Elmi ƏSƏRLƏR, 2016, №6 (76) nakhchivan state university. Scientific works, 2016, №6 (76)

ƏDƏBİYYAT 
 
1.
 
Ə.S.Həsənov, N.A.Rzayev, F.Q.İslamzadə, A.M.Əfəndiyev. Bioloji kimya. Bakı, Maarif , 1989, 
562 s 
2.
 
S.F.Qarayev, P.Ş.Məmmədova, A.Q.Nəbiyeva. Biokimyanın əsasları. Bakı, Təfəkkür, 2000, 359 s 
3.
 
F.Q.İslamzadə, F.İ.İslamzadə. Endokrin sistemin patobiokimyası. Bakı, 1999, 66 s 
4.
 
F.İ.İslamzadə,  A.M.Əfəndiyev  F.Q.İslamzadə.  İnsan  biokimyasının  əsasları.  III  cild,  Bakı, 
Müəllim, 2008, 332 s 
5.
 
A.M.Məhərrəmov,  M.Ə.Allahverdiyev.  Həyat  fəaliyyətinin  kimyəvi  əsasları.  Bakı,  Bakı 
Universiteti, 2009, 287 s 
ABSTRACT 
M.Seyidov 
A.Aliyev 
Methods of teaching the topic “Ferments” 
The  article  deals  with  ferments  which  are  biological  catalysts,  selective  ability  of  these 
catalysts,  dependence  of  ferments  activeness  on  the  temperature,  thickness  of  substratum  and 
hydrogen  ions.  It  also  explains  the  methods  of  teaching  students  the  chemical  nature  of  ferments, 
similar  and  different  points  of  ferments  to  the  inorganic  catalysts.  The  article  aims  to  increase 

 
163 
 
students’ knowledge about  ferments  and achieve  formation of detailed information  in  them about 
this biological catalyst 
 
 
 
РЕЗЮМЕ  
М.Сеидов 
А.Алиев  
Методика темы «Ферменты» 
 
В  статье  рассмотрена  методика  наличия  ферментов  биологическим  катализатором, 
способность  селективности  этих  катализаторов,  зависимость  активности  ферментов  от 
температуры,  концентрации  водородных  ионов,  сходные  и  отличительные  характеры 
ферментов  от  катализаторов  химическая  природа  ферментов.  Задачами  статьи  являются 
повышение знаний студентов о ферментах и формировать у них подробную информацию об 
этих биологических катализаторах. 
 
 
 
 
NDU-nun  Elmi  Şurasının  26  aprel  2016-cı  il  tarixli  qərarı  ilə  çapa 
tövsiyə olunmuşdur (protokol № 09) 
       
   
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
NAXÇIVAN DÖVLƏT UNİVERSİTETİ.  ELMİ ƏSƏRLƏR,  2016,  № 6 (76) 
 
NAKHCHIVAN STATE UNIVERSITY.  SCIENTIFIC WORKS,  2016,  № 6 (76) 
 
НАХЧЫВАНСКИЙ  ГОСУДАРСТВЕННЫЙ  УНИВЕРСИТЕТ.  НАУЧНЫЕ  ТРУДЫ,  2016,  № 6 (76) 
 
 
ZƏRÖVŞƏN BABAYEVA  
 
 
 
 
 
 
 Naxçıvan Dövlət universiteti 

 
164 
 
                                                                                 [e-mail] 
UOT:372.8.57 
BİOLOGİYANIN TƏDRİSİNDƏ MÜASİR TEXNOLOJİ 
İNNOVASİYALARA İNTEQRASİYA PROBLEMLƏRİ 
 
 
Açar sözlər: müasir təhsil sistemi, texnoloji innovasiyalar, inteqrasiya, elektron resurslar, 
interaktiv rejim 
Key  words:  modern  education  system,  technological  innovations,  integration,  electronic 
resurs, interactive mode  
 
Ключевые слова: современная система образования, технологические инновации,  
интеграция, электронные ресурсы, интерактивный режим 
 
