Elmи мяъмуяси
Yüklə 3,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- XII ЯСРИН БЮЙЦК АЛИМИ ЯБУ-Л-ФЯЗЛ ЩЦБЕЙШ ТИФЛИСИ ф.е.н., дос. Чимназ МИРЗЯЗАДЯ
- ВЫДАЮЩИЙСЯ УЧЕНЫЙ XII ВЕКА АБУ-Л-ФАЗЛ ХУБЕЙШ ТИФЛИСИ
- THE OUTSTANDING SCIENTIST OF THE XII-TH CENTURY ABU-L-FAZL HUBEYSH TIFLISI Assistant professor Mirzazadeh Ch.H
- MAHMUD KAŞĞARİNİN “DİVANÜ LUĞAT-İT-TÜRK” ƏSƏRİ VƏ “KİTABİ – DƏDƏ QORQUD” DASTANLARINDA İŞLƏNƏN BƏZİ OĞUZ SÖZLƏRİ
|
SUMMARY
Nasir al-Din at-Tusi is one of the famous thinkers in Islamic thought. The ensemble of Tusi’s writings amounts to approximately 150 titles on a wide variety of subjects. Tusi, than being a philosopher who establishes a system, was an eclectic thinker as being one of the founders of philosophical theology. His book Tajrid al-'Itiqad was a major work on Shia-Imamiyya philosophical Kalam (Islamic Scholastic Philosophy) and enjoyed widespread popularity. Tusi's influence has been significant in the development of science especially in the development of Islamic philosophical theology.
Насираддин Туси один из известных мыслителей в исламской мыс- ли. Он является автором более 150 книг. Туси, был эклектичным мыс- лителем являющимся одним из основателей философического богосло- вия. Его книга Таджрид ал-етигад была главной работой шиитского философического калама (исламского философического богословия) и обладала широко распространенной популярностью. Его труды оказали огромное влияние на развитие науки особенно на развитие исламского философического богословия.
XII ясрин бюйцк алими Ябу-л-Фязл Щцбейш Тифлиси 161
ф.е.н., дос. Чимназ МИРЗЯЗАДЯ
Бялли олдуьу кими, дил щям дя мядяниййятин бир цнсцрцдцр. Орта яср Азярбайъан мядяниййятиндя Азярбайъан-тцрк дилиндян ялавя яряб вя фарс дилляри дя онун фяал бир цнсцрц кими тягрибян мин ил иштирак етмишдир. Яряб вя фарсдилли Азярбайъан мядяниййятинин эюркямли нцмайяндяля- риндян бири дя XII ясрин орталарында Конйа шящяриндя (Кичик Асийада) йашайыб-йарадан, лакин щяйат вя йарадыъылыьы кифайят гядяр юйрянилмяйян дилчи, ядябиййатшцнас, щяким вя мцняъъим кими танынмыш азярбайъанлы Ябц-л-Фязл Щцбейш Тифлисидир. Щцбейш Тифлисинин там ады илкин мянбялярдя Камал яд-Дин Ябу-л-Фязл Щцбейш ибн Ибращим ибн Мящяммяд Камал Тифлиси кими йазылыр. Сонракы ясярлярдян кючцрцлмцш ялйазмаларында ися алимин ады бязян Щябяш, бязян дя Щцсейн верилир ки, бу да хяталар вя катиблярин диггятсизлийи цзцндян йаранан сящвин нятиъясидир. Ядиб йаздыьы ясярлярин мцгяддимясиндя эцнйясини Ябу-л-Фязл адландырыр. Камал яд-Дин вя йа Шяряф яд-Дин ися она верилян лягяблярдяндир. Тиббя щяср олунан ясярлярдя онун адына «мцтятяббиб», филолоэийайа аид ясярлярдя – «ядиб», фялсяфи ясярлярдя – «шейх», «сеййид» кими фяхри лягябляр ялавя олунурду. Щцбейшин нисбясинин Тифлиси олмасы ядибин доьулдуьу йеря ишарядир. Мцяллифин юз дясти-хятти иля йаздыьы «Вцъущ ял-Гуран» нцсхясинин сонундан айдын олур ки, о, узун мцддят Конйа шящяриндя йашамышдыр. Буна эюря дя Щцбейшин нисбяси бязи щалларда йанлыш олараг Гцнйяви вя йа Гязняви верилир. Эюрцнур, ядибин Тифлиси тярк едиб Конйа шящяриндя йашадыьыны нязяря алан хятталарын сящви вя тящрифи цзцндян Конйа топоними Гязняйя чеврилмиш вя бязи ялйазма нцсхяляриня дя беля кючцрцлмцшдцр. Ябу-л-Фязл Щцбейшин щансы сябябя эюря Тифлис шящярини тярк етмяси барядя щялялик ялдя щеч бир мялумат йохдур. Иран тядгигатчысы Яли Няги Мунзяви «Щцбейш Тифлис» адлы ясяриндя гейд едир ки, Щцбейш ясярляриндя ялифбадакы щярфлярин адыны тяляффцз етибариля яряб дилиндян (бя, тя, ся) вя
ф.е.н., дос. Чимназ МИРЗЯЗАДЯ 162
дяри-хорасани лящъясиндян (бе, те, се) фяргли олараг би, ти, си кими верир, бу да Щцбейшин азярбайъанлы олмасыны тясдиг едир. Башга Иран алими Ираъ Яфшар Щцбейш Тифлисинин «Бяйан яс-сяняят» ясяриня йаздыьы эиришдя ядибин азярбайъанлы олдуьуну вя Арран яйалятиндя йашадыьыны верир. Тарихи мянбялярдяки бязи мялуматлар бизя ашаьыдакы бир фикри ещтимал формасында сюйлямяйя имкан верир. Тарихи мянбяляр XI-XII ясрлярдя Эцръцстанда эцръцлярля йанашы, йящудилярин, григорйан-ермянилярин вя азярбайъанлыларын йашамасы щаггында мялумат верир (Очерки истории СССР XI-XII вв.). Ола билсин ки, Ябу-л-Фязл Щцбейш юзц вя йа онун ата-бабасы Тифлис шящяриндя йашайан