Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

Mən deyərəm ki: Bu, eytişimsel materializmin (dialektika materializm nəzəriyyəsinin) irəli sürdüyü bir problemdir. Bu fikirdə böyük bir yanılma vardır. Çünki insanla əlaqədar məlumatlar və inanclar iki qisimdir.

Bir qisimi dəyişməyə və inkişafa açıqdır. Ki bunlar texnologiya ilə əlaqədar elmlərdir. Bu məlumatlar həyatın maddi təməllərini yüksəltmə və insana üsyan edən təbiətə boyun əydirmə yolunda istifadə edilərlər. Riyaziyyat, fizika və digər müsbət elmlər kimi. Bu elmlər, texnologiyalar və bu kateqoriyaya girən məlumatlar, əskiklikdən kamala doğru dəyişdikcə bu vəziyyət, bu inkişafa bağlı olaraq ictimai həyatın dəyişməsini tələb edir.

Elmlərin və inancların başqa bir qisimi var ki, başqa bir mənada təkamül etməyi qəbul etməklə birlikdə dəyişməyə bağlıdır. Bunlar həyatın başlanğıcı, axirət, xoşbəxtlik, bədbəxtlik kimi mövzular haqqında qəti, dəyişməz, başqalaşmaz sabit hökmlər üçün ümumi ilahiyyat məlumatlarıdır. Amma bu məlumatlar incəlik və dərinlik qazanma mənasında inkişafı və təkamülü qəbul edərlər. Bu məlumatlar cəmiyyətləri və həyat tərzlərini yalnız ümumi şəkildə təsirlərlər. Bu məlumatların dəyişməməsi, eyni vəziyyəti hamı/həmişə qoruması, cəmiyyətlərin inkişaf müddətinin sabit olmasını tələb etməz. Müşahidələrimiz bunun belə olduğunu isbat edər. Bizim bir çox ümumi və eyni vəziyyəti qoruyan görüşlərəmik vardır. Lakin bu görüşlərəmiyin varlığı üzündən cəmiyyətimiz inkişaf xəttində dayanmağa uğramır. Bu görüşlərəmiyin bəzi nümunələri bunlardır:

İnsan həyatını davam etdirə bilmək üçün işə yönəlməlidir. İşdə insana istiqamətli bir fayda olması lazımdır. İnsanlar toplu halda yaşamalıdır. Kainat bir qorxu deyil, gerçək bir varlıqdır. İnsan kainatın bir parçasıdır. İnsan yer üzü aləminin bir parçasıdır. İnsan bədənində orqanlar, sistemlər və güclər vardır. Bunlar və bunlara bənzər dəyişməz görüş və məlumatlarımız vardır. Lakin bunların dəyişməz və sabit olmaları, cəmiyyətlərin yerlərində saymalarını, dayanmalarını tələb etmir.

Bu söz də bu kateqoriyaya girər: Kainatın bir tək ilahı vardır. O, peyğəmbərlik vasitəçiliyi ilə insanlar üçün bütün xoşbəxtlik yollarını əhatəsinə alan/sahə bir şəriət ortaya qoydu. O, bütün insanları bir gün bir yerə toplayıb onlara əməllərinin qarşılığını verəcək. İşdə İslamın cəmiyyətini üzərinə qurduğu və qorunmasına böyük diqqət göstərdiyi yeganə söz budur. Bilinən bir şeydir ki, bu sözün sabit olub olmadığına bağlı mübahisə et/müzakirə etmək və ya onun haqqında başqa bir görüş ortaya atmaq, bir çox dəfə açıqlandığı üzrə cəmiyyəti yalnız çöküntüyə aparar. İşdə təbiət kənarına bağlı bütün dəyişməz gerçəklərin vəziyyəti budur. Bunları inkar etmək, cəmiyyəti yalnız çöküşə və korlanmağa məhkum edər.

Qısacası, insan cəmiyyəti inkişaf müddətində gündən günə təbii imkanlardan faydalanma yolunda dəyişməyə və təkamülə möhtacdır. Bu ancaq davamlı texnoloji araşdırmalarla və davamlı elmə uyğun işlərlə reallaşa bilər. İslam bu istiqamətdəki heç bir səyi maneə törətməz.

Monarxiya, demokratiya və kommunizm kimi cəmiyyətlərin rəhbərlik formalarının və ictimai ənənələrin dəyişməsinə gəlincə; bu, cəmiyyətin əskiklikdən yetkinluğa doğru irəliləməsindən deyil; yalnız bu sistemlərin insanın ictimai kamalını reallaşdırmada qeyri-kafi və əskik olmaları baxımından qaçınılmaz olmuşdur. Çünki bu sistemlər arasında var ola biləcək olan fərq, əskik ilə kamil arasındakı fərq deyil, səhv ilə doğru arasındakı fərqdir.

Belə düşünək: İctimai sistem insanın fitrətinin arzusu olan ictimai ədalət uyğun olaraq sabitlik tapmış; insanlar faydalı elmlə və saleh əməllə bəslənən bir təhsilin qoruyucu çətiri altına alınmış; bunun arxasından sevinc və coşğu içində elm və əməl nərdivanının pillələrində xoşbəxtliyə doğru yüksəlməyə başlamışlar; davamlı inkişaf edirlər; xoşbəxtliklərini gücləndirib sahəsini dayanmadan inkişaf etdirirlər; belə insanların ictimai sistemlərini dəyişdirməyə, olduğundan başqa bir formaya çevirməyə nə ehtiyacları ola bilər? İnsanın hər sahədə sırf dəyişmiş olmaq üçün dəyişməsi, bu dəyişmənin heç gərəksiz olmayan sahələrdə belə inadla reallaşdırılması, ağıl və bəsirət sahibi bir insanın verəcəyi bir hökm ola bilməz.