 
Təlim  texnologiyalarının  durmadan  təkmilləşməsi  tədris  prosesinə  hər  keçən  gün  yeni 
imkanlar yaradır. XIX-XXI əsri əhatə edən dövrdə biologiyanın tədrisdə yeri və tədrisi metodların-
da qlobal dəyişikliklər baş vermişdir. Canlı təbiəti öyrənən biologiya bir fənn kimi tədris prosesinin 
forma  və  metodlarının  özünəməxsusluğu  ilə  digər  fənlərdən  kəskin  fərqlənir.  Biologiyada  dəqiq 
obyektlər, onların üzvi aləmdə mürəkkəb və qarşılıqlı əlaqəsi və inkişafı öyrənilir. Tədris işləri xü-
susi  formalarda,  xüsusi  təlim  vəsaitləri  və  praktik  işlərlə  həyata  keçirilir.  Bioloji  fənlərin  səmərəli 
tədrisi  üçün  yuxarıda  göstərilənlərlə  yanaşı,  xüsusi  tədris  təchizat-bazası:  əyani  vəsaitlərlə  təchiz 
olunmuş kabinet, canlı təbiət guşəsi, tədris təcrübə sahəsi, müasir təlim texnologiyaları tələb olunur. 
Bütün  bunlarla  yanaşı,  yeni  təlim  texnologiyalarının  tədrisdə  yeri  müəyyənləşdirilməlidir.  Canlı 
orqanizmlərin  inkişafının  konkret  obyektlər  əsasında  öyrənilməsi,  təbiətdə  baş  verən  hadisələrin 
qarşılıqlı əlaqəsi, üzvi aləmin təkamülünün qanunauyğunluqları haqqında öyrənənlərdə düzgün dün-
ya görüşünün formalaşmasına təbii-elmi zəmin yaradır.  
Bioloji biliklərin artması, daha əhatəli və yaddaqalan olması ətraf mühitin qorunmasının zə-
ruriliyini  öyrətməklə,  təbiətə  məhəbbət  hissi  yaratmağa  imkan  yaradır  (1,  2).  Biologiyanın 
tədrisində mövcud imkanların genişləndirilməsi üçün təkcə adi dərsliklər, şifahi izahat kifayət deyil. 
Yaxın  illərdə  kütləvi  xarakter  daşıyacağına  inandığımız    Elektron  kitab  və  ya  E-book  -  16  Mb 
elektron  kitab  fləş-yaddaşın  köməyi  ilə  3200  mətn  səhifəsini  və  ya  10-a  qədər  orta  həcmli  kitabı 
yaddaşda saxlayır. Microsoft Word mətn redaktorlarında yaradılan DOC formatında, HTML və ya 
ZIP, RAR, ARJ mətnləri HTML dilinin vasitəsilə müxtəlif freym strukturların yaradılması, mətn və 
şəkillərin  formalaşdırılması,  siyahı  və  cədvəl  strukturlarının  təşkil  edilməsi,  şərh  və  istinadların 
daxil edilməsi əsasında yaradılır (4).  
Fənlər üzrə bu cür elektron kitabların hazırlanması eyni zamanda bir neçə kitabın bir arada 
istifadəsinə, istənilən məlumatın təkrar istifadəsinə imkan yaradar. Xüsusilə biologiya fənnlərin təd-
risi  və  öyrənilməsi  zamanı  bu  cür  E-bookların  istifadəsi  yüksək  səmərə  verərdi.  Artıq  interaktiv, 
elektron dərs və metodik vəsaitlərin hazırlanması zamanı bu məqamları nəzərə almağı düşünürük. 
Təbiətşünaslıqdan tutmuş, ümumi biologiyaya qədər elm sahəsini təşkil edən bu cür elektron kitab-
da verilmiş mövzunu öyrənən şagird,  yaxud tələbə istənilən bioloji fakt  və hadisəni təkrar öyrənə, 
yaxud,  müqayisə  edə  bilmək  imkanına  malik  olacaq.  Yaxın  gələcəkdə  elektron  kitabların  tədris 
sahəsinə geniş şəkildə daxil olacağına inanırıq. Bütün bu imkanları tədris prosesinə qazandıran YTT 
səmərəsini get-gedə artırmaqdadır.  
Təhsilin  tamamilə  elektron  versiyalardan  istifadəyə  keçəcəyi,  virtual,  onlayn  dərslər  for-
masında  təqdim  ediləcəyi  qaçılmazdır.  Bu  da  yeni  təlim  texnologiyalarının  fənlərin  tədrisində  nə 
qədər  əhəmiyyətli  yer  tutduğunu,  hətta  əvəzedilməz  olduğunu  göstərir,  yeri  və  həcmini 
müəyyənləşdirməyə  şərait  yaradır.  Son  illər  NDU-da  Elektron  Universitet  layihəsinin  köməyi  ilə 
sistemdə  video  kontentlərimizi  yerləşdirərək  tələbələrin  ixtiyarına  vermişik.  Bu  formatda  yazılıb 
təqdim edilmiş video-mühazirələr tədris üçün imkanları genişləndirməklə yer və məkan hüdudlarını 