азярбайъанлылардандыр. О, фикримизъя, ашаьыдакы сябябляр цзцндян Тифлиси тярк етмяйя мяъбур олмушду: Мялумдур ки, XI-XII ясрлярдя Эцръцстан айры-айры ямирликляря бюлцнмцшдц вя Тифлис ямирлийи онларын арасында ясас йер тутурду. Аьыр вя узун сцрян мцщарибяляр шящяри вя онун ящалисини аъынаъаглы вязиййятя салмышды. Конйа шящяри ися Рум ели сялъугларынын щакимиййяти вахтында (XII ясрин биринъи йарысы - XIV) сийасят, тиъарят вя мядяниййят мяркязи иди. Сялъуг щакимляри юзляринин тямтяраглы вя ъащ-ъялаллы сарай щяйатыны Бизанс вя Иран щюкмдарларынын щяйат тярзиня бянзядирдиляр. Бу сябябдян Конйа шящяриня айры-айры юлкялярдян мцхтялиф миллиййятли шаирляр, щякимляр, мцняъъимляр ахышыб эялирди. Ола билсин ки, Ябу-л-Фязлиндя дя Конйайа эетмяси бир тяряфдян XI-XII ясярлярдя Тифлисдя йаранан сийаси щадисялярин, диэяр тяряфдян ися елмин тяряггиси цчцн Анадолуда сялъуг щюкмдарларынын Конйада йаратдыьы ъялбедиъи шяраит олмушду. Алимин анадан олдуьу ил щаггында тядгигатчылар там бир фикря эяля билмямишляр, лакин мялумдур ки, Щцбейш Тифлиси Рум ели-тцрк сялъугларындан II Гызыл Арслан ибн Мясудун (551-588/1155-1192) мцасири олмуш вя юзцнцн бир чох ясярлярини она щяср етмишдир. К.Брокелманын ещтималына эюря, ядиб XII ясрин 10-ъу илляриндя (1114-1116) анадан олуб вя щиъри 600-ъц (1203-1204) илдя вяфат едибляр. Катиб Чялябийя эюря ися Ябу-л-Фязл Щиъри 629-ъу илдя вяфат едиб. Яли Няги Мунзяви бу фикри йанлыш сайыр вя дейир ки, Щцбейш «Ганун ял-ядяб» ясярини щиъри 545-ъи илдя, «Вуъущ ял-Гуран» ясярини щиъри 558-ъи илдя йазмышдыр, онун вяфат тарихи щиъри 629-ъу ил щесаб олунурса, демяли, бу ики санбаллы трактаты тамамладыгдан сонра, алим щяля 70-80 ил юмцр сцрмцшдцр. Мялум олдуьу цзря, Щцбейш Тифлиси йаздыьы ясярлярин мцгяддимясиндя вя йа
XII ясрин бюйцк алими Ябу-л-Фязл Щцбейш Тифлиси 163
сонунда ондан яввял йаздыьы ясярлярин адларыны чякир вя йазылма тарихин гейд едир. Ясяд Яфянди китабханасында сахланылан 3252 нюмряли «Ганун ял-ядяб»ин ялйазма нцсхясини сонунда ясярин тамамландыьы ил вя II Гызыл Арслана щяср олунмасы гейд едилир. Демяли, мцяллиф ясяри 30 йашында йазыбса, о, 515-ъи (1121) илдя анадан олуб вя 629-ъу (1232) илдя вяфат едибдир. Щцбейш Тифлисинин елмин мцхтялиф сащяляриндя йазыб-йаратмасы онун енсиклопедик зякалы бир алим олмасыны тясдиг едир. Ядибин ясярляринин дюрдц ярябъя-фарсъа лцьят, бири йухуйозма сюзлцйцдцр, галанлары тиббя, ядябиййатшцнаслыьа, илащиййата, астрономийайа щяср едилмишдир. Эюркямли алимин фарсъа йаздыьы «Камил-ут-тябир» ясяри вахтиля Шярг аляминдя эениш йайылмышдыр. Ясярин фарсъа-ярябъя сюзлцйц фарсъа ялифба сырасы иля дцзцлмцш вя онун ярябъя гаршылыьы, шярщи, изащы верилмишдир. XV ясрин сонунда (908/1502) азярбайъанлы алим Хызр Ябдцл Щади оьлу Бязазиъи ясяри тцрк солтаны Солтан Сцлейман (щакимиййят илляри 1520-1566) цчцн тцрк дилиня тяръцмя етмяйя чалышмышдыр, лакин буна мцвяффяг олмайараг, юзц башга 20 тябирнамяляр ясасында йени цч дилли (Азярбайъан-яряб-фарс дилляриндя) сюзлцйц йазмаг гярарына эялир вя 954/1547-ъи илдя ясяри тамамлайыр. Бу сюзлцк «Кявамил-ут-тябир» башлыьы алтында щал-щазырда Азярбайъан Милли Елмляр Академийасы М.Фцзули адына Ялйазмалар Институтунда сахланылыр (Ъ.В.Гящряманов, Р.М.Яли- йев «Кявамил-ут-тябир» вя онун мцяллифи щаггында»). Азярбайъан алими гялямини ян чох яряб лексикографийасы сащясиндя сынамышды. О, зяманясинин Ибн Сиккит, Ибн Куттяб, Ябу Мящяммяд ял- Гасим, ял-Щярни, яз-Зямяхшяри кими мяшщур алимляринин ясярлярини юйрянмиш вя онлардан юз тядгигаты заманы истифадя етмишдир. Онун ян бюйцк лексикографик ясяри «Ганун ял-ядяб»дир. Ясярин дяфялярля хятталар тяряфиндян цзцнцн кючцрцлмяси онун орта ясрлярдя чох эениш йайылдыьыны эюстярир. Мцхтялиф ясрлярдя кючцрцлян ялйазма нцсхяляри дцнйанын бир сыра мяшщур китабханаларында, шяхси архивлярдя вя ялйазма фондларында (Лондон, Парис, Гярби Алманийа, Иран, Тцркийя) сахланылыр вя мцщафизя едилир. «Ганун ял-ядяб» орта ясрлярдя яряб лексикографийа тарихиндя мялум олан ясас мяктябин бирини – гафийя гурулушлу лцьятляр системини давам етдирян фундаментал ясярдир. Ся’яддин Сцлейман Яминуллащ Мцстягимзадя «Ганун ял-ядяб» фарс сюзлярини тцрк дилиня тяръцмя
ф.е.н., дос. Чимназ МИРЗЯЗАДЯ 164
