Elmи мяъмуяси
Yüklə 3,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- PHILOSOPHY OF RELIGION BY J.AFGHANI SUMMARY
- Vəhyin hüquqi mənası və ictimai dəyəri.
|
ƏDƏBİYYAT 1.
Afqani C. Dehriyyuna Reddiye (Natüralizm eleştirisi) / Terc. V.İnce. İst., Ekin Yayınları, 1997. 2.
Diyanet Vakfı Yayınları, 1994. – s.55-66. 3.
Afqani C. Taassup / Afqani C., Abduh M. El-Ürvetül – vüska /Terc. İ.Aydın. İst., Bir Yayıncılık, (nəşr ili göstərilmir). – s.123-137. 4.
Imperialism. Political and Religious writings of Sayyid Jamal ad-Din “al- Afghani” by Nikki R.Keddie. University of California Press. Berkeley, Los Angeles, London, 1983, 2-nd edit. – pp.109-122. 5.
al-Afghani J.Commentary on the Commentator / An Islamic Response to Imperialism. Political and Religious writings of Sayyid Jamal ad-Din “al-Afghani” by Nikki R.Keddie. University of California Press. Berkeley, Los Angeles, London, 1983, 2-nd edit. – pp.123-129. 6.
(Toplayan, tərtib edən və ön sözün müəllifi prof. Ş.Qurbanovdur). Bakı, Azərnəşr, 1998. – s.25-33. 7.
edit. 8.
Хакимов И. Джамаль ад-Дин аль-Афгани, философ и реформа- тор / Азия и Африка сегодня, 1989, №12, с.49-50. 9.
Vakfı Yayınları, 1994. 10.
Qurbanov Ş. Cəmaləddin Əfqani və türk dünyası. Bakı, Azərnəşr, 1996. 11.
Mürşüdlü Q.C. C.Əfqaniyə görə qəza və qədərin mahiyyəti / Bakı Universitetinin Xəbərləri, Sosial-siyasi elmlər seriyası, 2006, №1. – s.117- 125.
12.
Türköne M. C.Afqani. Ankara, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1994.
C.Əfqaniyə görə dinin fəlsəfəsi 257
ФИЛОСОФИЯ РЕЛИГИИ ПО ДЖ.АФГАНИ РЕЗЮМЕ Г.Дж.Муршудлу
Один из крупных идеологов реформации и возрождения в исламе Дж.Афгани являлся видным ученым-теологом, но несмотря на это очень мало писал по религиозным вопросам. Вместе с тем, он в своих трудах, выступлениях и беседах высоко ценил основные нормы и принципы ис- лама, их роль в развитии уммы; а также определил функции религии во- обще в обществе, ее место в развитии мировой культуры. В статье на основе изучения некоторых работ мыслителя, впервые делается попытка проанализировать философию религии Афгани. Вы- является, что философ охарактеризовал религию как основу цивилиза- ции, как средство перехода человечества от варварства к культуре. В статье показывается, что Афгани обосновал верховенство ислама в сравнении с другими религиями.
PHILOSOPHY OF RELIGION BY J.AFGHANI SUMMARY G.J.Murshudlu
One of the large ideologists reform and revival in Islam J.Afghani was the outstanding scientist - theologian, but despite of it wrote on religious problems very little. At the same time, it in the transactions, appearances and conversations highly appreciated the basic norms and principles of Islam, their role in development of umma; and also has defined functions of religion generally in society, its meaning in development of world culture. In the article, on the basis of study of some transactions of the thinker, there is an attempt for the first time to analyze philosophy of religion of Afghani. Emerges, that the philosopher has described religion as the basis of a civilization, as a means of transfer of mankind from barbarity to culture. In the article shows, that Afghani has basing the supremacy of Islam in matching with other religions.
Vəhyin universal mahiyyətinin Quran işığında təbliği 259
VƏHYİN UNİVERSAL MAHİYYƏTİNİN QURAN İŞIĞINDA TƏBLİĞİ Rahil NƏCƏFOV 1 Quran möhtəşəm bir vəhy əsəridir. Bu nöqteyi – nəzərdən çıxış edərək vəhyin daxili sferasında onun universal mahiyyətinin aydınlaşması üçün Quran vəhyinə müraciət etməyi lazım bildik və fəlsəfi məntiqlə bərabər dini məntiqin də məsələyə münasibətini öyrəndik. Dini məntiq vəhyin dünyada gördüyümüz bütün varlıqların əsl və həqiqi yaradıcısının var olduğuna işarə etdiyini bir mənalı şəkildə iddia edir. Vəhy bu mənanın təsdiqləyicisi kimi çıxış edir və üstəlik yaradılmış məxluqların mövcüd olduqları formalarının o anda, o məkanda ən doğrusu olduğunu və bu formanın, yaxud vəziyyətin xaricində digərinin qeyri-mümkün olduğunu da ifadə edir. “Rəhmanın yaratmasında heç bir əksiklik görə bilməzsən. İstərsənsə bax, ən kiçik bir naqislik görə bilərsənmi? Sonra bir daha, bir daha üzünü çevir bax, gözlərin yorğun halda [nöqsan tapa bilməyərək] geri dönəcək” [Quran 67/3-4]. Dini məntiq bu iddiasında bizim düzəltdiyimiz, maddələrə verdiyimiz müxtəlif formaları buna misal gətirərək bu qurğuların yaxud düzələnlərin özü-özündən düzəlməsi düşüncəsinin səfehlik və ağılsızlıq, yaxud ən böyük məntiqsizlik hesab edildiyi halda, dünyada mövcüd olan bütün varlıqların Yaradıcısının var olmaması iddiasını da ən böyük düşüncəsizlik adlandırır. Məsələnin qəribə cəhəti isə budur ki, bu düşüncəsizlik və ondan irəli gələn nəzəriyyələr bir qrup “alim” tərəfindən elmin adına yazılaraq elm ilə din arasında olmayan ziddiyyətin varlığına oxucuları inandırmaq niyyətindədirlər. Müasir elm nəzəriyyəçiləri isə nisbi məntiqdən hərəkət edərək, elm ilə din arasında uçurum yaradan bu yalnış düşüncə sahiblərinə müraciət edərək, onlardan soruşur: “Ehtimallara
1 AMEA Fəlsəfə və Siyasi Hüquqi Tədqiqatlar İnstitutu, “Fəlsəfə və İctimai Fikir tarixi” şöbəsi aspirantı. Rahil NƏCƏFOV 260
inanmaqmı, yoxsa Tanrıya inanmaqmı daha asandır?” 2 . Dini məntiq insanın yaratma xüsusiyyətinin olmadığını, əslində isə düzəlmiş şeylərin dəyişdirlimiş, insandan əvvəl yaradılan, digər bir formaya salınmış maddələr olduğunu iddia edir. Bu mənada düzələnlər, düzəldənə dörd cəhətdən dəlalət etdiyini bildirir. 1.“Onu düzəldənin diri, həyat sahibi, olduğuna dəlalət edir, diri olmayan heç nə edə bilməz. 2. Görən, eşidən olduğuna dəlalət edir, görmədən səsləri nəzarət altında saxlamadan bir əsəri ortaya çıxara bilməz. 3. İradəsinin varlığına dəlalət edir. Yaradıb-yaratmamaq istəyi onun iradəsindən asılıdır. 4. Düzəltdiyi ilə eyni cinsdən olmadığına dəlalət edir, çünki usta ilə onun düzəltdiyi şey eyni cinsdən deyil”. 3
mütləq təlimatlandırmanın vacib olduğunu bildirir. Bu yaratdıqlarından məqsədin əvvəlcədən güdülməsi təbiidir. Məqsəd olmadan heç nə yaradıla bilməz. Bununla belə Tanrının məqsədinin nə olduğunu, hadisələrin necə və nə üçün baş verdiyini, varlığın hansı şəraitdə yaradıldığını hansı şəraitdə də varlığını itirdiyni bilməyimiz mümkün deyil. Bu haqda Tanrının bildirdiyinin xaricində bilgi əldə etməyi düşünmək də doğru deyildir. Səbəbləri bilməməyimiz və tez-tez “təsadüflərlə” qarşılaşmağımız, təzahür edənin, təzahür etdirici amillərini izah edə bilməmək qarşısında “təsadüflərin zərurətləri” ilə qarşı-qarşıya qalırıq. Səbəbləri bilməyən üçün baş verən hər hadisə təsadüfün nəticəsi kimi görünürsə də saat ustası düzəltdiyi saatda çıxan problemi təsadüflə izah etmirsə, mükəmməl formada idarə edilən, kainatdakı digər məxluqlar üzərində istifadə etmək qabiliyyətini insana verən varlıq haqqında məqsədlərin və təlimatların olmaması düşüncəsinin ən böyük hikmətsizlik və axmaqlıq olduğunu irəli sürür. Vəhy deyir: “Sizi (məqsədsiz) boşuna yaratdığımızı və bizə döndürülməyəcəyinizimi sanırsınız?” [Quran, 23/115], “İnsan oğlu özünün başıboş buraxılacağınımı sanır?” [Quran, 75/36]. Bu təqdirdə dini məntiq insanın öz yaradıcı
2 Yusuf A. “Sızıntı” dərgisi, s. 154-158 İst., may 1990, s.156 3 Yıldırım S. Kurani Kerim ve Kuran ilimlerine giriş. Ensar neşriyyat. Temel Külter Dizisi 1.İst 2000. s.16
Vəhyin universal mahiyyətinin Quran işığında təbliği 261
varlığının vacib olduğunu, vəhyin məhz ilahi həqiqətləri insana başa salmaqdan ötrü olduğunu vurğulayır. İlahi həqiqətləri dərk etmək insanın şüuru xaricindədir. Dini məntiq bu barədə deyir: “Əqlin həcmi məhduddur. Ona görə də əql, insanları müxtəlif yollara aparıb çıxarır. Böyük həqiqətlərə aid söz söyləmək iddiasındakı filosofların, insanlığa nə qədər dəyişik, hətta zidd yollar aşılamaq istədikləri məlumdur. 4 Bu mənada dini məntiqin məsləhət gördüyü ən uğurlu metod, vəhydir. Dini məntiqin xaricində digər bəşəri məntiq formaları ilahi həqiqətlərin öyrənilməsində müxtəlif metodlar – tənasül, hülul, vəhdət halı, panteizm və s. irəli sürmüşlərsə də onların ilahi həqiqətlərin insanlara çatdırılmasında vəhylə müqayisəsi qarşısında dəyəri zəyif və etibarsızdır. Vəhyin xitab etdiyi həm də kütlədir. Kütlə də bir mənasında çox sayda fərqli şüur formaları deməkdir. Vəhy bütün bu şüur formaları üçün qəbul edilən vahid söz və ifadə şəklindədir, amma tənasül, hülul, ittihad, panteizm isə kütlə üçün deyil və onlardan bəziləri isə ruhun inkişafına, yaxud daha inkişaf etmiş idrak formasına, daha işlək idrak mexanizminə möhtacdırlar. Bir xüsusa da diqqət yetirməkdə fayda vardır. Dini məntiqin təqdim etdiyi vəhy ideyası hər dövrdə yekdil olmamışdır. Xristianlığın vəhy metodu ilə, İslamdakı metod bir-birindən kəskin dərəcədə fərqlənir. Lakin bu vəhyin mahiyyətindən deyil, insanların vəhyə qarşı bəslədikləri münasibətlərin müxtəlifliyindən qaynaqlanır. Xristianlıq vəhyi, Tanrının yazılarda əks edən müqəddəs ruh kimi başa düşür. Yəni vəhy “Tanrı ruhunun, şəxsiyyətlərini aradan götürmədən – müqəddəs yazılara girərək, onları ruhi həqiqətlərə və qeybi xəbərlərlə tanış etməsidir. Vəhy əsas etbarı ilə Tanrının özünü “oğlu” İsa şəklində bəşəriyyət arasında izhar etməsidir”. 5
Dini məntiq həm də vəhyi qəbul etmənin insan iradəsinin xaricində olduğunu, vəhyi almağa insanın məcbur edildiyini, onun şəxsi iradəsinin bu hadisədə heç bir rolu olmadığını bildirir. Buna misal olaraq vəhyin Məhəmməd Peyğəmbərə gəldiyi əsnada Onun ilk öncə vəhyi qəbul etməyə hazır olmadığını, bu məsuliyyəti daşımağa layiq olmadığını öz dili ilə ifadə etdiyini, vəhyin kəsildiyi üç il boyunca isə onun gəlişini səbirsizliklə gözləsə
4 Yıldırım S., eyni əsər, s. 20 5 Yıldırım S., eyni əsər, s.20 Rahil NƏCƏFOV 262
belə onun gəlməməsini göstərirlər. 6 Dini məntiqin bu mövzüda, yəni vəhyi qəbul etmənin insanın iradəsi xaricində olmasına diqqət çəkmək istədiyi digər bir xüsus da vəhyi xitabın üslubudur. Sonuncu vəhy əsəri hesab olunan Quranda 300-dən çox, ayə “De ki,...” ifadəsi ilə başlayır. Kəlimənin məcburiyyət ifadə etməsi də açıq-aşkar məlumdur. Dini məntiq deyir: “Vəhy ilham, sezgi, kəşf, təhtəlşüur kimi məfhumlardan təmamilə fərqlənir. Vəhyi ilhamdan fərqləndirən əsas cəhəti isə onun vasitəsizliyindədir.” 7
dəyərləndirmədiyi və bu səbəbdən böyük çətinliklərlə qarşılaşdığı üçün Allah ona özünü tapmaq yolunu asanlaşdırdı. Bu yolda insanda fitrətdən var olan “Tanrıya tapınma” duyğusunu da təmin etdi. Necə ki, insanın bütlərə və başqa şeylərə səcdə edərək onlara ibadət etməsi, ayinlər yerinə yetirməsi tarixən görülmüş və müşahidə olunan haldır. Bütün bu başqa tanrılara ibadət etmək, tək bir səbəb təşkil edən Allahı kənara qoyaraq əqli lazımınca dəyərləndirməməyin ən bariz nişanəsi olan öz əqlinin köməyi ilə düzəltdiklərinə, yaxud od və ona oxşar şeylərə, səma cisimlərinə tapınmaq insana yaraşmayan, onun adına, şərəfinə, üstün yaradılışına əsla uymayan bu cahilliyinin nə qədər düşük və səviyyəsiz olması faktorunu misallarda önə çəkir. Onların düşünüb-daşınıb nə qədər gülünc qərar çıxardıqlarını məntiqi dəlillərlə izah edib aydınlaşdırır. Həm də diqqəti cəlb edən budur ki, əksər surələrdə iki-üç dəfə, yeri gəldikcə Allahın valığını sübut edən dəlillər, qarşı tərəfin susdurulması, bir məntiqi dəlil gətirə bilməyərək uğursuzluqları ilə tamalanır. Quran məntiqindən həm də belə məlum olur ki, əgər insan hər şeydə “üstün varlıq” inancını qəbul etsə, bu onun bütün problemlərinin həll olunmasına, gətirib çıxardar, şübhələrinə son qoyar, rahat həyat yaşaması, ilə nəticələnər. Quranda insanın Allah axtarıcılığı yolunda çıxarmış olduğu əqli nəticələrə Hz. İbrahim Peyğəmbərin hekayəsini misal göstərmək olar. 8 Hz. İbrahim axtardığı Tanrının əvvəlcə göy cismi olduğunu fikirləşir, amma hər günəş doğanda yox olan səma cisimlərinin öz iradələri daxilində hərəkət etmədiklərini və bu təqdirdə tanrı ola bilmıyəcəyini başa düşür. O, öz ağlıyla
6 bax: Bərki Ə. H., Kəskioğlu O., “Xatəmul – Ənbiya Həzrəti Məhəmməd və həyatı”, tər. R.Kaya, DİB, Ankara – 1966. 7 Yılıdırm S., eyni əsər, s.22 8 Bax: Quran, İbrahim surəsi. Vəhyin universal mahiyyətinin Quran işığında təbliği 263
fikirləşdikcə bu barədə öz düşüncələrində daha məntiqli qənaətə gəlir. Ən nəhayət, səma cislimlərini də, onların xaricində hər şeyi yaradan, üzərində yaşadığımız yer kürəsini də bu boşluqda tutan, süzüb getməli olduğu halda müəyyən bir elipsvari tryaktoriya üzrə hərəkət etdirən, hər şeyə iradəsi, qüdrəti yetən Allah inancına varır.
görülməməlidir. Burada qeyd olunan “öz-özünü məhv etmə” həm biyoloji mənada, həm də mənəvi mənada qəbul oluna bilər. Lakin hər iki halda “mənəvi məhv” məntiqi olaraq biyoloji ölümü də doğuran əsas amildir. Digər tərəfdən də Allahın insanların yaşamasına və onların ibadətinə ehtiyacı yoxdur. Sadəcə Yer planetində deyil, ümumiyyətlə var olan bütün qalaktikaların hər hansı birində heç bir ibadət edən məxluq olmasa belə Allah yenə Allahdır və bu onda heç bir əksiklik və nöqsan doğurmur. Əksinə əksiklik və nöqsan insanlardan qaynaqlanır. Bizim üstün qabiliyyətimizə və dərrakəmizin fövqəladə gücünə baxmayaraq məsələlərə ötəri yanaşmağımız və insanın həmişə yaxşı olanlara, düşünülmüş işlərə müraciət etməməsi Allahdan başqa qeyri ilahlara tapması faktının ortaya çıxmasını zəruri etmişdir. Quran insanlara üstün bir əxlaq tövsiyə edir. Müsəlman həmişə öz üstün əxlaqı ilə digər qeyri-səmavi dinlərə pərəstiş edən insanların əxlaqın- dan seçilmişdir. Əksinə digər dinlərdə çox qabarıq müşahidə olunan əxlaq pozğunluğu, vətəndaş hərc-mərcliyi, hələ də davam edən iyrənc kasta quru- luşları, savadsızlığın təbliği və sadalamağa ehtityac görmədiyimiz yüzlərcə amil nəinki həmin cəmiyyətlərin özlərinin, eləcə də bütün bəşəriyyəti məhvə aparan həlledici faktordur. Məhz elə bu sadaladıqlarımızın qarşısı alınmaq- dan ötrüdür ki, insanları tərbiyə etmək, yenilənən insan nəslinin hər dövr üçün tələblərini ödəmək, ağılsızlığı ucbatından özünü və ardınca gələnləri uçurum girdabından, məhv olmaqdan qurtaran ilahi mesajlar, xəbərdarlıqlar enməyə başladı. Bu ilahi mesajlar peyğəmbərlərə, çox böyük əxlaqi keyfiyyətləri ilə seçilən insanlara verildi və onlara bu ilahi mesajların təblıiği əmr olundu. Bu cür ilahi mesajların toplusu olan Quran VII əsrdən Səudiyyə Ərəbistanının Məkkə şəhərində doğulmuş Məhəmməd (s.ə.s.) adlı bir şəxsə nail oldu. Quran əxlaq pozğunluğu və insanların yalnış yollar izləmələri nəticəsində özlərini məhvə aparmalarını xüsusi vurğulayaraq bir çox misallar Rahil NƏCƏFOV 264
gətirir, fərqli qəbilələrin adlarını çəkir. Onların Allah tərəfindən cəzalandırıl- malarını qeyd edir. Həm də bu cəzalandırmadan əvvəl onlara peyğəmbərlər göndərərək dəfələrlə xəbərdarlıqlar olunmasını da qeyd edir. Quranın digər səmavi kitablardan fərqli olaraq birbaşa insan əqlinə müraciət etməsi də xeyli əhəmiyyət kəsb edir. Allah göndərmiş olduğu vəhylərdə insandan öz əql və təfəkkürünü maksimum səviyyədə istifadə etməsini tələb edir. Tanrı- nın möcüzələr vasitəsi ilə insanların düşüncəsiz, kor-koranə inanmalarını, dəhşətli bir qorxunun təsiri altında ağıl və iradələrinin heç bir rolu olmadan Allahı digər varlıqlardan üstün bilmələri xoş qarşılanmamışdır. Şüursuzcası- na edilən bu imanın, möcüzənin verdiyi həyacanın təsiri keçdikcə insanın yenidən əvvəlki yalnış həyat tərzinə dönməsini qabaqcadan müəyyən edərək “heç düşünməzmisiniz?” deyir. Quran ağlın ölçülərinin geniş surətdə tədqiq olunmasını, bu kriteriyaların imanda da dəyişməz və əsas kriteriyalar oldu- ğunu iddia edir. Möcüzə istəyən müşriklərə xitabən Allah onlara “Quran kifayət edər!” deyir.
fövqəladə üstün keyfiyyətlərə malikdir. Vəhyin tədqiqi tarixinə və “İslamın tarixi orqanizminə” nəzər saldığımızda da buna bənzər hallar müşahidə edirik. Misal üçün, vəhyin nazil olduğu dövrdə peyğəmbərlə bir zamanda yaşayanların vəhyə qarşı çıxmamaları, ona tənqidi yanaşmamaları faktıdır. Doğrudur ki, bu dövrdə İslam asanlıqla yayılmamış, bədəvi ərəb cəmiyyəti onu ilk anda qəbul etməmişlər. Lakin məsələyə İslamın tarixi seyri çərçivə- sində diqqət yetirdikdə insanların vəhyin üslubu qarşısında İslamı qəbul etmələri faktına ona qarşı çıxmaları faktından daha çox rast gəlinir. Xəlifə Ömərin (r.a.) müsəlman olmazdan əvvəl peyğəmbərin get-gedə artan tərəf- darlarından və güc qazanmasından hiddətlənərək əlində qılınc onu öldürmə- yə getdiyində Quran ayələrini eşitməsi vəhyin təsirinə düşmüş hiddətli qəzə- bi imana çevrilməsini tarixdən çox yaxşı bilirik. Belə bir stiuasiya əvvəlki dinlərdə bəlkə də rastlanmamış bir haldır. Vəhyin məntiqi üslubunun, cazi- bədarlığının təsir gücü insanları bu gündə bu dinin sıralarına qatılmağa vadar edir. Avropada hər il minlərlə insanların İslamı qəbul etməsi halı artıq bizə məlumdur. Tədqiqatçılar bu barədə xeyli araştırmalar aparmış, son nəicədə isə vəhyin təsir gücünün məhz onun ilahiliyində olduğunu qeyd etmişdir. Vəhyin universal mahiyyətinin Quran işığında təbliği 265
Vəhy bu barədə deyir: “De ki, Quran ən böyük əzəmətli xəbərdir” [Quran, 38/67]. Quranda keçən vəhy kəlməsi peyğəmbərin şəxsi istifadəsi və onu təlimləndirmək mənasında da işlədilmişdir. “Bunlar sənə vəhy etməkdə olduğumuz [bilinməyən] xəbərlərdəndir. Məryəmi onlardan hansı himayəsinə alacaq deyə qələmlərini atarkən sən onların yanında deyildin” [Quran 3/44]. M. Nəbiyə görə bu kimi ayələr vəhyin ən mühüm xüsusiyyəti olaraq bilinməyəni bildirmə sifətini açıqlayır. Tədqiqatçı alimə görə “bir bilinməyənin, tamamilə ruhi bir hadisənin, yaxud qələmləri çəkmə kimi fiziki bir hadisənin bütün təfərrüatı ilə bildirilməsi tərzində ifşası ilə və bu ifşa ilə Hz. Məhəmmədin (s.ə.s.) diqqətinə, öz şəxsiyyətinə, psixologiyasına aid xüsuslarla, məsələn şəxsi fikir və ilhamları ilə qeyri-şəxsi olan və vəhydən doğan fikir və hisslər arasında edilən bir fərqləndirmə üçün qəti bir kriteriya təqdim olunur” 9 . Vəhyin üslubu özünəməxsusluğu ilə əlbəttə diqqət çəkicidir. Qaynağın Tanrı olduğunu nəzərə alsaq, bu halda üslubun Tanrı üslubu olduğunu da iddia etmək yalnış olmaz. Amma burada bir əsas cəhəti də vurğulamaq yerinə düşər ki, Tanrının xitab etdiyi üslubu, yəni vəhyin dilini və həmin dildə xitab şəklini, vurğunu, intonasiyanı, bəlağəti daha yaxşı anlamaq, öyrənmək lazımdır. Vəhyin üslubundakı gizlilik və qeyri adilik həmişə insanlarda izah etmə məcburiyyəti doğurmuşdur. Tədqiqatçı alim Vatt Montqomeri burada diqqəti vəhyin dili üzərinə çəkərək diaqramatik vəhy nəzəriyyəsini irəli sürür. V. Montqomeriyə görə “bir diaqramda müəyyən şəkillər və rəngləri, müəyyən həqiqətləri göstərmək üçün istifadə olunur”. 10 Tədqiqatçı alim diaqramı insanla həqiqət arasında necə bir trans-informasiya bağı yaratdığını və insana hansı tipdə bir informasiya ötürdüyünü qeyd edir. O, buna misal olaraq və fikrini əsaslandırmaq məqsədi ilə London metrosunun giriş tunelində divar- dan asılan və sərnişinlər üçün vacib, amma təfsilatlı informasiya verməyən diaqramları göstərir. Diaqramlarla maraqlanan şəxsin vacib informasiya alması mümkündür. Amma bununla bərabər metronun tunellərdən keçdiyi
9 Nebi M., Kurani Kerim mucizesi. /ter. Ergün Göze/. T.D.V Yayınları. Ankara – 1991. s.88-89 10 Montgomeri V. Modern Dünyada Vahiy. Tər. M. Aydın. Ankara -1982, s.119. Rahil NƏCƏFOV 266
yolların işarələndiyi qırmızı xəttlər heç də həqiqətdə qırmızı rənglənmə- mişdir. Buna oxşar eyni misalı xəritələrdən də almaq mümkündür. Bütün bunların ümumi fonunda vəhyin diaqramatik dili ifadəsinin nə məqsədlə ortaya atdığını qeyd edən V. Montqmeri bu ifadə ilə din dili və bu dildə danışanların yəni inanan, yaxud inanmayan, fərqi yoxdur, dinlə münasibət quranların istər-istəməz izlədikləri metod və üslubun diaqramatik olduğunu irəli sürür. Tərcümə variantları bu səbəbdən vəhyin gəldiyi dildəki təsir effektini vermir. Tərcümə variantlarında insan bəzi kəlimələri, vurğuları, xitab forma- larının ekvivalentlərini öz dilində tapa bilmədiyi üçün, məhz həmin dildəki alternativlər, oxşar modellər seçilir ki, bu da yuxarıda dediyimiz kimi orijinal təsiri bağışlamır. Vəhyin dilinə diqqətlə nəzər salındığında Tanrı çox yerdə, öz xilqətindən və fellərindən bəhs edərkən, məhz özünü nəzərdə tutduğu halda vəhy dilində “biz” deyə müraciət formasını seçir. “Biz” xitabı, heç də Tanrıdan başqa qeyri bir qüdrətin ona öz işlərində ortaq olmasından xəbər vermir. Əksinə bu ərəb dilində çox yüksək bir intonasiya, comərdlik, alicənabliq, böyüklük ifadə edir. Quranın müxtəlif yerlərində vəhyin müəyyən bir hərf və səs sistemindən ibarət olmadığı və ümumiyyətlə insan nitqindən uzaq olduğu bildirilir. [Quran 69/ 40, 85/21]. Bu səbəbdən iddia edilə bilər ki, məhz onu peyğəmbərə çatdıran qüvvə - mələk, onu hər hansı bir dildə “danışaraq” peyğəmbərə ötürür. Peyğəmbəri də göndərmək istədiyi millətin öz içindən seçir ki, dili və üslubu yerli cəmiyyət tərəfindən başa düşülən olsun. “Allahın əmrlərini onlara daha yaxşı açıqlasın deyə hər peyğəmbəri yalnız öz qövmünün dili ilə göndərdik” [Quran, 14/4].
olan hər şəxsi düşündürməyə bilməz. Şərq peripatetik filosoflarından Farabi, İbn Sina, İbn Xəldun və digərləri qətiyyətlə bu fikrin üzərində dururlar ki, vəhyin məqsədi cəmiyyətin ən yüksək səviyyədə təşkil olunmasına, üstün insani dəyərlərin qurulmasına, yaxud bərpasına çalışmaq, xalqın rifah halında yaşamasını təmin etməkdir. Təbii ki, burada Tanrının varlığı ideyasını da qeyd etmək lazımdır. Qərb şərqşünası V. Montqomeri bu barədə özünəməxsus fikir söyləmişdir. Ona görə vəhyin məqsədi Tanrının varlığı, sifətləri və Tanrı-bəşər arasındakı qarşılıqlı əlaqə baxımından, insanlara həqiqi gerçəklik ideyasını aşılamaqdır. Vatın bu fikrindən belə məlum olur Vəhyin universal mahiyyətinin Quran işığında təbliği 267
ki, Tanrının istəyi öz varlığından insanı xəbərdar etməkdir. Vəhy insanı sadəcə Tanrının varlığından xəbərdar etməklə qalmaz, həm də onun xüsusiyyətlərinin cəmiyyətə çatdırılmasını təmin edir. “Vəhy Tanrının yaxşılığını və qüdrətini, kainatdakı mütləq müstəqilliyini, tarixi hadisələrə nəzarət etdiyini, insanlardan nə istədiyini və onların bu istəklərini yerinə yetirmə xüsusunda hansı yolu istəmələrinin vacib olduğunu bildirir və bu dünyadakı müvəffəqiyyətlərinin mükafatlandırılacağına və əhəmiyyət vermədiklərinin də cəzalandırılacağına işarə edir”. 11 V. Montqomeriyə görə vəhy tarixi hadisələri sadalayarkən məqsədi, heç də insanlara elmi məlumat vermək, onları tarixi hadisələrlə tanış etmək deyil. Vəhy hər hansı bir sahəyə dair, məlumat qaynağı deyil, amma bu qaynaqda bütün informasiya sahələrinə dair bilik və məlumat tapmaq mümkündür. Vəhy hər zaman endiyində özündən əvvəlkiləri təsdiqləmişdir və bütün zamanlarda da məqsədinin eyni olduğunu ifadə etmişdir. “Doğrusu Biz yol göstərici və nurlanaraq Tövratı endirdik. Özünü Allaha təslim etmiş peyğəmbərlər, [...] O halda insanlardan qorxmayın, məndən qorxun, ayələrimi heç bir dəyərlə dəyişdirməyin, Allahın ednirdiyi ilə hökm etməyənlər, bax onlar kafirlərdir” [Quran 5\44]. Vəhyin bölünməzliyi ideyasının mahiyyətini də məhz bütün səmavi dinlərin əsasını təşkil etməsidir. Vəhyin universallığı vəhyin bütün millətlərə müxtəlif zamanlarda enməsinə baxmayarq məqsədinin dəyişməzliyi tək bir millətə deyil, bütün bəşəriyyətə, özündən sonra belə mövcüd olacaq sivilizasiyalara xitab edə bilməsidir. Vəhyin universallığı, həm də vəhyin bölünməzliyi deməkdir. “Zaman, məkan, milliyyət vəhyə heç bir qeyd qoya bilməz, onu özününküləşdirə bilməz”. 12 Sonuncu vəhy əsəri olan Quran isə özündən sonrakı bütün zamanlara, məkanlara, millətlərə göndərildiyini elan edir. Bununla bərabər Quran özündən əvvəlkiləri inkar deyil, təsdiq edərək, onların həqiqət olduğunu, özü ilə bərabər vəhyin tamamlandığını da bildirdi. Sadə bir ərəb ailəsindən çıxan və ümmi (oxuma, yazması olmayan) olan Məhəmməd Peyğəmbər (s.ə.s.) özündən əvəlki yəhudilərin, xristianların peyğəmbərlərini sıra ilə onların din xadimlərinə söylədikdə və onların tarixlərindən onlara məlumat verdikdə yəhudilər və xristianlar bu xəbərləri çox təəccüblə qarşılayırdılar və Məhəmməd
11 Erdoğan M. Vahiy – Akıl dengesi acısından sünnet. / MUİFVY. İtanbul: 2001. s. 19 12 Erdoğan M., eyni əsər, s.21 Rahil NƏCƏFOV 268
Peyğəmbərdən (s.ə.s.) bunları kimdən və haradan öyrəndiyini soruşurdular. Peyğəmbər də bu bildiklərinin vəhy olduğunu və onları Tanrıdan aldığını onlara bildirmişdir. Söylənilən bu xəbərlərin əvvəlki vəhy əsərləri olan Tövrat və İncildə nəql olunanlarla aralarında xeyli bənzərliyinin olduğu da onlara aydın idi. Yəhudilər və xristiyanlar bu hekayələrin onların dini kitablarında nəql olunanlarla bənzərliyini izah etməkdə çətinlik çəksələr də onların qaynağının ilahi qaynaq olduğu onlara məlum oldu.
məna bütünlüyünü, üslub zənginliyini, yüksək məntiqi intonasiyanı saxlayıb mühafizə etmişdir. Quran xaricində digər bütün vəhy kitablarının sonradan orijinallarından təhrif olunduğu bizə məlumdur. Amma bununla bərabər onlarla yüksək intonasiyalı səslənmə və üslubun özünəməxsusluğundan onların orijinal variantlarını vəhyi bilginin təşkil etdiyi aydın olur. “Bu birlik fikri mənasında Hz. Adəmə gələn vəhy ilə Tövrat, İncil və Quran əsas etibarı ilə bir-birindən fərqlənmir”. 13 Vəhy özünün birliyi mənasında həmişə eyni məqsədi güdmüş, eyni funksiyanı, tərbiyə edici funksiyanı daşımışdır. Dini məntiqin iddiasına görə “İnsanlığın ilahi vəhydən uzaq olaraq yetişməsi mümkün deyil”. 14
Vəhyin hüquqi mənası və ictimai dəyəri. M. Abduh vəhyin hüquqi mənada şərhini vermişdir. Hüquqi mənasında vəhyin tərif olunmuş ilkin variantı qanun mənasına gəlir. Müqəddəs kitabların bir mənada qanunlar məcmuəsini ehtiva etmiş olması məhz M. Abduha vəhyi hüquqi aspektdə də şərh etməyə əsas vermişdir. Dinin dövlətdən ayrıldığı müasir dövlət modelinin tarixində dinin dövlətlə iç-içə sayıldığı və hətta şəri qaydaların dövlət qanunları rolunu oynadığı hallar az olmamışdır. Bu qanunlarda müəyyən dərəcədə vəhydən qaynaqlanan mütəşəkkillik də özünü biruzə verir. Bu mütəşəkkillik sözündən məqsəd vəhydə ifadə olunanların cəmiyyət həyatının bir hissəsini deyil, ümumilikdə cəmiyyətin demoqrafik strukturundan asılı olmayaraq, bütün təbəqələrdəki insanlara şamil oluna biləcək qanunlar məcmuəsi rolunu oynamasıdır. Vəhyin daxili sferası, ümumi xarakteri hətta ona imkan verir ki, vəhy hər hansı dövrdə cəmiyyətə hakim kəsilən ictimai iqtisadi formasiya
13 Erdoğan M., eyni əsər, s.22 14 Erdoğan M., eyni əsər, s.23 Vəhyin universal mahiyyətinin Quran işığında təbliği 269
ilə “hesablaşıb” cəmiyyəti onun pəncəsindən xilas etsin. Cəmiyyətin ümumi strukturu elə qurulmuşdur ki, insanlar hansı vəziyyətdə, necə halda yaşamalarından asılı olmayaraq məhz xüsusi, dəyişməz keyfiyyətlərə, xüsusiyyətlərə malikdir və nə siyasi sistem, nə də iqtisadi münasibətlər onlara heç bir təsir göstərə bilmir. Misal üçün, cəmiyyətin həyatını idealizə edən əxlaqi keyfiyyətlər dəyişilməzdir, yaxud Orta əsrlər ərəb cəmiyyətinə xas olan doğulan qız uşaqlarının diri-diri torpağa basdırmaq, qan davaları halları, yaxud da müasir dünyamızda bank əməliyyatının əsasını təşkil edən faiz və sələm cəmiyyət üçün yolverilməzdir və vəhy tərəfindən birmənalı olaraq rədd olunmuşdur. Vəhy həmişə qadağan missiyasından çıxış edərək insanların nəzərində qadağanedici obraz yaratmamışdır. Vəhy həm də təşviq edici təbiətə malik olaraq, gözəl halları, üstün əxlaqi xüsusiyyətləri önə çəkərək onların cəmiyyətin fərdləri arasında daha çox yayılmasını tələb etmişdir. Ümumiyyətlə zaman və məkan xaricində olan Tanrı kimi Onun əsəri olan vəhy də zaman və məkandan asılı olmayaraq bütün dövrlərdə, bütün cəmiyyətlərə birmənalı şəkildə xitab edərək insanları doğru yola çağırmış və bu yolda onlara yol yoldaşı olan peyğəmbərləri vasitəsilə yaşıl işıq yandırmışdır.
olaraq dini əqidə birmənalı şəkildə insanların yer üzərində ibadət etdiklərini, bunun məcburən deyil, fitrətdən bu xasiyyət üzrə doğulduqları üçün təbii olaraq ibadət ehtiyacı duyduqlarını, dinin vəhylə müəyyən olunduğunu və əsasının da tövhid inacının yəni Allahın birliyi ideyasının təşkil etidyini, dinlərdə çıxan ixtilaf və münaqişələrin sonradan olub, insanlar tərəfindən törədildiyini söyləyir. Elə isə buradan məlum olur ki, dini əqidə yer üzərində gələn ilk vəhydən son vəhyə qədər bütün səmavi dinləri və kitabları da ehtiva edərək eyni bir qaynaqdan göndərilmiş və əsası da eynidir. Dini məntiq vəhyi hər hansı bir peyğəmbərə göndərilmiş Allah kəlamıdır şəklində tərif edir. Peyğəmbərlər də yerin müxtəlif bölgələrində ilahi təbliği alıb insanlara çatdırmaqla vəzifəli tutulan seçilmiş insanlardır. “Bundan məqsəd də yerdəki həyatın, yaşayış tərzinin ilahi təlimata uyğun qurulmasını istəməkdir”. 15
15 Yıldırım S., eyni əsər s.20 Rahil NƏCƏFOV 270
Quran möhtəşəm vəhy əsəridir. Bu məqalədə də bu möhtəşəm vəhy əsərinin ecazkar üslubundan, xüsusiyyətlərindən söhbət açılmış, dəyərli oxucular üçün maraqlı olsun deyə, istər filosofların, istərsə də teoloqların məsələyə fərqli yanaşma tərzlərinə, münasibətlərinə toxunulmuşdur. Eləcə də get-gedə qloballaşan dünyamızda vəhyin rolundan, modern qərb dünyasında vəhy nəzəriyyəçilərindən bəhs edilmişdir. Məqalədə vəhyin üslubunun və təbiətinin oxuculara doğru çatdırılması üçün Qurandan vəhy nümunələri də gətirilmişdir. Vəhyin universal mahiyyətinin Quran işığında təbliği 271
RESUME: The Propaganda of the revalation`s universal essence in the light of Koran Najafov R.N.
Koran is the great revalation. İn the modern world are scientific researched but no with rathional means in the technological sciences only with irrathional means in the spirit world on a large scale. We are consider that the revalation is just from such subjects. In this article the we inform precious informations about the essence ov revalation, it`s aim, method and explain this subject according to the philosophy as well as thelogy. We were guided to the Koran and have given some examples from this holy book. We thought that these informations may be very interesting and precious for you, because on we present the considerations of philosophers and theologians to this matter. Also, we were informed some authors modern revalation theories, for example from the West Watt Montgomery and the East Malik bin Nabi. In the article exist some scientific innovations which were researched by author.
В етой статье рассказываеться о чидотворном жанре, особенностях етого великоленного произведения откровений, для того чтобы было интересно уважаемым читателям, отмечаються разные подходы и етому вопросу как философов, так и теологов. А также повествуещся о роли откровения в все больше глабазированном мире, об идеологах откровения в совроменном западном мире. Для правильного донесения до читателей жанра и сущности откровения в статье приводятся также примеры откровения в Коране.
Rahil NƏCƏFOV 272
ƏDƏBİYYAT
1. Qurani – Kərim (Azərbaycan dilinə tərcüməsi ilə) tər: M.Qənioğlu, T. Bilal oğlu., Göytürk”, Bakı – 2000. s.604 2.
Yıldırım S. “Kurani Kerim ve Kuran ilimlerine giriş”. Ensar neşriyyat. Temel Külter Dizisi. 1. İst. – 2000, s.240 3.
Məhəmməd və həyatı”, tər. R.Kaya, DİB, Ankara – 1966. s. 436 4.
Nebi M. “Kurani Kerim mucizesi”, tər. Ergün Göze. T.D.V Yayınları. Ankara – 1991. s. 223 5.
-1982, s.175 6.
Erdoğan M. “Vahiy – Akıl dengesi acısından sünnet”. / MUİFV Yayınları. İstanbul – 2001. s.315 7.
Yüklə 3,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|