 
165 
 
aşır.  Yaranmış  imkandan  istifadə  edib  yeni  üsulla  hazırladığımız  dərsləri  təkcə  tələbələrin 
öyrənməsi üçün deyil, həm də bəzi müəllimlərin tanış olmadıqları interaktiv üsulların və YTT-nın 
tədrisdə əhəmiyyəti, istifadə qaydalarını öyrənmələrinə imkan yaratdıq. Müəllimlər arasında univer-
sitetdaxili  sorğu  keçirib  interaktiv  üsullara  münasibətlərini  müəyyənləşdirməyə  çalışdıq.  Nəticə 
gözlənilən idi - bu sahədə hələ bir çox problemlər qalmaqdadır. Təbliğat işlərinin aparılması, açıq 
dərslərin geniş müzakirəsini keçirməyə ehtiyac vardır. Qloballaşan dünyada istənilən şəxs yaşadığı 
ölkədən asılı olmayaraq onlayn təhsil ala bilir. Elektron təhsil ölkənin təhsil səviyyəsinin əsas gös-
təricisidir. Bu səbəbdən də Boloniya prosesinin əsas atributlarından biri elektron Boloniyadır. Yəni 
müasir universitetlərdə elektron təhsilin, virtual təhsilin inkişafı mühüm şərt kimi irəli sürülür. 
Bəzi rus pedaqoqlarının «Müasirləşmə və innovasiyalı inkişaf XXI əsrdə Rusiyanın rəqabətə 
davamlı cəmiyyət olmağa imkan yaradır və bu da vətəndaşlara layiqli həyat təmin edir» (2, 6) - fikri 
birbaşa  mənası  ilə  tam  bir  absurddur.  Dolayısı  ilə  bunu  cəmiyyətdə  yüksək  inkişafa  çatmaq 
şanslarından biri kimi dəyərləndirə bilərdilər. Əslində müasir texnologiyalar, innovasiyalar gələcək 
kadrların yetişməsi üçün tramplin rolu oynayır. Bu resurslar peşəkar, yenilikçi pedaqoq əlində bilik-
lərə çatmaq üçün açar, digərləri üçün dərs prosesini xaosa döndərmək, tənbəllik üçün vasitədir.  
Ənənəvi  kagız  kitablarla  elektron  kitabları  müqaisə  etsək:  «1.  Elektron  kitabda  mətndə 
axtarış,  böyük  istinadlara  keçid,  qeyd  və  seçmə  təsvir  edilə  bilər;  2.  Bir  qurğuda  1000-dən  artıq 
kitab saxlanıla bilər; 3. Kiçik həcm və ölçüyə malik olduğu üçün daşımaq asandır; 4.Şriftin forması-
nı  və  ölçüsünü  dəyişmək  mümkündür;  5.  Animasiyalı  şəkillərə,  multimediyalı  kliplərə  baxmağa 
imkan  verir;  6.  Elektron  kitabın  kağız  kitabdan  baha  olmasına  baxmayaraq,  elektron  mətn  kağız 
mətndən xeyli ucuzdur; 7. Daxili proqramlar, nitq sintezatorları, mətni səsləndirməyə imkan verir 
(3).  Elektron  kitabların  digər  özəlliyi  isə  oxucunu  dinləyiciyə  cevirmək  xüsusiyyətidir  ki,  bu  da 
müxtəlif varianlarda öyrənənin işini yüngülləşdirməyə hesablanmışdır. Bu vasitə ilə XXI əsr insanı-
nı  elmi  və  bədii  ədəbiyyatların  oxunmasına  istiqamətləndirmək  də  mümkündür.  Həqiqətən  də 
internetdən,  elektron  resurslardan  istifadə  edən  hər  kəs  üçün  elektron  kitablar  hazırlamaq 
məqsədəmüvafiqdir. 
İnformasiya texnologiyalarının təkcə şəhər məktəblərinə deyil, rayon, kənd məktəblərinə də 
inteqrasiyası  artıq  kənd  müəllimlərinin  də  bu  prosesə  qoşulmasının,  yeni  layihələri 
qiymətləndirməsinin  şahidi  oluruq.  Bir  çox  region  müəllimlərinin  internetdə  problemlə  bağlı 
məqalələri  diqqətimizi  cəlb  edir.  Ali  məktəb  müəllimləri  içərisində  də  maraqlı  ideyalar,  təhlillər 
çoxluq təşkil edir. Ən maraqlı ideya tərəfdarları ilə əlaqə yaradıb təcrübə mübadiləsinə nail olmaq 
təşəbbüsünü  irəli  sürməklə  qarşıdakı  illərdə  respublikanın  bütün  ali  və  orta  məktəb  müəllimlərini 
problemin həlli, inkişafı istiqamətində fikir mübadiləsinə dəvət edirik. Əgər təşəbbüsümüzə qoşulan 
müəllimlərin sayı yetərincə olarsa, konfrans təşkil etmək işin xeyrinə olardı. Konfransda müzakirə 
ediləcək  məsələləri  aşağıdakı  kimi  müəyyənləşdirmək  istərdik:  Onlayn  təhsil,  distant  təhsil, 
multimedia  proqramları,  biologiyanın  tədrisində  istifadə  edilməsi  səmərəli  hesab  edilən  müxtəlif 
proqramlar. Qoşulmaq istəyən həmkarlarımız da müzakirə etmək istədikləri problemi təklif edə bi-
lərlər. Bəzən ali və orta məktəb müəllimlərindən bəziləri sual edirlər: əvvəllər İKT, internet, multi-
media  yoxdu,  elm  öyrədilmirdimi?  Bir  sözlə,  elektron  təhsil  resursları  zəruridirmi?  (4).  Elektron 
Təhsil Resursları - tədris məzmunlu elektron formadır və onları səsləndirmək üçün müxtəlif elek-
tron mexanizm və maşınlardan istifadə edilir. ETR adi dərslikdən fərqlənir və interaktivliyi isə şa-
girdin  müstəqil  işləməsini  təmin  edir.  ETR  -  mətn,  tekstoqrafik  və  multimediaya  ayrılır.  Bu  da 
imkan verir ki, keçiləcək material həm mətn variantını, həm eyni zamanda mətn və diaqram, şəkil, 
cədvəl  şəklində,  həm  də  multimedialı  təqdimat  kimi,  illüstrasiyalar,  səsli,  tərkibində  video, 
animasiya,  audio,  məzmun  və  interaktiv  üsullardan  istifadə  ilə  çatdırılsın.  Elektron  dərslik  (e-
dərslik) portalı da öyrənənlərin elektron dərsliklərdən rahat istifadə etməsi məqsədilə hazırlanmış-
dır.  Elektron  dərslikləri  şagirdlər  həm  onlayn  olaraq  portal  daxilində  onlayn  rejimdə,  həm  də  öz 
fərdi  kompüterlərinə  yükləyərək  oflayn  rejimdə,  istədikləri  vaxt  və  məkanda  istifadə  edə  bilərlər. 
Bundan əlavə, yaradılmış elektron dərslikləri planşetlər vasitəsilə də rahat istifadə etmək mümkün-
dür. 

 
166 
 
       Son illər “BAKINƏŞR”, “BAKIMEDİA” və Müasir Texnologiyalar Mərkəzi Azərbaycan Res-
publikası  Təhsil  Nazirliyi  ilə  birgə  hazırlanmış  müxtəlif  elektron  vasitələrin  iş  prinsipini 
öyrənməklə  istənilən  fənnə  dair  elektron  resursların  yaradılması  xüsusilə  biologiyanın  tədrisində 
müsbət  irəliləyiş  olacaqdır.  Ali  və  orta  məktəb  dərsliklərinin  hazırlanması  prosesinə  alim, 
metodistlərlə  yanaşı  fənn  müəllimlərinin  cəlb  olunması  da  tədrisin  təşkilində  mühüm  rol  oynaya 
bilər.  Elektron  resursların  hazırlanmasında  interaktiv  rejimin  yaradılmasına  da  diqqət  artırılmalı, 
təkcə illüstrasiyalar deyil, video materiallardan, məntiqi suallardan istifadə olunmalıdır: 
 
 
                                       Bu hansı canlıdır? 
 
             Tip:                                                      Gözləri: 
            Sinif: 
                                             Qidalanması: 
           Uzunluğu:                                              Çəkisi: 
           Həyat tərzi:                                           Mənbə: 
        Yaxşı olardı ki, elektron vəsaitlərin hazırlanması zamanı, illüstrasiyaların izahı əvəzinə həm də 
videofraqment  yerləşdirilsin  və  daha  aydın  anlaşılma,  yaddaqalmanın  davamlılığı  üçün  şərait 
yaradılsın.  Məsələn, şəkillərə slayd,  yaxud plakatda baxmaqdan əlavə ayrı-ayrı  orqanlar sistemini 
əks  etdirən  videoyazı  yerləşdirilsin.  Əgər  videomaterialın  izahı  səsləndirilmirsə,  müəllim  əlavə 
izahatla verilmiş biliklərin dərinləşdirilməsinə kömək edə bilər. 
  
 

 
167 
 
 
Ümumtəhsil məktəblərində biologiyanın tədrisində dərsdənkənar məşğələlərdə, ekskursiya-
larda  və  digər  tədbirlərdə  ayrı-ayrı  fənlər  üzrə,  şagirdlərin  sosiallaşması  problemləri  üzrə  təlim 
məqsədlərinin  əvvəldən  müəyyən edilməsi və planlaşdırılmasının  zəruriliyi  göstərilir. Təlim  məq-
sədlərinin yerinə yetirilməsində vacib şərt təlimin məzmununun uyğun olmasının təmin edilməsi və 
yeni standartların qəbul olunması, informasiya texnologiyalarının öyrənilməsinə geniş yer verilmə-
sidir.  Tədqiqatlar  zamanı  informasiya  texnologiyalarından  istifadə  edən  və  etməyən  müəllimlərlə 
müxtəlif vaxtlarda söhbətlər etmiş, təhsil sahəsinə gətirilmiş bu yeniliyin öyrətmə prosesində effekti 
haqda məlumatlar vermiş, eksperiment üçün hazırladığımız dərslərin keçirilməsi zamanı onların da 
iştirakını təmin etmişik. Aparılmış tədqiqatlar (5, 7) göstərir ki, təhsilin modernləşdirilməsinin əsas 
məqsədi ona yeni keyfiyyət qazandırıb yeni pedaqoji nəticələr qazandırmaqdır. YTT əsasında yeni 
təhsil mühitinin formalaşdırılması biologiyanın tədrisində onun metodik əsasının aydınlaşdırılması 
xüsusilə  biologiyanın  tədrisində  yeni  nəsil  müəllimlərin  hazırlanmasında  peşəkarlıq  nəticələrinə 
yeni tələbatın əksidir.  
Elektron təlim resurslarının didaktik imkanlarının analizi informasiya təlim mühitinin həyata 
keçirilməsi  probleminin  həllinə  istiqamətlənmişdir.  Bir  çox  tədqiqatlarda  informasiya 
kommunikasiyalı  təlim  mühitinin  prinsip  və  quruluşu  onun  xüsusiyyətləri  və  mahiyyətinin 
açılmasına, tədris prosesində yeri və həcminin göstərilməsini nəzərdə tutur. Bizim məqsədimiz də 
YTT  və  interaktiv  təlimin  biologiyanın  tədrisində  tətbiqi  perspektivlərini  və  metodikasını  işləyib 
hazırlamaqdır. Bunun üçün tədqiqatımızın adından da göründüyü kimi, yeni metodikanın ali və orta 
məktəblərdə  tətbiqinin  təşkili  təcrübəsinin  müqayisəli  öyrənilməsi  işin  mahiyyətini  artırmışdır. 
Təhsilin modernləşdirilməsi - YTT-dan istifadə, təhsilin informatlaşması, interaktiv, konstruktiv tə-
lim  müasir  dövr  üçün  prioritet  istiqamətlərdən  biridir  və  bu  vəzifələrin  öhdəsindən  gəlmək  üçün 
hərtərəfli səy göstərilməlidir. Bunun üçün artıq metodist, pedaqoq və müəllimlərin adi dərsliklərdən 
fərqli  elektron  dərsliklər  və  dərs  vəsaitlərini,  müxtəlif  istiqamətli,  lakin  tədrisə  əlavə  materiallar 
verə  biləcək  saytlar  hazırlamalarının  vaxtı  çatmışdır.  Bu  vasitələr  istər  tələbə-müəllim,  istərsə  də 
orta məktəb müəllimləri üçün daha geniş məlumat və bilik mənbəyi olacaqdır. 
2015-ci  ildə  istifadəyə  verdiyimiz  biometod.net  saytında  tələbə  və  müəllimlər  üçün  zəngin 
material bazası toplanmış, interaktiv dərslərin hazırlanması üçün hazır nümunələr verilmişdir.  
 
ƏDƏBİYYAT 
 
1.
 
Z.Babayeva.  Biologiyanin  tədrisində  texnoloji    innovasiyalardan  istifadənin  perspektivləri. 
Naxçıvan, Qeyrət, 2016, 210 səh 
2.
 
Babayeva Z. Integrating the latest technology in the teaching Biology. "International Journal 
of Home Science". Archives, 2016 (Vol-2, Issue-1) Part A, p.1-4 
3.
 
Babayeva. Z.Y. Condition of using innovations in teaching biology. Transylvanian Review 
journal, (ISSN 1221-1249), Journal Citation Reports®, Thomson Reuters.  (2016)  
4.
 
Müşviq  Məmmədov.  Elektron  resurslarin  təhsildə  imkanlari. 
Təhsil  Problemləri
. 17  mart 
2014  
5.
 
http://az.wikipedia.org/wiki/Elektron_kitab_%28qur%C4%9Fu%29) 
6.
 
http://www.tehsilproblemleri.com/?author=2 
7.
 
http://www.dissercat.com/content/pedagogicheskie-osnovy-orientatsii-informatsionno-
kommunikatsionnoi-sredy-na-novye-obrazovat 
 
 
 
ABSTRACT 
 
                                Problems The Integration of the teaching biology to 

 
168 
 
                                                  a modern technological innovation 
The  article  deals  with  the  Integration  of  the  teaching  biology  to  a  modern  technological 
innovation, the principles of the electronic teaching methods, and the priorities of the development 
of technologies in teaching process.  
The main features and planing of the organizing the teaching process of  biology in interac-
tive mode is also taken into consideration. 
 
 
РЕЗЮМЕ 
 
Проблемы Интеграция преподавания биологии 
 в современной технологической инновации 
           В статье рассматриваются вопросы интеграции преподавания биологии в современной 
технологической инновации, принципы электронных методов обучения, а также приоритеты 
развития технологий в учебном процессе. А также проблемам применения новых технологий 
и интерактивный режим в процессе преподавания биологии. 
 
  
 
 
NDU-nun  Elmi  Şurasının  26  aprel  2016-cı  il  tarixli  qərarı  ilə  çapa 
tövsiyə olunmuşdur (protokol № 09) 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
169 
 
 
NAXÇIVAN DÖVLƏT UNİVERSİTETİ.  ELMİ ƏSƏRLƏR,  2016,  № 6 (76) 
 
NAKHCHIVAN STATE UNIVERSITY.  SCIENTIFIC WORKS,  2016,  № 6 (76) 
 
НАХЧЫВАНСКИЙ  ГОСУДАРСТВЕННЫЙ  УНИВЕРСИТЕТ.  НАУЧНЫЕ  ТРУДЫ,  2016,  № 6 (76) 
 
 
OKTAY RZAYEV 
[e-mail] 
ВАЛЕЩ  ЯЛИХАНОВ  
Naxçıvan Dövlət Universiteti 
UOT
:378 
БОКСЧУЛАРЫН  ПСИХОЛОЪИ КЕЙФИЙЙЯТЛЯРИНИН 
 ФОРМАЛАШМАСЫ 
 
            Açar sözlər: İdman, boksçu, psixoloji hazırlıq, mübarizə, əsaslı, qələbə, rəqib, proses, inad, 
əzimkarlıq 
Key words: sport, boxer, psychological preparation, fighting, substantially, victory, rival, 
process, persistence, decisiveness 
Ключевые  слова:  Спорт,  боксер,  психологическая  подготовка,  борьба, 
основательно, победа, соперник, процесс, упорство, настойчивость 
 
Бцтцн  идман  нювляри  иля  йанашы,  бокс  идман  нювц  эярэин  мцбаризя  характери 
дашыйан  тякмцбаризлик  идман нювцдцр.  Диэяр идман нювляриня нисбятян идманчынын 
гялябя психолоэийасынын инкишафы даща чох бу идман  нювцндя нязяря чарпыр.   
Бцтцн    истисналара  ряьмян    боксчу  даща    чох  баша  вя  эювдяйя  вурулан  зярбяляри 
гябул едир. Тябии ки, беля олан щалда боксчу даща чох эярэинлик  кечирир.  «Тясяввцр едир 
ки,  сизи  дайанмадан  йумруг  зярбясиня  тутублар»  бу  заман  ня  едяжяйинизи  дцшцнмяк 
доьрудан  да    чох  чятин  просесдир.  Бцтцн  бу  эюзлянилмядян    рягиб  идманчы    тяряфиндян 
бир  анда  эялян  зярбяляр  гаршысында  таб  эятирмяк  вя  бунунла  йанашы  щцжум  етмяк,  
зярбялярдян  йайынмаг    вя  фикирляшяряк    дюйцшцн  тактикасыны  гурмаг,  доьрудан  да  
боксчу  цчцн  чятин  бир  просес  вя  йа  мягамлардан  биридир.    Мяшгляр  заманы  психологлар 
боксчунун  гялябя  психолоэийасыны  инкишаф  етдирмяк  цчцн  илк  нювбядя,    онларда 
инадкарлыьы, язмкарлыьы, психолоъи дюзцмлцлцйц, юзцня инамы вя цмиди, щятта аилядя  
вя мяшгдянкянар гайьылардан нежя йайынмаьы юйрятмялидирляр.  
Йарышлар заманы илк нювбядя боксчулар рягибин газандыьы наилиййятляря жидди 
фикир верирляр.  Рягибин гялябя  эюстярижиляри ня гядяр ашаьы олса, боксчу мцбаризяйя 
бир  о  гядяр  чох  црякля  гошулур.    Яэяр  рягиб  яксиня  юлкя  Авропа  вя    йахуд  дцнйа  
чемпионудурса, боксчу онунла чох ещтийатла мцбаризя апарыр, щятта дейярдим ки, ондан 
мцяййян гядяр чякинир.  Чох  щалларда юз гялябясини онун йцксяк наилиййятляриня гурбан 
верирляр.  Йарышлар  заманы  беля  щиссляр  йаранмасын  дейя  боксчу  йайгабаьы  юзцня 
инамы, язмкарлыьы юз-юзцндя тярбийя етмяли вя инадкарлыгла щазырлашмалыдыр. Щятта  
тядгигатлар эюстярир ки,  идманчы юз команда йолдашларына, мяшгчисиня, достларына вя 
аилясиня  сюз  вердийи  щалда    юзцндя  даща  чох  мясулиййят  щисс  едир  вя  йарышда 
гаршылашдыьы чятинлийя ряьмян язмля  мцбаризя апарыры вя галиб эялир.  
Бязи  щалларда  рягиб  идманчынын  зяиф  олдуьуну  боксчу  билир  вя  о  яминдир  ки, 
рягиби ондан гат-гат зяифдир. Буна эюря дя боксчу йарыша чох мясулиййятсиз йанашыр, бу 
да  идманчынын  мцбаризядян  йайынмасына  сябяб  олур.  Беля  олан  щалда  рягиби  она  галиб 
эялир.  Щятта  рефери  онун  ялини  галдыранда  боксчу  бунунла  разылашмыр.    Бу  адятян 
боксчунун  юз  мяшг  йолдашы  иля  йарыш  заманы  гаршылашдыьы    щалларда  баш  верир.  
Рягиб онун тяфяккцрцндя даима рягиб идманчы кими формалашмышдыр.  Мяшгялярдя  щяр 

 
170 
 
заман она бюйцк цстцнлцкля галиб эялян боксчуда бу психолоъи просес тябии щалдыр.  (бу 
жцр щадися иля мян дя гаршылашмышам). Лакин унутмаг лазым дейил ки, рягиб дя даима 
мяшг  едир,  юз  цзяриндя  чалышыр.  Щяддян  артыг  юзцня    инамда  да  бязян  бу  щаллара 
эятириб  чыхарыр.  Она  эюря  дя  боксчу  кесмиш  йарышлар  заманы  бир  нечя  дяфя    галиб 
эялдийи  рягибиня  тялим  мяшг  топланышларында  юз  чякисиндя  зяиф  олдуьу  мяшг 
йолдашлары  иля  йарыш  заманы  гаршылашдыьы  заман  щеч  дя  ону  тящлцкясиз  рягиб  кими 
эюрмямяси мяслящят эюрцлмцр. Рягиб щяр заман рягибдир. 
 
Йарыш  щяр  заманы  горху  щиссинин  ня  дяряжядя  ящямиййяти    олдуьуну  цзя 
чыхарыр. Щяддян артыг горху щисси боксчуда гялябя щиссини эюзлянилмядян щям артыра 
биляр,  щям  дя  азалда  биляр.  Яксяр  щаллларда  юз  рягибини  нокаутла    мяьлуб  едян  боксчу 
иля  растлашан  рягиб  идманчыда,  гялябя    психолоэийасы  цзяриндя  идман  психологу 
йахындан иштирак етмялидир. Чцнки о яксяр щалда юз мяьлубиййятиля чохдан барышмыш 
олур.  Бу  боксчунун  юз  рягибиндян  щяддян  артыг  горхмасындан  иряли  эялир  она  галыб 
эялмяйи ялчатмаз кими артыг юзцндя формалашдырыр. Горху щиссинин мцсбят  тяряфи ися 
ондан  ибарятдир  ки,  боксчу  рягибиня  гаршы  жидди  йанашыр  онун  зяиф  тяряфлярини 
арашдырыр,  она  галиб  эялмяйин  йолларыны  вя  истигамятлярини  ахтарыр.    Бу  идманчыда 
мясулиййят  щиссини  артырыр,  йарыш  баша  сатдыгдан  сонра  идманчы  рягибин    щеч  дя 
горхулу олмадыьына инанын, бу да боксчуда юзня йцксяк инамы артырыр.  
Боксчунун    гялябя    газанмасында  ики  идеолоэийа  мювжуддур:  бири  Вятян  наминя 
байраьын  йцксялдилмяси,  юлкяйя  гайыданда  цзц  аь,  алны  ачыг  гаршыланмасыны  юзцня 
борж  биляряк  мцбаризядя  язмкарлыг  эюстярир.  Бу  просес  тябии  ки,  илк  нювбядя 
идманчыларда  мяшгляр  заманы  кичик  йашларындан  вятянпярвярлик  щиссляринин  тярбийя  
едилмясиня  дя  юням  вермясини  тяляб  едир.  Чцнки  идманчы  билмялидир  ки,  щяр  заман  о 
Вятян гаршысында боржлудур.  
Икинжи  идеолоэийа  ися  мадди  марагдыр-бу  ися  щяр  бир  инсанда  демяк  олар  ки, 
тябии бир просесдир. Яэяр идманчы йарашлырда галиб эялянлярин дювлят тяряфиндян нежя 
гайьы    эюстярилдийини  щисс  едирся  бу  да  онларан  мяшгляря  мараьыны  вя  йарышда  сона 
гядяр мцбаризя апармасына зямин йарадыр.  
Идманчынын даима гялябя газанмасы, щяр заман биринжиляр сырасында олмасы, чох 
чятин вя шяряфли ишдир.  Чцнки сяни щяр кяс таныйыр, щяр заман эцжлцлярля мцбаризя 
апарырсан  вя  щеч  вахт  ади  мцбаризя  иля  растлашмырсан.  Ютян  илдя  газандыьын  зирвяни 
горуйуб  сахламаг  цчцн  мяшглярдя  даима  сяйля  чалышмалысан  вя  сцбут  етмялисян  ки,  сян 
тясадцфян  бу  зирвяйя  эялиб  чыхмамысанвя  буна  щягигятян    лайигсян.  Аьыр  мяшглярдян  
сонра йарышда газанылан уьурлар, чякдийин бцтцн язиййятлярини сяня унутдурур.  
Бцтцн  инсанларда  эенетик  олараг  биринжи  олмаг  щисси  мювжуддур,  буна  эюря  дя 
елми  техники  тярягги мящз инсанлар арасында олан рягабятин нятижясиндя инкишаф едир. 
Бокс  идман  нювцнцн  олимпийа  ойунларына  дахил  едилмяси    диэяр  идман  нювляриня  
нисбятян  инсанлар  арасында  даща  чох  эярэин  рягабятя  маликдир.  Она  эюря  дя  боксда  
гялябя  газанмаг  даща  чятин  вя  шяряфли  ишдир.  Боксчунун  бурада  гялябя  газанмасында 
цмуми  физики  щазырлагла  йанашы  даща  чох    психолоъи    щазырлыьын  цзяриндя  
мцтяхяссисляр  ишлямялидирляр.    Чцнки  бу  мигйаслы  йарышларда,  хцсусиля  олимпийа 
ойунларында  бцтцн  идманчылар  ейни  гцввяйя  маликдирляр.  Йалныз  бурада  галиб  эялмяк 
боксчунун  психолоъи  щазырлыьынын  щансы  сявиййядя  олмасындан  иряли  эялир. 
Психолоъи щазырлыьы йцксяк олан идманчы ян бюйцк уьура имза ата билир.  
 Щяр кясин йахшы таныдыьы дцйашющрятли боксчу Мящяммядялиинин  «яфсаняви 
боксчу»  ады  газанмасы  онун  цмуми  вя  хцсуси  физики  щазырлыьы  иля  йанашы  даща  чох 
психолоъи  щазырлыьынын  йцксяк  олмасы    иля  фярглянирди.    О  даима  рягибляриня 
психолоъи  тясир  етмяйи  чох  пешякарлыгла  бажарыб  онлары  юз  истядийи    кими  йарыш  
тактикасыны  гурмаьы  диктя  едирди.  Рягибляри  ися  юзц  дя  билмядян  Мящяммядялинин 
гурдуьу  торун  гурбаны  олурду.  Ясасян    о  рягиблярини  гыжыгландырмаьы  цстцн  тутурду, 

