kimi, aktual və yerli hadisələrdə müşavirə qanununu mənimsəmək. Bu mövzudakı dəlil, "Sizin üçün Peyğəmbərdə uyğun gəliləcək gözəl bir nümunə vardır." (Əhzab, 21) ayəsinin yanında, daha əvvəl toxunduğumuz Peyğəmbərimizin öndərliyini vurğulayan ayələrin bütünüdür.

13- İslam Dövlətinin Sərhədi Etibarı və Coğrafi Sərhədlərlə Deyil, İnancla Təyin olunar

İslam, irq əsasına söykənən bölünmənin cəmiyyətin meydana gəlməsində təsirli olması düşüncəsini ortadan qaldırdı. Bu bölünmənin təməl faktorları bədəvilik, qəbilə və oymaq formasındakı həyat və ya yaşanan bölgənin, yurdun fərqliliyidir. Bu iki faktor yəni bədəvilik ilə yaşanan yerlərin fərqliliyi, isti iqlim, soyuq iqlim, quraq arazı, məhsuldar torpaq kimi təbii səbəblərin ikinci dərəcədə təsirli olmaları yanında insan növünün xalqlara, qəbilələrə ayrılmasının, dillərinin və rənglərinin dəyişik olmasının iki təməl faktorudur. Bu mövzu yerində açıqlanmışdır.

Sonra bu iki faktor hər qövmün yer üzünün bir parçasını sahiblənməsinə gətirib çıxardı. Bu sahiblənmə qövmlərin həyata bağlı işlərinə, güclərinə və şiddətlərinə görə reallaşdı. Qövmlər bu yer üzü parçasını özlərinə təsis edərək onu yurd deyə adlandırdılar. Qövmlər bu torpaq parçası üzərində yaşamağa alışdılar və onu bütün gücləri ilə başqalarına qarşı müdafiə edirlər.

Hərçənd qövmləri bu vəziyyətə itələyən faktor, fitrətin aradan qaldırılmasını istədiyi bəzi təbii ehtiyaclardır. Tək bu bölünmədə, insan növünün tək cəmiyyət halında həyata istəyi formasındakı fitri arzu ilə ziddiyyət təşkil edən bir xüsusiyyət vardır. Təbiət dağınıq güclərin bir araya gəlməsini, uyğunlaşmalarını, yığılaraq və birləşərək güclənmələrini istər. Bu qaçınılmazdır. Təbiət, bunu arzuladığı faydalı məqsədə tam və əlverişli şəkildə çatmaq üçün istər. Bu qayda, maddənin təməl halında görülər. Maddə element halından... bitkiyə, daha sonra bitkidən canlıya və sonra canlıdan insana keçir.

Halbuki yurdlar bəzindəki bölünmələr, millətləri, digər yurdlarda yaşayan cəmiyyətlərdən ayrılma əsası üzərində birləşməyə sövq edər. O zaman hər hansı bir yurd üzərində yaşayan cəmiyyət, digər yurdlarda yaşayan vahidlərdən ruh və bədəndə ayrılmış bir ictimai vahidə çevrilər. Beləcə insanlıq birləşmədən və bir araya gəlmə idealından uzaqlaşaraq, parçalanmanın və dağınıqlığın əslində qaçındığı çətinliklərinə dözmək məcburiyyətində qalar.

Ortaya yeni çıxan bir cəmiyyət vahidi, ortada olan digər cəmiyyət vahidlərinə qarşı insanın digər təbii obyektlərə davrandığı kimi davranar. Yəni o insan vahidlərini məşğulluq edər, istismar edər. Dünyanın başlanğıcından bu günə qədər əsrlər boyu əldə edilən təcrübələr bunun şahididir. Daha əvvəlki araşdırmalar əsnasında köçürdüyümüz ayələr, bu mövzunu Qurandan kifayət dərəcədə faydalanmamızı təmin edəcək səviyyədədir.

İşdə İslamın bu ayrılıqları, dağılmaları və fərqliləşmələri ortadan qaldırmasının səbəbi budur. İslam eyni səbəb ilə cəmiyyəti tabelik, irq və yurd təməli üzərinə deyil, inanc təməli üzərinə qurmuşdur. Hətta faydalanmağı özü ilə gətirən evlilikdə və miras al/götürmədə göz qarşısında saxlanılan qohumluqda belə inanc bağı əsas qəbul edilmişdir. Bu iki sahədəki təməl səbəb, xana və yurd birliyi deyil, tövhid inancı ortaqlığıdır.

Bunun ən gözəl nümunələrindən birini bu dinin qanuni sistemini araşdırarkən görərik. Bu din heç bir vəziyyətdə qanunlarda bu qanununu göz ardı etmiş deyil. İslam cəmiyyəti, yerinə yetirməklə və ayrılığa düşməməklə öhdəçilikli olduğu kimi, nəşr/təzyiq altında və məğlub vəziyyətdə olduğu dövrlərdə də əlindən gəldiyi qədər bu dini canlandırmaqla və onun sözünü ucaltmaqla öhdəçiliklidir. Bu ölçüyə görə tək bir Müsəlman belə bu qanunu mənimsəyib əlindən gəldiyi qədər gərəklərini yerinə yetirməklə öhdəçiliklidir. Əlindən gələn şey, yalnız inanclara ürəkdən bağlanmaqdan və üzərinə fərz olan əməllərə işarə etməkdən ibarət olsa, bu vəzifəs(n)i yerinə yetirməklə mükəlləfdir.

Bundan da aydın olur ki, İslam cəmiyyəti elə bir model meydana gətirmiş ki, bu modelin suverenlik, asılılıq, qalibiyyət, məğlubiyyət, inkişaf etmişlik, geri qalmışlıq, meydana çıxma, gizli qalma, güclülük və zəiflik kimi vəziyyətlərin və farazi mövqelərin hamısında yaşaması mümkündür. Quranın xüsusilə takıyye mövzusundakı ayələri bunun dəlilidir. Uca Allah belə buyurur: "Ürəyi iman ilə dolu olduğu halda inkarçılığa çətinlik çək/məcbur edilən kimsə müstəsna olmaq üzrə kim iman etdikdən sonra Allahı inkar etsə... Onların üzərinə Allahdan bir qəzəb vardır..." (Nəhl, 106) "Ancaq onlardan (kafirlərdən) qorunma məqsədiylə çəkinməniz başqa..." (Al/götürü İmran, 28) "Gücünüzün çatdığı qədər Allahdan qorxun." (Təğabun, 16) "Ey iman edənlər, Allahdan necə qorxub-çəkinmək lazımdırsa eləcə qorxub çəkinin və ancaq Müsəlmanlar olaraq ölün." (Al/götürü İmran, 102)

14- İslamın Hər İstiqamətiylə İctimai Olması

Daha əvvəl ifadə etdiyimiz kimi "...topluca stabillik nümayişin; davamlı (əlaqə içində və) hazırlıqlı olun və Allahdan qorxun ki, qurtuluşa çatasınız." (Al/götürü İmran, 200) ayəs(n)i və Qurandakı daha bir çox ayə bunun dəlilidir.

İslamda sistemlər və hökmlər kimi ancaq cəmiyyət halında reallaşdırılması mümkün olan bütün sahələrdə ictimailik güdülmüş və əsas alınmışdır. Bu güdülmədə bu sahələrin hər birinə uyğun düşən cəmiyyət növü, o alan/sahə üçün mümkün olan və məqsədə çatdıran əmrlər və təşviqlər istifadə edilmişdir. Araşdırmaçının bu mövzuya bağlı araşdırmalarında bu iki istiqaməti birlikdə göz qarşısında saxlaması lazımdır: