Elmи мяъмуяси



Yüklə 3,55 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə23/37
tarix05.05.2017
ölçüsü3,55 Mb.
#16979
1   ...   19   20   21   22   23   24   25   26   ...   37

 

РЕЗЮМЕ 

 

Статья  затрагивает  важную  в  исламе  тему - выбора  жениха  и 



невесты. В мусульманской вероисповедении жену выбирают по восьми 

качествам: 

религиозность, 

доброта, 

красота, 

общительность, 

способность  рожать,  невинность  и  родословность.  В  исламе  права 

женщины защищались согласно священной книги Корана. 

  

 

THE RESUME 



  

The article mentions an important theme in an islam - a choice of the 

groom and the bride. In Muslim religion a wife is choosen according the 

eight qualities: religiousness, kindness, beauty, sociability, ability to give 

birth, innocence and genealogy. In islam woman’s rights are protected 

according to the sacred book of the Koran. 

                                                 

17

 Yusif pur Hacı Əbdurrəhman İslamda ailə quruluşu. Tərcümə edəni: Əlibala Haci-



zadə. C I. Bakı. 1988) 

Azяrbaycan tarixiнин тядгигindя яrяbdilli mянбяляр vя onлардаn бири кими Бялазури 

283 


 

 

AZЯRBAYCAN TARİXİНИН ТЯДГИГİNDЯ ЯRЯBDİLLİ 



MЯНБЯЛЯР VЯ ONЛАРДАN БИРИ КИМИ БЯЛАЗУРИ 

 

Тарийел РЯСУЛОВ 



АМЕА Ялйазмалар Институтунун аспиранты 

 

 



Йахын  вя  Орта  Шярг  юлкяляри  халгларынын  Азярбайcан  иля  мцхтялиф 

формалы  ялагяляри  гядим  дюврлярдян  башламышдыр  вя  индийядяк  дя  давам 

етмякдядир. Вахтиля бурада щюкмранлыг етмиш бюйцк дювлятлярин (Сасани 

вя Бизанс империйалары, Яряб хилафяти, Сялcуг бяйликляри, Гызыл Орда вя с.) 

мцхтялиф халглары бязян зорла вя йа башга бир шякилдя бирляшдирир, бязян дя 

артыг йаранмыш ялагяляри позурду.  

ВЫЫ  ясрин  орталарына  йахын  йениcя  тяшяккцл  тапмыш  яряб  хилафятинин 

гошунлары  бир  чох  юлкяляри  фятщ  едяряк  Азярбайcан  яразисиня  дя  нязарят 

етмяйя башлады. Артыг Сасани империйасы кими гцдрятли бир дювляти мяьлуб 

етмиш,  Бизанс  империйасына  да  ардыcыл  сарсыдыcы  зярбяляр  ендирян  хилафят 

ордулары Атлантик океанындан Щиндистан вя Чиня гядяр эениш бир яразийя 

щаким олду.  

Дюйцшчцлярля  бирликдя  Ислам  динини  тяблиь  етмяк,  йени  яразиляри 

юйрянмяк,  йерли  мянбяляр  барядя  мялуматлары  яхз  етмяк,  о  cцмлядян 

фятщ  олунмуш  яразилярдя  Ислам  гайда-ганунларынын  неcя  тятбиг  олун-

дуьуна нязарят етмяк цчцн елм адамлары да тутулмуш йерляря эялирдиляр. 

Цмумиййятля,  динини  йахшы  мянимсямиш  щяр  бир  Ислам  сяркярдяси  вя 

сырависинин юзц беля тяблиьчи, рави вя сялнамячиляр цчцн ваз кечилмяз мялу-

мат мянбяйи иди. Щямчинин сялнамячилярля бирликдя таcир вя сяййащлар да 

юз  эцндяликляриндя  Азярбайcана  даир  гиймятли  мялуматлар  топламышлар. 

Беляликля, Азярбайcан бир чох башга халгларын нцмайяндяляринин олдуьу 

кими  яряб  ясилли  мцяллифлярин  дя  диггят  мяркязиндя  олмушдур.  Мящз 

онларын ясярляри Азярбайcан тарихиня даир кцлли материаллары ящатя едир.  

Azяrbaycan vя Qafqazыn tarixi, tarixi coьrafiyasы, тиcаряти, сийасят вя 

дювлят  гурулушу,  игтисадиййаты,  мядяниййят  вя  адят – яняняляри  vя b. 

sahяlяri haqqыnda mяlumat verяn Orta яsrlяrin mяшhur  яrяb tarixчi - 



 Тарийел РЯСУЛОВ 

284 


coьrafiyaшцnaslarыndan biri dя Яbul Abbas Яhmяd ibn Yяhya ibn Cabir 

ibn Davud яl - Bяlazuridir. 

Bяlazurinin (V: h. 279 - m. 892) “Kitabу – fуtuhil - bуldan” 

(“Юlkяlяrin fяthlяri kitabы”) яsяri bizim bilavasitя tяdiqat obyektimizdir. 

Gюrkяmli tarixшцnas mяrhum Ziya Bцnyadov Bяlazuri haqqыnda yazыr: 

Яl - Bяlazuri sadяcя kompilyator (tarixi materiallarы  mцxtяlif 

mяnbяlяrdяn olduьu kimi kючцrяn) olmamышdыr. O, tarixшцnas istedadыna 

malik olduьu  цчцn istifadя etdiyi шifahi mяlumata tяnqidi surяtdя 

yanaшaraq, bunlarыn iчяrisindяn daha mюtяbяr olanlarыnы seчmiшdir. 

“Kitabц - fцtuhil - bцldan”ыn mяziyyяti orasыndadыr ki, bu яsяr, I. Y. 

Kraчkovski demiшkяn, “quru bir hяrbi tarix deyildir. Яl - Bяlazuri яhali 

vя  mцhacirяt haqqыndakы yerli mяlumatlarы diqqяtlя toplayыrdы. O, 

dяftяrxanalarda  яrяb dilinin iшlяnmяsi, vergilяr, sikkя  iшlяri,  яrяb 

hцrufatыnыn tarixi haqqыnda tam tяfsilatы ilя bir sыra tarixi mяlumatlar 

verir”.  

Bяlazurinin Azяrbaycan haqqыnda, яrяb ordularыnыn bu юlkяlяrя hяrbi 

yцrцшlяri, Azяrbaycanыn vilayяt vя  шяhяrlяrinin hakimlяri ilя  яrяb hяrbi 

rяislяrinin baьladыqlarы  mцqavilяlяr,  яrяb tayfalarыnыn Azяrbaycan 

яrazisinя  kюcцrцlцb yerlяшdirilmяsi haqqыnda verdiyi mяlumat Azяrbay-

can яrazisinin tarixinin tяdqiq edilmяsi цчцn чox яhяmiyyяtli mяnbяdir.  

Onu da qeyd etmяliyik ki, яl - Bяlazurinin verdiyi mяlumat яn xыrda 

tяfяrrцatda belя digяr orta яsr tarixчilяrinin mяlumatlarы ilя dцz gяldiyinя 

gюrя bu mяlumatlarыn sяhihliyi heч bir шцbhя doьurmur.  

Яrяb dilli qaynaqlarыn tяdqiqatчыlarы  tяrяfindяn tarixчi, qanunшцnas 

vя ilahiyyat mцtяxяssisi kimi tanыnmыш Яbu Cяfяr Mяhяmmяd ibn Cяrir 

яt - Tяbяrinin (838 - 923) “Tarix яr - Rцsul vяl - mцluk” 

(“Peyьяmbяrlяrin vя  шahlarыn tarixi”) яsяri tяdqiq etdiyimiz dюvrdя 

Azяrbaycan яrazisindя baш vermiш hadisяlяri яks etdirяn чox яhяmiyyяtli 

mяnbяlяrdяndir.  

Ayrы - ayrы юlkя vя vilayяtlяrin tarixi шяrh edilяrkяn tяqdim olunan vя 

istifadя edilmiш materiallarыn  чoxluьu vя  dяqiqliyi, hяmчinin xilafяt 

daxilindя baш vermiш  цsyan vя xalq hяrяkatlarы haqqыnda verilяn 

mяlumatlar яrяbdilli qaynaqlar arasыnda яt - Tяbяrinin яsяrini birincilяr 

arasыnda zikr etmяyimizin sяbяblяrindяndir.  



Azяrbaycan tarixiнин тядгигindя яrяbdilli mянбяляр vя onлардаn бири кими Бялазури 

285 


Яt - Tяbяri Azяrbaycan tarixinя dair materiallarы юz dюvrцndяn яvvяl 

yaшamыш  mцяlliflяrin  яsяrlяrindяn faydalanaraq tяqdim etmiшdir. Bu 

mцяlliflяr яsasяn aшaьыdakыlardыr: Яbu Abdullah Mяhяmmяd ibn Юmяr яl 

- Vяqidi, яl - Mяdaini, Яbu Mяшяr, Яbu Minhяf vя b. тarixi mяnbяlяr bu 

mцяlliflяrin bir чoxunun  яrяblяr tяrяfindяn tutulan яrazilяrdя, o 

cцmlяdяn Azяrbaycan  яrazisindя bilavasitя olduqlarыnы  xяbяr verir. Bu 

mцяlliflяrin  яsяrlяrindя verilяn mяlumatlar tяdqiq edilяn dюvrdя 

Azяrbaycan vя qonшu  яrazilяrdя baш verяn hadisяlяri  юyrяnmяk, tяdqiq 

etmяk baxыmыndan  чox  яhяmiyyяtlidir. Lakin яt - Tяbяrinin  яsяri 302 \ 

914 – 915 - ci illяrdя baш vermiш hadisяlяrin tяsviri ilя bitir vя bu dюvrdяn 

sonra Azяrbaycan tarixindя baш verяn yeniliklяr barяsindя baшqa 

mяnbяlяrя  mцraciяt etmяyя  mяcbur oluruq. Lakin mяlumat uчцn qeyd 

edяk ki, Tяbяridяn sonra onun davamчыsы olan Arib ibn Sяd  яl - 

Kurtubinin “Silat tarix яt - Tяbяri” adlы  яsяri dя Azяrbaycan tarixinin 

юyrяnilmяsi sahяsindя qiymяtli mяnbяdir. 

Иzzяddin Яbцl - Hяsяn Яli ibn Mяhяmmяd ibn яl - Яsir (1160 - 1233 - 

cц illяr) Azяrbaycanыn siyasi - inzibati tarixi vя  яrazisinя dair чoxlu 

materillarы  юz  яsяrindя toplamышdыr. Onun “яl - Kamil fit - Tarix” 

(“Tarixя dair mцkяmmяl mяcmuя”) adlы яsяri dцnya tarixi haqqыnda 12 

cildlik bюyцk bir kцlliyyatdыr. Burada hadisяlяr xronolji qaydada, ilbяil 

verilir.  Иbn  яl - Яsirin H. 303 - M. 915 - ci ilяdяk Azяrbaycanda baш 

vermiш hadisяlяrdяn bяhs etdiyi hissяlяr Bяlazurinin  яsяrlяrindяn 

gюtцrцlmцш  mяlumatlar da яlavя edilmяklя  Tяbяrinin  яsяrinя  яsaslanыr. 

Azяrbaycanda H. 303 - M. 915 - ci ildяn sonra (H. 363 - M. 974 - cц ilя 

qяdяr) baш verяn hadisяlяr haqqыnda mяlumatы  Иbn  яl - Яsir,  яt - 

Tяbяrinin davamчыsы olan tarixчi Sabit ibn Sinanыn  яsяrindяn 

gюtцrmцшdцr. Hadisяlяrin tяsvirini H. 370 - M. 980 - ci ilяdяk davam 

etdirяn “Tяcaribцl - цmяm” (“Xalqlarыn tяcrцbяsi”) яsяrinin mцяllifi Ibn 

Miskяveyh dя Sabit ibn Sinanыn яsяrindяn istifadя etmiшdir. Ibn яl - Яsir 

Ibn Miskяveyhinin dя topladыьы materiallarы  юz sяlnamяsinя daxil 

etmiшdir. Bяzi tarixi hadisяlяr haqqыnda Tяbяri, Arib vя Ibn Miskяveyhя 

nisbяtяn daha geniш  vя  яtraflы  mяlumat verяn Ibn яl - Яsir tarixчi  Яbu 

Zяkяriyyя  Yяzid ibn Ayas яl - Яzdi  яl - Mavsilinin gцnцmцzяdяk gяlib 

чatmamыш “Tarix Mavsil” (“Mosul tarixi”) яsяrindяn dя istifadя etmiшdir. 

Bu яsяrdя bяzi tarixi hadisяlяr barяsindя baшqa tarixi mяnbяlяrdя tяsadцf 


 Тарийел РЯСУЛОВ 

286 


edilmяyяn чox maraqlы vя mцfяssяl mяlumat verilmiшdir. Ibn яl - Яsir Ibn 

Ayasdan hюrmяtlя yazыr, onu lяyaqяtli imam, hяrtяrяfli biliyя malik alim 

adlandыrыr vя qeyd edir ki, Ibn Ayas tяsvir etdiyi hadisяlяrin  шahidi 

olmuшdur.  

Иbn  яl - Яsirin  яt - Tяbяri,  яl - Bяlazuri vя digяr mцяlliflяrя etdiyi 

яlavяlяr onun яsяrlяrini Azяrbaycan tarixinя aid mцhцm mцstяqil mяnbя 

kimi qiymяtlяndirmяyя haqq verir.  

Яbu Hяnifя  яd - Dinяvяrinin (tяxminяn m. 895 - dя  vяfat etmiшdir) 

“Kitab  яl - Яxbar  яt - Tivяl”  яsяrindя Babяk  цsyanыnыn son dюvrlяrinя 

hяsr olunmuш sяhifяlяr xцsusi maraq doьurur. 

Azяrbaycanыn, hяmчinin Xilafяtin bir чox digяr vilayяtlяrinin tяdqiq 

etdiyimiz dюvrlя yaxыndan sяslяшяn tarixi qaynaqlarыndan biri dя Яhmяd 

ibn Яbu Yяqub ibn Cяfяr яl Yяqubinin (m. 897 - ci ildя vяfat etmiшdir) 

“Tarix” яsяridir. Яl - Yяqubinin яsяrindя hadisяlяrin шяrhi m. 872 \ 3 - cц 

ilяdяk чatdыrыlыr. Bu яsяrdя Azяrbaycan tarixinя dair verilmiш materiallara 

baшqa mяnbяlяrdя tяsadцf edilmir.  

X  яsrin orijinal coьrafiyaшцnas mцяllifilяrindяn biri olan Яbцl - 

Hяsяn Яli ibn яl - Hцseyn ibn Яli яl - Mяsudinin яsяrlяrindя Azяrbaycan, 

xцsusilя  dя  Xяzяr dяnizi haqqыnda, Urmiyя  gюlц haqqыnda maraqlы  vя 

mцfяssяl mяlumat vardыr. Onun яsяrlяrindяn ikisi – tarixi - coьrafi  яsяr 

olan “Mцrцc яz - zяhяb vя mяadin яl - cяvahir” (“Qыzыl tяmizlяmя yerlяri 

vя  яlvan daш  mяdяnlяri”) vя coьrafi  яsяr olan “Kitab яt - tяnbih vяl - 

iшraf” (“Xяbяrdarlыq vя tяkrar yoxlama kitabы”) Hindistandan Mяrakeшя, 

Qыrmыzы  dяnizdяn Xяzяr dяnizinя  qяdяr, demяk olar ki, bцtцn  юlkяlяrя 

sяyahяt zamanы  mцяllifin  шяxsi mцшahidяlяri vя sorьu- sualы  яsasыnda 

yazыlmышdыr. Bu яsяrlяr Abbasilяr xilafяtinin mяdяni hяyatы haqqыnda  яn 

yaxшы hesabatdыr. Bunlarda hяr bir юлkя, vilayяt, шяhяr vя xalqыn tarixi vя 

coьrafiyasы haqqыnda mяlumat verilir. Яsl ensiklopediya olan яl - 

Mяsudinin  яsяrlяri  яt - Tяbяrinin  яsяrlяrindяn sonra IX яsrdяn 

baшlayaraq Azяrbaycan tarixinя dair чox mцhцm mяnbяlяrdir.  

Gюrkяmli  яrяb tarixчisi  яl – Kufinin (v: m. 926) “Kitab яl - fцtuh” 

яsяri Xilafяt tarixinin ilkin dюvrц цzrя mцhцm qaynaqlardan biridir. Bu 

яsяrdя hadisяlяr xяlifя  Яbu Bяkrin dюvrцndяn xяlifя  яl - Mцstяinin 

hakimiyyяtinin sonunadяk (632 - 866 - cы illяr) sыralanmышdыr. O, 

Azяrbaycan haqqыnda baшqa mцяlliflяrin  яsяrlяrindя olmayan bir sыra 


Azяrbaycan tarixiнин тядгигindя яrяbdilli mянбяляр vя onлардаn бири кими Бялазури 

287 


qiymяtli mяlumatlarы (xцsusilя bu яrazilяrdя baш vermiш цsyanlar, яrяb - 

xяzяr mцharibяlяri vя s.) kitabыnda toplamышdыr. 

Яbцl - Fяrяc Mяhяmmяd ibn Иshaq  яn - Nяdimin (v: m. 995) “яl - 

Fihrist”  яsяrindя  xцrrяmilяr hяrяkatыnыn meydana gяlmяsi, Cavidan vя 

Babяkin gяncliyi haqqыnda qiymяtli material vadыr. Mцяllif bu яsяri m. 

987 \ 8 - ci ildя yazmaьa baшlamыш  vя XI яsrin  яvvяllяrindя bitirmiшdir. 