 
171 
 
ясяби  рягиб  тябии  ки,  юзцня  нязаряти  итирирди,  щятта  дюйцшцн  эедишиндя  дя 
Мящяммядяли ян эцжлц рягибинин гулаьына пычылдайараг  «эцжцн будур, бажарыьын еля 
будур»  она  тясир  едирди.    Бу  да  рягиби  даима  эярэинликдя  сахлайырды  вя  рягиб  сонунда 
йорулараг она тяслим олурду. Йарышдан сонра ися о бюйцк лцтфкарлыгла рягибля эюрцшцб 
айрылырды.  
Дямир  Майкл  лягябийля  танынан  эюркямли  боксчу  Майк  Тайсон  ися  рягибляриня 
горху щисси иля галиб эялирди. О рингдя дюйцш башламаздан яввял щаким онлары мяркязя 
чаьырыб  гайдалары  бир  даща  тякрарлайан  заман  рягибин  эюзляриня  кяскин  бахышда 
бахараг дейирди: артыг о мянимдир (буну о юз мцсащибясиндя дейиб).  
Тайсонун рягибляри ися мцсащибяляр заманы ися онлар Майкын эюзляриндя щяддян 
артыг дящшят эюрцрдцляр (чцнки онун бахышлары жящяннями хатырладырды).   
Бу идманчыларын психолоъи эярэинлик вязиййятиндя олдуьуну  эюстярян  яйани бир 
сцбутдур.  
Təbii  ki  idmançının  stress  vəziyyətində  özünü  idarə  etməsi  heç  də  asan  deyildir.  Onlar  bu 
psixoloji  gərginlikdə  döyüşlərini  qurması  mübarizənin  taktikasını  dəyişdirməsi  heç  də  mümkün 
deyil.  Lakin  tam  psixoloji  hazırlıqlı  boksçu  hətta  nokaut  və  ya  noqdaun  zərbəsi  aldıqdan  sonrada 
rəqiblərinə  qalib  gəlir.  Belə  hallar  həmin  idmançıları  heç  də  sarsıtmır  və  yaxud  boksçu  böyük 
hesabla  öz  rəqibinə  uduzduğu  halda  o,  özündə  qüvvə  taparaq  rəqibini  güclü  nokaut  zərbəsi  ilə 
məğlub edir. Bu həmin idmançının psixoloji hazırlığının heç də zəif olmadığının əyani sübutudur. 
 
Bəzən  boksçularla  yanaşı  məşqçilərdə  idmançının  yarışda  qalib  gəlməsinə  maneə  olurlar. 
Səbəb  onların  da  psixoloji  hazırlığa  ehtiyaclarının  olmasından  irəli  gəlir.  Bəzən  məşqçi  öz 
yetirməsinin yarış zamanı mübarizə aparmasına imkan vermir, qışqırır, kənardan müdaxilə edir, səs-
küy  yaradır,  bu  da  hakim  tərəfindən  idmançıya  xəbərdarlıq  olması  ilə  nəticələnir.  Bu  zaman 
boksçularının  öz  taktikasını  qurması  ləngiyir,  bir  növ  fikirlərini  cəmləyə  bilmirlər.  Bu  da  onların 
uduzmasına səbəb olur. 
 
Bəzən  idmançıların  texniki-taktiki  hazırlığını  inkişaf  etdirmək  üçün  başqa  ölkələrdən 
məşqçilər dəvət olunurlar. Onların milli mənsubiyyətləri öz ölkəsinə mənsub olsa da burada təlim-
məşq  toplantılarını  keçirirlər.  Lakin  psixoloji  hazırlığın  inkişafında  heç  də  digər  ölkələrdən  dəvət 
olunmuş psixoloqlar məsləhət görülmür. 
Çünki  onların  milli  mənəvi  dəyərləri,  yaşayış  mühitləri  bizim  cəmiyyətdən  fərqlidir.Hər  bir  ölkə 
vətəndaşlarının  öz  yaşam  mühiti,  milli  dəyərləri,  əxlaq  formaları  mövcuddur.  Bu  tip  psixoloqlar 
milli mühitdə  yaşamadıqları  üçün  onların  bizim  idmançılara  verdiyi  psixoloji təlim  tərbiyə  heç  də 
effektli görülmür. 
Tədqiqatlar sübut edir ki, ən yüksək nəaliyyət qazanmış idmançıların əksəriyyəti məktəbdə 
əla  qiymətlərlə  oxumuş  yüksək  ailə  tərbiyəsi  almış  idmançılardır.  Çünki  məktəbdə  əla  oxuyan 
şagird  birinci  olmağa  çalışır.  Bu  da  idmanda  vacib  xüsusiyyətlərdən  biridir.  Onların  məşq 
xronologiyasına  nəzər  salanda  məlum  olur  ki,  bu  tip  idmançılar  daima  məşqlərə  məsuliyyətli 
yanaşan  məşqçi  tərəfindən  verilən  tapşırıqlara  səylə  çalışan  idmançılardır.  Ona  görə  də  onların 
verdiyi nəticə yüksək olur. Ailədə aldığı düzgün tərbiyə onların uğurlarını bir az da sürətləndirir. 
Məşqlərin  səmərəliliyinin  artırılmasında  məşqçilər  musiqidən  də  istifadə  edə  bilərlər. 
Musiqini  mənəvi  qida,  ruhun  qidası  da  adlandırırlar.  Bildiyimiz  kimi  musiqi  insanı  sakitləşdirir, 
düşündürür,  kövrəldir,  qorxudur,  hətta  mübarizlik  hisslərini  artırır.  Keçmiş  zamanlarda  da 
müharibələr  zamanı  döyüş  əhval-ruhiyyəsini  artırmaq  üçün  böyük  sərkərdələr  müxtəlif  musiqi 
səslərindən  də  istifadə  edirdilər.  Əgər  fikir  vermisizsə  himnimiz  səslənəndə  hər  birimizin  qəlbi 
fərəh,  məğrurluq  hissi  ilə  dolur.  Mübarizə  əhval-ruhiyyəsi  yaradan  musiqi  nömrələrindən  məşqlər 
zamanı  istifadə  edilməsi  həm  məşqçilərdə  həm  də  boksçularda  yüksək  əhval-ruhiyyə  yaradır.  Biz 
bilirik ki, idmanda cəhd və surət tələb edən ritmik hərəkətlər mövcud olmalıdır. Bu ritmik və cəldlik 
idmançının  hərəkətini  musiqinin  sədaları  altında  tez  bir  zamanda  düzgün  ardıcıllığa  gətirib 
çıxarır.Boksçu  öz  psixoloji  halını  idarə  etmək  üçün  müntəzəm  surətdə  məşq  etməlidir  və  bu 
məşqlərin  düzgünlüyünə  nəzarət  etmək  mütləqdir.  İdmançının  psixi  tənzimlənməsi  gündə  üç  dəfə 

 
172 
 
məşğul  olmaq  şərti  ilə  4-5  ay  məşğul  olmaq  lazımdır.  Bəzən  idmançı  bu  məşqlər  nəticəsində 
istədiyini  əldə  etmədikdə  problemin  əsas  səbəbini  unudaraq  psixi  tənzimlənmə  məşqlərini 
əhəmiyyətsiz  bilib  dayandırırlar.  Əsasən  boksçular  psixi  tənzimlənmənin  növlərindən  biri  olan 
“relaksasiya”dan istifadə edirlər. 
 
Relaksasiya  psixi  sakitliyə  əzələ  boşalması  halını  sürətləndirir  ki,  bu  da  idmançının  öz-
özünü  təlqin  etməsinə  yəni  inandırmasına  çox  böyük  kömək  edir.  Hippozdan  bu  metodun  fərqi 
ondadır  ki,  bir  insan  sənə öz  fikrini  qəbul etdirməyə çalışmır  yəni sən  gördüyünə  yox  özünə  daha 
çox  inanırsan.İkincisi  isə  bu  məşqdə  peşəkar  psixoloqa  ehtiyac  da  görülmür  və  heç  bir  əlavə 
maliyyə xərcləri də tələb olunmur. Relaksasiya metodundan harda və nə vaxt istəsən məşğul olmağa 
imkan olur. 
Autogen məşq-boksçunun yarışda qələbə qazanmasında böyük rol oynayan psixi tərbiyədir. 
Bu  metod  iyirminci  əsrin  əvvəllərində  alman  həkimi  İqaan  Şuls  tərəfindən  işlənib  hazırlanmışdır. 
Autogen  məşq  orqanizmdə  olan  gərginliyi  aradan  qaldırmaq  üçün  ondan  azad  olmaq  üçün  çox 
böyük  vasitədir.  Psixi  gərginlik  daha  çox  start  qabağı  boksçunun  həddən  artıq  həyəcan  hissinin 
toplaşması  nəticəsində  meydana  gəlir  ki,  bu  da  idmançını  sərbəst  düşünməyə,  özünü  toplayaraq 
döyüşünü aparmasına ciddi maneə olur. 
Autogen məşqi etmək üçün boksçu özündə bir neçə hissiyat yaratmağı bacarmalıdır. Bunlara 
ağrı hissi (qollarda və ayaqlarda), istilik hissi qollar və ayaqlarda yaxşı yeməkdən sonra əmələ gələn 
və bədəndə hiss edilən boşalma, qarın nahiyəsində xoşagələn bir istilik, alında isə xoşagələn sərinlik 
yaratmaq,  ürəyin  döyüntüsünü  saymaq  və  sakitliyi  tənzim  etmək.  İnsanda  bu  hissiyyatları  özündə 
hiss etdirməyi bacarmaqdan ötrü gündə üç dəfə məşq etməlidir. İlk dəfə məşqə başlayanda boksçu 
daha  çox  hansı  əlini  işlədirsə  ondan  başlaması  daha  yaxşı  olardı.  Bunun  üçün  rahat  bir  yerdə 
uzanmaq və ya oturmaq lazımdır. Bu məşqdə bir əldə ağırlıq hissini yaratmaq üçün diqqətini 65-85 
saniyə  ərzində  həmin  fikrin  üstünə  toplayırsan.  Hissləri  gözüyumulu  vəziyyətdə  keçirməlisən  və 
ürəyində  təkrarlamalısan  (mənim  sol  əlim  ağrıyır,  mən  tam  sakitəm).  Sonra  “bir”  deməklə  əlin 
vəziyyətini dəyişir “iki”  deməklə  dərindən nəfəs  alır  “üç”  deməklə  gözünü  açırsan.  Bir dəqiqədən 
sonra bütün proses təkrarlanır. Boksçu artıq bu hissiyatın bədənində hiss etməyi vərdiş halına salır. 
Buna baxmayaraq dörd aydan tez olmayaraq bu elementlər ayrı ayrılıqda hər ay bir ətrafın (sağ-sol 
əllər  və  ayaqlar,  məşqi  davam  etdirilməlidir.  Bu  məşqlər  öyrənildikdən  sonra  90  saniyə  ərzində 
ətrafların  hissi  birlikdə  təkrarlanmalıdır.  “Mənim  əllərim  və  ayaqlarım  ağrıyır  və  istidir,  ürəyim 
sakit  və  ritmik  vurur,  qarın  nahiyəsində  xoşagələn  bir  istilik,  alın  nahiyəmdə  isə  sərin  bir  şeh 
soyuqluğu duyuram”.  
 
Boksçuya  lazımdır  ki,  yarış  zamanı  bir  psixi  gərginliyini  azaldıb  mübarizəyə  
başlasın.Mübarizə  zamanı  bədənində  öz  psixi  və  əzələ  gərginliyini  azalda  bilməsi  bacarığı  əsas 
problemlərdən biridir. 
 
Bu  problemi  boksçu  ayaq  üstə  nə  vaxt  azlığı  şəraitində  də  keçirməsi  mümkündür.  Bu  cür 
bacarığa  malik  boksçular  başqalarından  daha  üstün  olurlar.  Onlar  tez  bir  zamanda  özlərini  həm 
əsəbi  vəziyyətdən  həm  də  qorxu  hissindən  azad  edə  bilirlər.  Diqqəti  əsas  məsələyə  cəmləşdirsən 
səndə bu metod tam normal səviyyədə alınacaq.