етмишдир (1183-1190-ъы иллярдя). О, ясяри «Ял-синят сяляся» («Цч дилли») адландырмыш, ону Солтан Ящмяд III Османын нявяляриндян олан Ямир Нури вя онун ювладларына щяср етмишдир. Орта ясрлярдя Йахын Шяргдя (Иран, Орта Асийа, мцсялман Щиндистаны, Азярбайъан) олан яняняйя эюря, шер дили фарс дили, дин, фялсяфя вя дягиг елмлярин дили ися яряб дили иди. Ябу-л-Фязл бцтцн йарадыъылыьы бойу ики дилдя йазыб-йаратмыш, щяр ики дилин бядии хцсусиййятляриндян усталыгла истифадя етмишдир. Мясялян, о, «Вуъущ ял-Гуран» адлы лексикографик ясяриндя Гуранда тясадцф етдийи чохмяналы яряб сюзляринин фарсъа изащыны верир вя йа «Китаб ял-гявафи» ясяриндя Щцбейш ярябъя щямгафийя сюзлярин лцьятини тяртиб едиб, онларын шярщини фарс дилиндя верир. XII ясрдя йашамыш Азярбайъан алими Щцбейш Тифлисинин ядяби вя елми ирсинин юйрянилмяси о дюврцн елми тяфяккцрцнцн инкишафынын цмуми мянзярясини даща ятрафлы вя дольун тясяввцр етмяк цчцн зянэин материал верир.
XII ясрин бюйцк алими Ябу-л-Фязл Щцбейш Тифлиси 165
АБУ-Л-ФАЗЛ ХУБЕЙШ ТИФЛИСИ доц. Мирзазаде Ч.Х.
Одним из азербайджанских ученых, сыгравших важную роль в развитии культуры Ближнего Востока, является Абу-л-Фазл Хубейш Тифлиси, живший и творивший в городе Конья (Малая Азия) в середине XII века, и известный как языковед, литературовед, врач, астроном, жизнь и творчество которого, однако, изучены не в достаточной степени. Изучение литературного и научного наследия ученого даст богатей- ший материал для более полного и всестороннего представления общей панорамы развития научного мышления того периода.
THE OUTSTANDING SCIENTIST OF THE XII-TH CENTURY ABU-L-FAZL HUBEYSH TIFLISI Assistant professor Mirzazadeh Ch.H
One of the Azerbaijanian scientists who played an important part in the development of culture of the Near East is Abu-l-Fazl Hubeysh Tiflisi. He lived and created in Konya (Lesser Asia) in the XII-th century and is famous as a linguist, literary scholar, doctor, astronomer, but his life and creation weren’t studied well enough. Study of this scientist’s literary and scientific legacy will give very rich material for more complete and comprehensive presentation of the general panorama of the development of scientific mentality in that period.
Mahmud Kaşğarinin “Divanü luğat-it-türk” əsəri və “Kitabi–Dədə Qorqud” dastanlarında işlənən bəzi oğuz sözləri 167
ƏSƏRİ VƏ “KİTABİ – DƏDƏ QORQUD” DASTANLARINDA İŞLƏNƏN BƏZİ OĞUZ SÖZLƏRİ
görkəmli türkoloq, Mahmud Kaşğari tərəfindən qələmə alınmış “Divanü luğat-it –Türk” əsəri təqribən 9 minə yaxın türk sözünü əhatə edir. Bu sözlər, leksik vahidlər müxtəlif türk dillərinə aiddir: uyğur, qırğız, qıpçaq, yağma, çigil, arğu, oğuz və s. Bu doqquz minə yaxın sözün bəzilərinin yanında Mahmud Kaşğari o sözlərin hansı dilə aid olduğunu göstərmişdir. Tanınmış tatar tədqiqatçısı Ə.N.Nəcipə görə Mahmud Kaşğari öz “Divan”ında 31 türk dialektinin adını çəkir. Mahmud Kaşğari yalnız bir dilə aid olan sözlərdən misal gətirmək məqsədilə arqu dilinə 42 dəfə, barsqan dilinə 6, bulqar dilinə 6, ıtlık dilinə 1, karluk dilinə 7, gəncək dilinə 17, qıpçaq dilinə 15, karluk- türkmən dilinə 1, kotaya 1, göçüyə 1, oğuza 232, soqut 1, tubuta 2, türk dilinə 9, öz türk dilinə 5, uyqur dilinə 10, kaşqar dilinə 3, uç dilinə 3, xötən dilinə 1, çigil dilinə 44, yağma dilinə 5 dəfə müraciət etmişdir (1,33-36). Beləliklə, bu hesablamalardan da gördüyümüz kimi Mahmud Kaşğari oğuz dilinin materiallarına daha çox müraciət etmişdir. Ümumiyyətlə, böyük türkoloq bu əsərində oğuzların leksik vahidlərinə, sözlərinə daha çox yer ayırdığı kimi, bütövlükdə onlar haqqında daha geniş məlumat verməyə çalışmışdır. Bu isə təqribən IX-XI əsrlərdən sonra tarixi bir zərurətdən qaynaqlanmış, oğuzların tarix səhnəsinə yeni bir qüvvə ilə çıxmaları ilə əlaqədardır. Təsadüfi deyil ki, XI əsrdə , yəni Mahmud Kaşğarinin yaşayıb- yaratdığı dövrdə türk xalqlarının digər şah əsərlərindən biri “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanları yazıya köçürülmüşdür. Məlumdur ki, KDQ dastanlarının dili türk dillərinin oğuz qrupu dillərinə aiddir. Bu mənada, DLT-də verilən oğuz sözlərilə KDQ dastanlarının dili arasında müxtəlif paralellər, yaxınlıqlar mövcuddur. Aşağıda verdiyimiz sözlərin həm DLT-də, həm Dr. Yaqut QULİYEVA 168
KDQ-da mövcud olması və onların semantik baxımdan yaxınlığı olduqca maraqlıdır. US: Xeyirlə şəri bir-birindən seçmə. Bu söz oğuzcadır. Ol us boldı= onun ağlı başına gəldi, xeyirlə şəri ayırd etdi. (1,110 ; 4, 36) Bu sözün mənası demək olar ki, bütün mənbələrdə üst-üstə düşür və bütün türk dillərində əsasən ağıl, dərrakə, fikir, müdriklik, anlaşma mənalarına uyğun gəlir. Elə Mahmud Kaşğarinin özündə də digər bir yerdə (1, 166) “mən öylə
mənaların hər ikisinə DTS-da təsadüf olunur. (5,616). ES-da isə bu sözün geniş mənaları izah olunaraq onun oğuz və qıpçaq abidələrində işləndiyi qeyd edilir. Əgər qıpçaq abidələrində us və es şəklində təsadüf olunursa, oğuz abidələrində es variantına rast gəlinmir (6, 606-607). KDQ-da us sözü ağıl, düşüncə, dərrakə, zəka mənalarında işlənmişdir. Mərə, dini yoq əqilsiz kafir! Usı yoq, dərnəksiz kafir! ; Necə kim bu düşi gördüm, şundan bərü əqlim – usım dərə bilmən (2,178). UÇ: Bir şeyin tükənməsi. Oğuzca. “Boyda nə uç bar” = boyda, xalqda çoxluğu səbəbilə tükənmə yoxdur (1, 118 ; 4, 44). (DLT-də ərəb əlifbasında bu söz ç ilə deyil c ilə verilmişdir: uc). Bu fonetik variantda demək olar ki, ancaq oğuz qrupu dillərdə işlənir. Digər fonetik variantlarda amma bu semantikada başqa türk dillərində də təsadüf edilir. DTS- da son, zirvə, sərhəddə yaşayan xalq mənalarında təsadüf edilir (5, 603). ES-da isə son, yuxarı, qıraq mənalarında işlənir (6, 611). Hər iki mənbədə bu məzmun bu və ya digər mənada Mahmud Kaşğarinin semantikası ilə üst-üstə düşür. KDQ-da bu sözə son, tərəf, axır mənalarında təsadüf edirik. Bu yağının bir ucın mana bir ucın sana – dedi; Dəmir qapu Dərvəndəki dəmir qapuyi dəpüb alan altmış tutam ala göndərinin ucında ər bəgürdən Qıyan Səlcuk oğlı Dəli Dondar çapar yetdi; Gəlimlü, gedimlü dünya! Axır – son ucı ölümlü dünya. (2, 178) OĞUR: Xeyir, bərəkət. Oğuzca. Yolçuya “ yol oğur bolsun” deyilir ki, “yol uğurlu olsun” deməkdir. Bu, yalnız yolçuluq zamanı işlənir. (1, 126; 4,
oğuz qrupu dillərdə məhz uğur kimi işlənməlidir. Çünki ES-ın verdiyi bilgiyə görə bu söz türk dilində və qismən də “Dədə Qorqud dastanları”nda
oğuz dilinə aid etdiyi üçün biz də bu sözü oğur kimi yox, uğur kimi Mahmud Kaşğarinin “Divanü luğat-it-türk” əsəri və “Kitabi–Dədə Qorqud” dastanlarında işlənən bəzi oğuz sözləri 169
oxumalıyıq. Semantik mənalarına gəldikdə isə istər DTS-da (5,364) , istərsə də ES-da bu sözün məzmunu üst-üstə düşür. Qeyd edək ki, KDQ-da Mahmud Kaşğarinin semantikasında bu söz uğur şəklində işlənmişdir. Uğur, bəxt, səadət, xoşbəxtlik. Yort oğul! Uğurın açuq olsun, sağ - əsən varub gələsən, Gələcəgin varsa! – dedilər. (2, 176) AŞAK: Aşağı, dağ dibi. Oğuzca. (1, 135; 4, 66). (DLT-də ərəb əlifbasında bu söz k ilə deyil q ilə verilmişdir: aşaq). DTS -da Mahmud Kaşğarinin semantikası eynilə təkrar edilir. (5, 62), ES-da isə aşağı, aşağı hissə, dağın ətəyi və s. mənalarına rast gəlirik. (6, 214-216) Bizə elə gəlir ki, hər üç mənbədə verilən semantika bir-birilə üst-üstə düşür. KDQ-da biz bu sözə aşağa şəklində demək olar ki, Mahmud Kaşğarinin semantikasına yaxın bir semantikada rast gəlirik. 1. Bir şeyin yerə ən yaxın hissəsinə tərəf. Mərə, qavat oğlı, qavat! Mən aşağa qulpa yapışuram, sən yuqarı qulpa yağpı- şursan; 2. Yerə doğru, aşağıya doğru. Əgər səni hasardan aşağa orğanla salındıracaq olursam, babana-anana sağlıqla varacaq olırsan, bəni bunda gəlüb həlallıqla alurmısan?-dedi; Aşağadan yuqarı baqmazmısan?; Yuqaru- dan aşağa kafər oğlanı qatı urdı.(2, 25-26) ƏLİG: Əl. “onq əlig = sağ əl”. Oğuzlar “sağ əlig” deyirlər. Bütün türklər sol ələ “sol əlig” deyirlər. (1, 140 ; 4, 72). (DLT-də ərəb əlifbasında əlig sözü k ilə verilsə də abidədə bu sözün transliterasiyası zamanı doğru olaraq g ilə verilmişdir. Çünki ç, p, g, j hərflərinin ərəb əlifbasına artırılması sonrakı əsrlərin hadisəsi olduğuna görə bəzi orta əsr abidələrində bu hərflər adətən ç c ilə, p b ilə , g isə k ilə verilmişdir). Bu sözə istər DTS-də (5, 170), istərsə də ES-da təsadüf edirik. (6, 263-264). Əgər DTS-da Mahmud Kaşğaridə verilən şəkildə və semantikada işlənirsə, ES-da əlig formasının əl sözündən törənmiş olduğu bildirilir. Başqa sözlə desək, burada həmin semantikada bəzi türk dillərində əl, bəzilərində isə əlig şəklində işləndiyi qeyd edilir. KDQ-da isə bu sözə əl şəklində təsadüf olunur. Çünki mənim əlümdən gögərçin kibi quş oldı, uçdı. (2, 87) AĞIL: Ağıl, qoyun küzü. Oğuzca qoyun qığına da “ağıl” deyirlər. Bu iki məna bir-birinə yaxın olduğu üçün belə deyilir. (1, 141; 4, 73). Bu sözə bu semantikada istər DTS-da (5, 18) və istərsə də ES-da (6, 83-85) təsadüf olunur. Sadəcə olaraq, ES-da verilən məlumata görə bu söz müxtəlif fonetik variantlarla əksər türk dillərində, lakin daha geniş məzmunda əsasən heyvan saxlanılan yer semantikasında işlənsə də, hətta çəpər, həyət, ev, ölkə, küçə
Dr. Yaqut QULİYEVA 170
mənalarına da təsadüf olunur. KDQ-da bu söz qoyun saxlanılan yer mənasında işlənmişdir. Ağılın qapusını bərkitdi; Arqasını urub, bərk ağılın ardın sökən! (2, 10) AK: Hər şeyin bəyazı. Oğuzca. Digər türklər alacası olan ata “ak at” deyirlər. (1, 147; 4, 81). (DLT-də ərəb əlifbasında bu söz k ilə deyil q ilə verilmişdir: aq). Bu sözə istər DTS-da (5, 48), istərsə də ES-da (6, 116-117) təsadüf olunur. Hər iki mənbədə sözün məzmunu Mahmud Kaşğarinin semantikası ilə üst-üstə düşür. KDQ-da ağ/aq şəklində işlənmişdir. Bəri gəlgil, aq südin əmdigim, qadınum ana! (2, 8). AK: “Ak sakal ər = ağsaqqal, saçı-saqqalı ağarmış adam”. Oğuzca. (1, 147, 4, 81). (DLT-də ərəb əlifbasında bu söz k ilə deyil q ilə verilmişdir: aq). DTS-da Mahmud Kaşğarinin bu ifadəsinə təsadüf olunur (5,48). Lakin, görünür, bu idiomatik ifadə türk dilləri arasında bir o qədər də geniş yayılmamışdır. Çünki ES-da aq sözünün bu semantikaya yaxın mənaları, yəni təmiz, düzgün, təmizürəkli, günahsız, genişqəlbli, xeyirxah mənaları verilsə də (6, 116-117), ağsaqqal sözünün müdrik, qocaman mənalarına təsadüf etmirik. Amma bunun əksinə olaraq KDQ-da ağ sözü məhz ağsaqqal semantikasında işlənmişdir. Ağsaqqallu babam yeri uçmaq olsun!; Ağsaq- qallu qocanın ağzın sögdi. (2, 9). ÖRGƏN: Urğan, örkən. (1,169, 4, 108). Bakı çapında bu sözün oğuz sö- zü olduğu qeyd edilmir. Amma Besim Atalay çapında bu sözün qarşısında oğuzca yazılmışdır. DTS-da biz bu sözə örgən – qalın ip, kəndir mənalarında rast gəlirik (5, 388). ES-da isə bu söz urğan şəklində yenə də həmin seman- tikada verilmişdir (6, 602). KDQ-da isə bu sözə həmin semantikada orğan şəklində təsadüf edirik. Ağ boynunda qıl orğan taqılu, deyəyinmi?; Qıl or-
ANDAN: Ondan sonra. Oğuzca “andan aydım = ondan sonra söylədim”. Digər türklər bu sözü “anda” şəklində əliflə söyləyirlər, “orada” mənasında- dır. “mən anda ərdim = mən orada idim”. (1, 171; 4, 109). DTS-da və ES-da biz bu sözə Mahmud Kaşğarinin fonetikası və semantikasında rast gəlirik (5, 44; 6, 150). KDQ-da bu söz ondan əvəzliyi mənasında işlənmişdir. Andan dəxi sizi, xanım,Allah saqlasun; Andan Yegnək atın döndərdi, ləşkərə gəldi. (2, 19). Mahmud Kaşğarinin “Divanü luğat-it-türk” əsəri və “Kitabi–Dədə Qorqud” dastanlarında işlənən bəzi oğuz sözləri 171
İNQƏK: İnək. Oğuzlar tısbağanın dişisinə də “inqək” deyirlər. (1, 172; 4, 111). Türk dillərində bu söz əsasən inək variantında işlənsə də, lakin bəzi dillərdə və mənbələrdə bunun inqək variantına da təsadüf olunmuşdur. Bu sözə DTS-da inək (sağır nunla) şəklində həm inək və həm də dişi tısbağa mənalarında təsadüf edirik. (5, 211). ES-da bu sözün inək, dişi və sairə mənaları verilir (6, 359). KDQ-da bu sözə inək şəklində təsadüf olunur. Babanın ağban eşigində qaravaşlar inək sağar görmədinmi? (2, 96) Bu sözün inqək/inək variantları görünür sağır nunun bəzən n , bəzən isə nq kimi oxunması ilə əlaqədardır. AYRUK: “Başqa” mənasında istifadə olunan sözdür. Oğuzca. (1, 174; 4, 113). (DLT-də ərəb əlifbasında bu söz k ilə deyil q ilə verilmişdir: ayruq). Bu sözə DTS-da Mahmud Kaşğarinin fonetikası və semantikasında təsadüf edirik (5, 30). KDQ-da bu sözə ayrıq şəklində, başqaları mənasında təsadüf olunur. Adaxlusın ayrıqlar alurkən tutub alan. (2, 14). EYLƏ: Elə, öylə. Oğuzca “eylə kılğıl = elə et”. (1, 174; 4, 113). (DLT-də ərəb əlifbasında kılğıl sözü k ilə deyil q ilə verilmişdir: qılğıl). Bu sözə DTS- da Mahmud Kaşğarinin semantikası və fonetikasında təsadüf edirik (5, 167). ES-da bu sözün elə, belə, beləliklə, təsdiq mənaları verilir (6, 247-248). KDQ- da bu sözə əvəzlik kimi Mahmud Kaşğarinin semantikasında təsadüf olunur.
ƏMDİ: Indi. “ əmdi kəldim = indi gəldim”. Oğuzlar əlifi kəsrə ilə əvəz edərək “imdi” deyirlər. Bu bənddə də işlənir:
“Öpkəm kəlip oğradım, Arslan layu kökrədim, Alplar başın toğradım, Əmdi məni kim tutar?” Ötkəm gəldi, uğradım, Aslan kimi kükrədim, Alplar başın doğradım, İndi məni kim tutar?
(Qəzəblə düşmənin üstünə getdim, aslan kimi kükrədim, düşmən əsgərlərinin başını bədənindən üzdüm, məni kim tutar, kim qabağımı kəsə Dr. Yaqut QULİYEVA 172
bilər deyə qışqırdım). (1, 184; 4, 125). (DLT-də ərəb əlifbasında kəldim sözü k ilə yazılmışdır, transliterasiya zamanı isə təbii ki, gəldim olmalı idi). Bu sözün emdi variantına Mahmud Kaşğaridə olduğu fonetika və semantikada DTS-da təsadüf edirik (5, 172). ES-da isə bu sözün müxtəlif dillərdə müxtəlif fonetik variantları və Mahmud Kaşğarinin də semantikası əsas olmaqla müxtəlif semantik çalarları verilir (6, 357). İmdi variantı isə həqiqətən də ES-da Kaşğarinin dediyinə uyğun olaraq oğuz qrupu dillərdən türk dilində işləndiyi qeyd olunur (6, 357). KDQ-da bu sözə həm emdi, həm də imdi şəklində təsadüf edirik. Emdi mən varayım, əlin-ayağın bağlayayım,
KDQ-da 16 dəfə (3, 44), emdi variantı isə 1 dəfə (3, 40) işlənmişdir. ALMA: Alma, Oğuzca. Digər türklər “almıla” deyirlər. (1, 187; 4, 130). DTS-da bu söz Mahmud Kaşğarinin fonetikası və semantikasında verilmişdir (5, 36). ES-da bu söz müxtəlif fonetik variantlarda verilsə də, əslində burada da alma variantı daha üstünlük təşkil edir. ES-in nöqteyi- nəzərinə görə Mahmud Kaşğarinin verdiyi almıla variantı bəlkə də bu sözün daha qədim variantı hesab olunmalıdır (6, 138). Amma bu sözə biz KDQ-da eynilə Mahmud Kaşğaridə olduğu kimi alma şəklində rast gəlirik. Güz
ANDA: Orada. Oğuzlar “sonra” mənasında işlətdikləri zaman əlifi nuna çevirərək “andan” deyirlər. Ancaq “orada” mənasında işlədərkən digər türklər kimi “anda” deyirlər. (1, 188; 4, 130). DTS-da bu sözə ikinci mənada Mahmud Kaşğarinin fonetikası və semantikasında başqa mənbədə də təsadüf olunduğu bildirilir (5, 44). ES-da isə bu söz onda şəklində qeydə alınsa da, müxtəlif türk dillərində anda/unda variantlarının da eyni mənada işləndiyi inkar edilmir (6, 456). KDQ-da isə bu sözə onda mənasında təsadüf edirik. Oğlan anda yıqıldıqda Boz atlu Xızır oğlana hazır oldı; Babam anda tutsaq imiş. (2, 19). Gördüyümüz kimi burada da təqribən Mahmud Kaşğarinin fonetikasında və semantikasında işlənmişdir. ARMAĞAN: Səfərdən razı qayıdan adamın yaxın adamlarına gətirdiyi, verdiyi hədiyyə, ərməğan. Oğuzca “yarmakan” da deyilir. Bu, “amuç”dur. (1, 195; 4, 140). DTS-da bu sözə Mahmud Kaşğarinin fonetikası və semantika- sında təsadüf edirik (5, 53). KDQ-da bu söz işlənsə də, tədqiqatçılar bu sözün fars mənşəli olduğunu qeyd edirlər. Əmma bizim bir bəgümiz oqlı vardır, bu
Mahmud Kaşğarinin “Divanü luğat-it-türk” əsəri və “Kitabi–Dədə Qorqud” dastanlarında işlənən bəzi oğuz sözləri 173
üç nəsnəyi ana ərməğan aparsavuz gərək idi; Yad kafər gəlsə başın Oğuza ərməğan göndərdi (2, 91) Amma DTS-də amuç sözü də vardır ki, orada da Mahmud Kaşğarinin fonetikası və semantikasında verilmişdir (5, 42). AYITTI: Söylədi, soruşdu, “ol manqa söz ayıttı = o məndən söz soruşdu”. Oğuzlar “mən anqar söz ayıttım” deyirlər, “mən ona söz söylədim” deməkdir. Bu, qaydaya ziddir, (ayıtur-ayıtmak) (1, 257; 4, 215). DTS-da biz bu sözə ayıt şəklində rast gəlsək də, Mahmud Kaşğarinin də semantikası əsas götürülməklə daha bir neçə semantik çaları verilmişdir: soruşmağa imkan yaratmaq, danışmaq, cavab tələb eləmək, soruşmaq, sualla müraciət etmək və s. (5, 29). ES-da isə bu sözün müxtəlif türk dillərində çeşidli fonetik variantları verilmişdir. Həmçinin orada danışmaq əsas semantik məna yükü kimi götürülməklə bərabər oxumaq, adlandırmaq, çağırmaq, tələffüz etmək, danışmağa imkan yaratmaq mənaları da mövcuddur (6, 111-112). KDQ-da isə bu sözün ayıtmaq – demək mənası olmaqla aşağıdakı şəkli öz əksini tapmışdır: El – evünüzdə çalıb-ayıdan ozan olsun!; Əlin bögrinə urar, aydar. (2, 14). ATLANDI: Atlandı, “ər atlandı = adam atlandı, ata mindi”. “ol tağka atlandı = o, dağa çıxdı”. Oğuzca. Hər hansı bir şeyə çıxmaq, atlamaq da belədir (atlanır-atlanmak). (1, 288; 4, 255). DTS-da bu sözə Mahmud Kaşğarinin fonetikasında rast gəlsək də, eyni zamanda Mahmud Kaşğaridəki kimi həm atlanmaq, ata minmək mənasına, semantikasına, həm də bir şeyə dırmaşmaq, çıxmaq mənasına da təsadüf edirik (5, 67). ES-da isə biz bu sözə at kökündən alınan müxtəlif feillər sırasında rast gəlirik. Bu sözün də semantikası Mahmud Kaşğarinin semantikası ilə üst-üstə düşür (6, 197). Bu söz KDQ-da həmin semantikada işlənmişdir: Xoş, imdi atlanın! İkisi atlandılar; Baybörə bəgin oğlı atlandı, ava çıkdı (2, 23). ANQLADI: Anladı, “ol sözüğ anqladı = o, sözü anladı”. Oğuzca. Başqası da belədir, (anqlar-anqlamak). (1, 312 ; 4, 290). Bu sözə DTS-da
sitat eynilə Mahmud Kaşğarinin nümunəsidir və semantik baxımdan Mahmud Kaşğarinin izahıyla üst-üstə düşür (5, 47). ES-da bu sözün an kökü əsas götürülməklə, bu sözdən yaranan feillər sırasında anla feilinə də rast gəlirik. Bu söz müxtəlif fonetik variantlarla anlamaq mənası əsas götürülməklə bir çox semantik mənaları ilə yanaşı digər türk dillərində də Dr. Yaqut QULİYEVA 174
işlənir (6, 153). Bu sözə KDQ-da da təsadüf olunur: Sən bənim ünim anla, sözüm dinlə! (2, 20) . KAT: Yanında, nəzdində mənasındadır. Oğuzca. “Bəg katında = bəyin yanında, bəyə görə”. (1, 337; 4, 320). (DLT-də ərəb əlifbasında bu söz k ilə deyil q ilə verilmişdir: qat). DTS-da bu sözə Mahmud Kaşğaridən gətirilən sitatla onun semantikasında rast gəlsək də, eyni zamanda bu sözün digər qədim abidələrdə də işləndiyini görürük (5, 432). Bu söz həmçinin KDQ-da bu mənada işlənmişdir: Xan babamın qatına bən varayım;Bayındır xanın
KOÇ: Qoç. Oğuzca. əsli “koçnqar”dır. (1, 337; 4, 321). (DLT-də ərəb əlifbasında bu sözlər, yəni koç və koçnqar sözləri k ilə deyil q ilə verilmişdir: qoç, qoçnqar). DTS-da bu sözə Mahmud Kaşğarinin semanti- kası və fonetikasında təsadüf olunur (5, 451). Eyni zamanda DTS-da qoçqar sözü də qoyun mənasında öz əksini tapmışdır (5, 451). Bu söz KDQ-da işlənmişdir: Atdan ayğır, dəvədən buğra, qoyundan qoç öldürgil; Qoyunla-
KİM: Kim. Sual ədatıdır. Ərəbcə bunun qarşılığı “mən”dir. “ mən həza” deyilir ki, “bu kimdir” deməkdir. Bu söz tək və cəm üçün işlədilir. Oğuzlar “boy kim” deyirlər ki, “hansı tayfa, boy” deməkdir. Boy cəm mənasına gələn bir isimdir. (1, 349; 4, 338). Burada bir məsələni qeyd etmək istəyirik. Məlumdur ki, kim müasir dilçiliyimizdə məhz bu semantikada sual əvəzliyi kimi qəbul olunmuşdur. Görünür türk dilçiliyində Mahmud Kaşğarinin bu əsəri morfologiya baxımından da ilk əsər və yaxud da ilk əsərlərdən biri olduğuna görə morfoloji kriteriyalar hələ tam dəqiqləşməmişdir. Kaşğari bütövlükdə ərəb qrammatikasının təsiri altında olduğu üçün bunu ədat adlandırmışdır. Amma qeyd etmək yerinə düşər ki, ərəb dilçiliyinin özündə də hər halda bu ədat deyil. Müasir dilçilik nöqteyi-nəzərindən bizim sual əvəzliyi adlandırdığımız bu sözə Mahmud Kaşğarinin semantikası və fonetikasında DTS-da təsadüf olunur. Elə Mahmud Kaşğarinin özündən gətirilmiş, amma digər nümunədə: kim sən? (5, 307). Bu əvəzliyə KDQ-da təsadüf olunur.“ “Kitabi-Dədə Qorqud”un izahlı lüğəti” kitabının tərtibçiləri təbii ki, bunu doğru olaraq məhz əvəzlik adlandırmışlar: Oğul kimdən
BƏN: Mən. Oğuzlar “bən bardım” deyirlər ki, “mən vardım, mən getdim” deməkdir. Digər türklər “mən bardım” deyirlər. (1, 349; 4, 339). Bu
Mahmud Kaşğarinin “Divanü luğat-it-türk” əsəri və “Kitabi–Dədə Qorqud” dastanlarında işlənən bəzi oğuz sözləri 175
sözə biz DTS-da təsadüf edirik. DTS-in verdiyi məlumata görə əksər qədim türkdilli abidələrdə bu söz Mahmud Kaşğarinin fonetikası və semantikasında işlənmişdir (5, 94). KDQ-da biz bu sözə məhz Mahmud Kaşğarinin verdiyi məzmunda rast gəlirik: Mərə, bənim oğlım başmı kəsdi, qanmı dökdi?; Bən bu gün Qonur ata qaqaram; Azğun dinlü kafərə bən varayım. (2,33) Qeyd etmək yerinə düşər ki, “Kitabi- Dədə Qorqudu”un oğuz abidəsi olmasına baxmayaraq, Mahmud Kaşğarinin digər türklərə aid etdiyi mən variantı bu dastanda daha çox istifadə olunmuşdur. Belə ki, hesablamalara görə “Kitabi- Dədə Qorqud dastanları”nda əgər bən variantı 16 dəfə işlənmişdirsə (3, 18),
SƏN: Türklər bu sözlə uşaq, nökər kimi özlərindən yaşca və mövqecə kiçik olanlara müraciət edirlər. Möhtərəm, mənsəbli kimsələrə z ilə “siz” deyirlər. Oğuzlar işi tərsinə çevirərək böyük üçün “ sən”, kiçik üçün “ siz” deyirlər. Cəmdə də belə deyilir, qayda da belədir, çünki “ siz” cəmi olan bir isimdir. (1, 350, 4, 339). DTS-ə əsasən qədim türkdilli abidələrdə biz bu sözə rast gəlsək də, hər halda Mahmud Kaşğarinin oğuzlara aid etdiyi semantikada təsadüf etmirik. DTS-in verdiyi məlumata əsasən biz “sən”-in oğuzlar dediyi kimi böyüklər üçün müraciət forması olduğunu görmürük. Daha doğrusu DTS-da gətirilən nümunələrə əsasən bu sözün böyüyə və yaxud da kiçiyə aid olduğu məlum olmur. Sadəcə olaraq bu nümunələrdə ikinci şəxsin təkini bildirir. Mahmud Kaşğarinin sən əvəzliyinə verdiyi bu semantika əlimizdə olan mənbələrə əsasən əslində o qədər də təsdiq olunmur (5, 495). KDQ-da bu söz 122 (3, 71) dəfə işlənsə də bizə elə gəlir ki, burada da əsasən ikinci şəxsin təkini bildirmişdir. Amma hər halda bizim aşağıda verəcəyimiz nümunədə təqribən Mahmud Kaşğarinin semantikası duyulur. Belə ki, burada ikinci şəxsin təkini bildirsə də, hər halda söhbət yaşlı, böyük adamdan gedir: “Səndənmidir, bəndənmidir, Tənri-təala bizə bir yetman oğıl verməz, nədəndir?”- dedi. (2, 155). İkinci şəxsin cəmi olan siz əvəzliyinə gəldikdə isə DTS-da biz bu sözə elə Mahmud Kaşğaridən yuxarıda verdiyimiz nümunədən misal gətirilməklə, onun ümumi türk dillərinə aid olan semantikasıyla rastlaşırıq. Bu sözün Kaşğarinin dediyi oğuzlara aid olan semantikası isə DTS-da öz əksini tapmamışdır (5, 501). KDQ-da bu əvəzliyin ümumi türk dillərinə aid olan semantikası verilmişdir: Siz yegüniz – içüniz, söhbətinüz tağıtmanuz; Dövlətsiz şərrindən Allah saqlasun, xanım, sizi! (2, 156). Dr. Yaqut QULİYEVA 176
Beləliklə, gördüyümüz kimi DLT-də verilən sözlər öz fonetik tərkibi və semantikası ilə KDQ-da da işlənmiş və hətta daha geniş semantikanı əhatə etmişdir. Bu sözlərin müqayisəsi, təhlili göstərir ki, KDQ dastanları həqiqə- tən də oğuz arealının, oğuz dilinin məhsuludur. Amma biz bu dastanların dilində bəzən elə məqamlarla rastlaşırıq ki, bu dil özündə oğuz dilindən daha qədim layları, daha qədim dövrü əks etdirir. Bu, dastanın şifahi şəkildə oğuz qruplu dillərin hələ aparıcı mövqeyə malik olmadığı dövrlərdə, yəni ən qədim zamanlarda yarandığını sübut edur. Belə ki, əgər Mahmud Kaşğarinin özünün də dediyi kimi oğuz qruplu dillərdə birinci şəxsin təki bən əvəzliyi ilə ifadə olunursa, digər türk dilləri bu məqamda mən işlədirlər. KDQ-da isə biz bunun əksini görürük. Dastanın dilində Mahmud Kaşğarinin bu qeydinin əksinə olaraq bən 16 dəfə, mən isə 121 dəfə işlənmişdir. Deməli, buradan belə bir nəticə çıxır ki, dastan hələ oğuz qruplu dillərin aparıcı mövqedə olmadığı bir zamanda yaranmağa başlamış, bəlkə də yazıya köçürülmüşdür. XI əsrdə oğuz dilinin hakim olduğu bir zamanda isə dastanın üzünü köçürən katib abidənin dilinə dəyməmiş, bu zaman bən variantının hakim olduğuna baxmayaraq, qədim əlyazmada olduğu kimi mən variantını saxlamışdır. Təbii ki, dastanın dilindən gətirilmiş belə nümunələrin sayını artırmaq olar. Və gələcək tədqiqatlarda yəqin ki, belə məqamlara daha çox üstünlük veriləcəkdir. Beləliklə, buradan belə nəticə çıxır ki, dastan təqribən VII-VIII əsrlərdə formalaşıb başa çatsa da, XI əsrdə yazıya köçürülsə də, ən qədim zamanların məhsuludur. Eyni zamanda dastanın Azərbaycanla daha çox bağlı olduğunu güman etsək, buradan digər belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, bu dastan oğuzların, yəni səlcuq oğuzlarının Ön Asiyaya gəlişindən qat-qat əvvəl Azərbaycanda şifahi şəkildə mövcud olmuş və özündə Azərbaycan dilinin elementlərinin qədim layını qoruyub saxlamışdır.
Mahmud Kaşğarinin “Divanü luğat-it-türk” əsəri və “Kitabi–Dədə Qorqud” dastanlarında işlənən bəzi oğuz sözləri 177
Yüklə 3,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|