Иbn  яn - Nяdimin bu яsяri hansы  mяqsяdlя yazdыьы onun юz 

mцqяddimяsindяn aydыn gюrцnцr:  

“Bu kitab, bцtцn  яrяb vя qeyri - яrяb xalqlarыn  яrяb dilindя  vя 

hцrufatыnda, mцxtяlif elmlяrя dair kitablarыn siyahыsы, hямin kitablarыn 

tяrtibчilяri haqqыnda, mцяlliflяrinin kateqoriyasы  vя  mяnшяyinя dair, 

tяvяllцd tarixi, vяfat tarixi haqqыnda,  юlkяlяrin yeri, mяziyyяt vя 

nюqsanlarы haqqыnda, icad edilmiш  hяr bir elmin meydana gяlmяsindяn 

bizim gцnlяrяdяk, yяni hicri 377 - ci ilяdяk mяlumat verяn mяcmuяdir”.  

V.V.Bartold yazыr ki, Иbn яn - Nяdimin яsяri “Иslamыn ilk dюrd яsrinin 

яdяbiyyatы  vя elmi haqqыnda daim baшlыca mяlumat mяnbяyi olaraq 

qalacaqdыr”. 

Tяsviri xarakter daшыyan “Kitab яl - Mяsalik vяl - mяmalik” (“Yollar 

vя dюvlяtlяr haqqыnda kitab”) adlы coьrafi яsяri gцnцmцzя gяlib чatan ilk 

mцяllif  Яbцl - Qasim Цbeydullah ibn Abdullah ibn Xordadbeh (v: m. 

912 - 913) olmuшdur. Xяlifя яl - Mюtяsimin hakimiyyяti dюvrцndя Cibяl 

яyalяtinin poчt rяisi vяzifяsini tutan Иbn Xordadbeh o zamanыn, demяk 

olar ki, bцtцn yazыlы  mяnbяlяri ilя tanыш olmuш  vя onlardan istifadя 

etmiшdir. Яl - Mцqяddяsi gюstяrir ki, Иbn Xordadbeh “xяlifяnin vяziri idi 

vя  Яmirяlmюmininin kitabxanasыnda saxlanыlan elmi sяrvяtlяrdяn tam 

istifadя etmяk hцququna malik idi”.  

“Yollar vя  dюvlяtlяr haqqыnda kitab” Azяrbaycan tarixi vя tarixi 

coьrafiyasыnы юyrяnmяk цчцn чox mцhцm mяnbяdir. Yaшayыш mяntяqяlяri 

arasыndakы mяsafяlяri gюstяrяn mцfяssяl yol marшrutlarы, шяhяrlяr, iqtisa-

diyyat, kяnd tяsяrrцfatы haqqыnda mцxtяlif, hяr cцr coьrafi mяlumat 

Azяrbaycanыn inzibati bюlgцsц, vergilяr vя i. a. haqqыnda mяlumatlar 

toplusu  Иbn Xordadebhin яsяrini  яrяb coьrafi  яdяbiyyatыnыn elя  яsяrlяri 

sыrasыna keчirir ki, bunlarsыz Orta яsrlяr Xilafяtinin tarixini tяdqiq etmяk 

olmaz.  


 Тарийел РЯСУЛОВ 

288 


Яbu Иshaq Иbrahim ibn Mяhяmmяd яl - Fяrnan яl - Иstяxri (v: tяqribяn 

m. 951 - 952) m. 930 – 933 - cц illяrdя  юzцnцn “Dюvlяtlяrin yollarы 

haqqыnda kitab” яsяrini tяrtib edяrяk Яbu Zeyd ibn Sяhl яl- Bяlxinin (m. 

850 - 934 - cц illяr) “Sцvar  яl - Яqalim” (“Иqlimlяrin tяsviri”)  яsяrindяn 

coьrafi xяritяlяr atlasыnы izahlarы ilя birlikdя iшlяyib dцzяldяrяk, demяk olar 

ki, bцtцnlцklя  юz  яsяrinя daxil etmiшdir.  Яl - Иstяxri Azяrbaycanыn 

sяrhяdlяri,  шяhяrlяri, marшrutlarы, mяsafяlяri haqqыnda  яtraflы  mяlumat 

verir, Xяzяr dяnizini tяsvir edir. Яl - Иstяxrinin  яsяrini onun xahiшi ilя m. 

951 - ci ildя  mцasiri  Яbцl - Qasim ibn Hюvqяl yenidяn iшlяmiш  vя 

tamamlamышdыr. Иbn Hюvqяl yazыr ki, “Kitab яl - mяsalik vяl - mяmalik”, 

yaxud “Kitab surяt яl - яrz” яsяrini tяrtib edяrkяn “Иbn Xordadbehin, яl - 

Ceyhaninin kitablarыndan,  Яbцl - Fяrяc Kudama ibn Cяfяrin yaddaш 

kitabыndan ayrыlmыrdыm… Mяn Azяrbaycanыn xяritяsini verir vя orada heч 

bir dяnizlя  яlaqяsi olmayan Xilat vя  Kяbuzan gюllяrinin tяsvirinя  qяdяr 

daьlarы, yollarы, Araz vя Kцr kimi шirin sulu чaylarы gюstяrirяm”. 

Шяmsяddin Яbu Abdullah Mяhяmmяd ibn Яbu Bяkr яl - Mцqяddяsi 

(m. 946 \ 7 - 1000 - ci illяr)  юzцnцn “Яhsяn  яt - tяqasim fi mяrifяt  яl - 

яqalim” (“Иqlimlяri dяrk etmяk цчцn яn yaxшы bюlgц”) яsяrindя яl - Иstяxri 

vя Иbn Hюvqяlin materiallarыna яlavя olaraq Azяrbaycan tarixi haqqыnda 

bir  чox qiymяtli mяlumatlar verir. И. Y. Kraчkovski qeyd edir ki, яl - 

Mцqяddяsi “яtraflы dцшцnцlmцш iшi ilя fяrqlяnir”. 

Azяrbaycan haqqыnda mяlumat verяn Orta яsrlяr  яrяb 

coьrafiyaшцnaslarыndan biri dя  Яbu Bяkr  Яhmяd ibn Mяhяmmяd ibn 

Иshaq ibn яl - Fяqih  яl - Hяmяdanidir (m. 902 \ 3-cц illяrя yaxыn 

yazmышdыr). Onun “Kitab яl - bцldan” (“Юlkяlяr haqqыnda kitab”), yaxud 

“Kitab  яxbar  яl - bцldan” (“Юlkяlяr haqqыnda hekayяlяr kitabы”) adlы 

bюyцk coьrafi kцlliyyatыnda hяr cцr elmi tяnqiddяn uzaq hekayяlяr 

toplanmышdыr ki, bunlarda azacыq da olsa coьrafiyaya, yaxud coьrafi 

adlar mяsяlяsinя toxunulur.  

Иbn  яl - Fяqihin bir nюv kompilyativ coьrafi mцntяxяbat xarakterli 

яsяri, demяk olar ki, baшdan ayaьa digяr yazыlы mяnbяlяr (яl - Mяdaini, яl - 

Bяlazuri,  яl - Yяqubi,  Иbn Xordadbeh vя baшqalarы)  яsasыnda tяrtib 

edilmiшdir.  Яl - Fяqihin verdiyi mяlumat, qismяn dя  шifahi rяvayяtlяrя, 

hadisяlяrя, яfsanяlяrя vя i. a. яsaslanыr. Иbn Xordadbeh kimi Иbn яl - Fяqih 



Azяrbaycan tarixiнин тядгигindя яrяbdilli mянбяляр vя onлардаn бири кими Бялазури 

289 


dя Azяrbaycanыn bяzi  шяhяrlяrinin tяsvirini verяrkяn Afшinin xцrrяmilяrlя 

etdiyi mцharibяlяr dюvrцndя gюrdцyц tikinti iшlяrindяn dя danышыr. 

Xяlifя  Mюtяmidinin hakimiyyяti dюvrцndя (m. 892 – 902 - ci illяr) 

yaшamыш  Яbu  Яli  Яhmяd ibn Rusta (IX яsrin sonu - X яsrin  яvvяllяri) 

bюyцk bir ensiklopedik яsяrin mцяllifidir. Bu яsяrin bizя yalnыz yeddinci 

hissяsi olan “Kitab яl - alaq яn - nяfisя” (“Qiymяtli sяrvяtlяr kitabы”) 

gяlib чatmышdыr. Иbn Rusta яsяrinin coьrafiyaya dair bюlmяsindя Mяkkя 

vя Mяdinяnin, sonra isя digяr юlkяlяrin (яvvяlcя Islam alяminin, sonra isя 

bцtцn qalan yerlяrin) tяsvirini verir. Иbn Rustanыn  яsяri baшdan - ayaьa 

yazыlы  mяnbяlяrя,  яrяb sяyyahlarыnыn vя  юz mцasiri olan alimlяrin 

яsяrlяrinя яsaslanыr. Buna gюrя dя Иbn Rustanыn Azяrbaycan haqqыndakы 

mяlumatы baшqa mяnbяlяrdяn bizя  mяlum olan mяlumatыn tяkrarыdыr. 

Odur ki, onun bцtцn yazdыqlarыnы kцtlяvi яdяbiyyat tipinя aid etmяk olar.  

Arami  Яbцl - Fяrяc Kudama ibn Cяfяr  яl - Katib яl - Baьdadi (m. 

922 - 948 ci illяr arasыnda vяfat etmiшdir) Ibn яl - Фuratыn vяzirliyi 

dюvrцndя nяzarяt idarяsinin mцdir (“sahib mяclis яz - zimяm”), юmrцnцn 

sonlarыnda isя “sahib яl - bяrid” (poctun mцdiri) olmuшdur. “Kitab яl - 

xяrac vя  sяnяt  яl - kitabя” (“Xяrac vя katiblik sяnяti haqqыnda kitab”) 

яsяrindя xilafяtin bцtцn vilayяtlяrindяn, o cцmlяdяn dя Azяrbaycandan 

gяlяn vergilяr haqqыnda mяlumat vardыr. Bundan baшqa hяmin  яsяrdя 

poчt marшrutlarы gюstяrilir, poct xidmяtinin tяшkili haqqыnda mяlumat vя 

Azяrbaycanыn iqtisadi coьrafiyasыna dair materiallar verilir. 

Яbu  Яli  Яhmяd ibn Mяhяmmяd ibn Miskяveyhin (v: m. 1030) 

“Kitab tяcarib яl - цmяm” (“Xalqlarы tяcrцbяsi haqqыnda kitab”) adlы чox 

bюyцk  яsяrindя  xцrrяmilяrin  цsyanы haqqыndakы  mяlumat  яt - Tяbяrinin 

яsяrindяn kючцrцlяrяk tяrtib edilmiшdir.  Иbn Miskяveyhin  яsяrindя bu 

kimi materiallarыn  чoxusunun Tяbяri vя Aribdяn gюtцrцlmцш olmasыna 

baxmayaraq, o, юzцndяn яvvяlki mцяlliflяrin яsяrlяrindя olmayan bir чox 

maraqlы mяlumatlarы da cяmlяmiшdir. 

Mяшhur яrяb coьrafiyaчыsы vя sяyyahы Yaqut ibn Abdullah яr - Rumi 

яl - Hяmяvinin (m. 1179 - 1229) “Mцcяm яl - Bцldan” (“Юlkяlяrin яlifba 

sыrasы ilя siyahыsы”) adlы  чox bюyцk coьrafi lцьяti Azяrbaycan vя Qafqaz 

tarixini юyrяnmяk цчцn son dяrяcя mцhцm mяnbяdir.  

“Mцcяm  яl - bцldan” bюyцk kompilyativ яsяrdir. Burada чoxu bizя 

gяlib  чatmayan yцzdяn artыq ilk mяnbяdяn istifadя edilmiшdir. Yaqut 


 Тарийел РЯСУЛОВ 

290 


Azяrbaycan tarixinя dair mяlumatыnda яl - Иstяxri, ibn яl - Fяqih vя bir 

чox baшqa mцяlliflяrin яsяrlяrindяn materiallar verir. Юzц dя demяk olar 

ki, hяr yerdя hansы  mяnbяdяn istifadя etdiyini gюstяrir vя baшqa 

яsяrlяrdяn gюtцrdцyц materialы  юz sяyahяti zamanы topladыьы 

mяlumatlarla tamamlayыr. O, юz materiallarыnы  mцvafiq  юlkя, vilayяt, 

шяhяr vя  kяndlяrin adlarыna uyьun  яlifba sыrasы ilя sistemя salmышdыr. 

Yaqutun lцьяtinin xцsusiyyяti burasыndadыr ki, mцntяzяm olaraq

gяtirdiyi coьrafi adlarыn dцrцst tяlяffцzцnц  mцяyyяn edir vя belяliklя 

toponimika cяhяtdяn dцzgцn nяticяlяr чыxarmaьa imkan verir.  

Яbu Yusif Yяqub  яl - Kufinin (m. 731 - 798) mцsяlman hцququ 

haqqыndakы “Kitab яl - xяrac” (“Xяrac haqqыnda kitab”) яsяri 

Azяrbaycanыn vя xilafяt sistemindяki digяr vilayяtlяrin tяdqiq etdiyimiz 

dюvr tяdqiqi  цчцn xцsusilя qiymяtlidir. Xяlifя Harun яr - Rяшidin 

hakimiyyяti zamanы (m. 786 - 809) Baьdadda qazыlыq edяn  Яbu Yusif 

xяrac vя onun yыьыlmasы haqqыnda, dюvlяt torpaqlarыnda vя  xцsusi 

шяxslяrя  mяxsus torpaqlarda kяndlilяrin feodal istismarыnыn nюvlяri, 

formalarы vя i. a. haqqыnda xяlifя цчцn чox mцhцm vя qiymяtli mяlumat 

verяn bir яsяr tяrtib etmiшdir. 

Яrяblяrin Azяrbaycanda tяtbiq etdiklяri inzibati siyasяt vя vergi sistemi 

siyasяtlяrini tяdqiq edяrkяn  Иbn Xаldunun “Kitab яl - Иbar vя divan яl- 

mцbtяda”  яsяrindяki qiymяtli materiallardan istifadя etmяk tяdqiqatыn 

mяqsяdinя uyьundur.  Яrяblяrin vergi siyasяti vя torpaq mцnasibяtlяri 

haqqыnda Mяkrizinin “яl - Mяvaid vяl - itibar bi zikr яl - xitab vяl - asar”, яl 

- Kяlkяшяndinin “Sцbh яl - яшa fi sina, at al - inшa” яsяrindя, яt - Tяnuhinin 

“яl - Fяrяc bяd яш - шiddя” vя “Kitab niшvar яl - mцhadяrя” яsяrlяrindя, яs - 

Samaninin “Kitab яl - яnsab”, Иbn яl - Cauzinin “Kitab яl - mцntяzяm”, яl - 

Mavяrdinin “яl - Яhkяm  яs - Sultaniyyя”,  яl - Cяhшiyarinin “Kitab яl - 

vцzяra vяl - Kцttab” яsяrindя dя vя i. a. mяlumatlar vardыr. 

Нятижя  олараг  охужуларын  нязяриня  чатдырмаг  истярдик  ки,  бу  ясярляр 

хилафят  тяркибиня  дахил  олан  бир  чох  юлкялярин,  о  cцмлядян  Азярбайcанын 

тарих сящнясиндя ролуну мцяййян етмяк цчцн ясас вя гиймятли мянбяляр-

дяндир. Бу ясярляр васитясиля, щямчинин Азярбайcанын cоьрафийасы, тиcаряти, 

сийасят вя дювлят гурулушу, игтисадиййаты, мядяниййят вя адят – яняняляри 

иля  таныш  олуруг.  Бундан  башга  Хязяр  дянизи,  онун  адалары,  битки  вя 

щейванат алями щаггында да зянэин мялумат алырыг. 


Azяrbaycan tarixiнин тядгигindя яrяbdilli mянбяляр vя onлардаn бири кими Бялазури 

291 


 

ИСТИФАДЯ ЕДИЛМИШ ЯДЯБИЙЙАТ 

 

Bяlazuri, Kitabц - fцtuhil – bцldan (Ялйазма) 



Bцnyadov Z. Azяrbaycan VII - IX яsrlяrdя, “Azяrnяшr”, Bakы 1989 

Бартолд В. В. Место прикаспийских областей  

Бартолд В. В. Мусулманский мир 

Куббел Л. Е. О некоторых чертах военной системы халифата Омаййадов 

Minorsky S. V. Kasal (Kazah) 

Mustafa Fayda, El - Belazuri, Fцtuhil - Bцldan, Ankara, 2002 

Вялиханлы  Н.М. «ХЫХ – ХЫ  яср  яряб  cоьрафийашцнас  сяййащлары 

Азярбайcан щаггында», Бакы 1975 

 


 Тарийел РЯСУЛОВ 

292 


 

СУММАРЙ 

Arabic-language sources in the research of the history of Azerbaijan and 

Balazuri as one of them 

Tariyel RASULOV 

Graduate student of ANAS Institute of Manuscript 

 

The troops of the Arabian caliphate, which had been emerged newly in 



the middle of VII, occupying the world countries became to control and lead 

the territory of Azerbaijan. The caliphate that defeated the powerful Sasanis 

empire and stroke the Byzantine empire ruled the wild territory covering 

from the Atlantic ocean to Indian and China. 

Scientifics together with fighters welcomed and entered into occupied 

territories in order to publicize the Islamic religion, study new territories, 

obtain information based on local resources, as well as control on 

publication of Islamic rules and traditions in new territories. 

 

 


Yüklə 3,55 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   19   20   21   22   23   24   25   26   ...   37




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin