Elmи мяъмуяси
B - KUR’AN-I KERİM’DE TEFEKKÜR VE
Yüklə 3,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- İslamın Metefizik Boyutları
- Key Words
- FÜZULİ NƏSRİNİN ŞAH ƏSƏRİ: “HƏDİQƏTÜS-SÜƏDA”
|
B - KUR’AN-I KERİM’DE TEFEKKÜR VE İNSANIN MÜKELLEFİYETİ İnsanın genel manada yaratılış gayesine baktığımız zaman; Allah’ı tanımak, bilmek, yaratılmışlara bakıp Onun kudretinin eserini görmek ve Allah’a karşı kulluk görevlerini yerine getirmek olduğunu görürüz. Ama insan zayıf olarak yaratılan ve bir takım zaafiyetler içinde bulunan bir varlıktır. Bu da ilahi takdirin bir neticesidir diye düşünebiliriz. İnsanoğlu bu zaafiyetlere sahip olmasına rağmen ihahi kudretin kendisini bu dünyaya bir imtihan amacıyla gönderdiğini bilmelidir. Burada karşımıza iki önemli kavram çıkmaktadır ki, bunlardan birisi “Akıl’’ bir diğeri ise bunun kullanılması diyebileceğimiz ‘’Tefekkür’’dür. Allah’ın güzelliği üzerinde temaşada yoğunlaşma, bireyin tutumunda ve ilâhî prototipe göre bir paralel benzetme, bir de ters benzetme içerir; birincisi rûhun sükunu, huzuru ve rahatıyla ifâde edilir, çünkü güzellik denge ve ahenktir. 121 İnsanın tefekkür vazifesini gerçekleştirmesi sağlam bir akıl yapısına sahip olmakla olur. Kur’ân-ı Kerim’ de ‘’Akl’’ fiili, insanlar tarafından yapılabilen, yapılması gereken ve ihmal edilmesi zemmedilen (kötü gösterilen) bir zihin faaliyetine işaret etmektedir. İnsan, bu dünyadaki dengelere göre hareket ederse kendi iç bünyesinde de ahenkli bir yapıya kavuşur. “Akl” kelime kökünün fiil şeklindeki türevleriyle yer aldığı bütün ayetlerde dikkatimizi çeken ilk husus, bu kelimenin, Allah tarafından daima olumlu sayılan bir faaliyeti temsil etmesidir. Bu durumda, günümüz Müslümanlarının kullandıkları “Akl” kelimesi ile Kuran’da bu kelimenin grameri arasında bazı çelişkiler görüyoruz. Bu çelişkiler daha çok kelimenin
120
Fatır, 35/43; Al-i İmran, 3/38; Hicr,15/13; Kehf, 18/44,85; Fetih, 48/23 121
Frtjhof Schoun, İslamın Metefizik Boyutları, 53-57 Kur’ân-i Kerim’de insan ve insan-tefekkür ilişkisi 313
isim ve sıfat olarak kullanıldığı, “Bazı şeyler akılla anlaşılmaz”, “akli ilim- nakli ilim”, “akılla da olmaz akılsız da olmaz”, “aklına güvenmek”, “aklına ermek” gibi deyimlerde ortaya çıkıyor. Bu hem de kitapta yalnız fiil halinde geçen “Akl” kelime kökünün grameri ile uyumsuz olduğunu belirlememiz gerekiyor. Bugünkü Müslümanların dilinde, Kuran’daki diğer birçok anahtar kelime için söz konusu olan kavramsal bozulmanın “Akl” kelimesi için de geçerli olduğunu görüyoruz Kelimeyi, kökünün fiil olarak geçtiği ayetlerde, “gerçeklerle bağlantı kurmak, akletmek” şeklinde çevirecek olursak, görüyoruz ki “akletme” faaliyeti Kur’ân’da ayetlerde hiç bir şekilde olumsuz, istenmeyen veya sakınılması gereken bir fiil olarak geçmemektedir. Sırf bu husus bile “Akl” kelimesinin günümüz müslümanları tarafından ne kadar yanlış kullanıldığını göstermek için yeterlidir. “Akl” kelime kökü, bazı insanların davranışlarındaki çelişkileri ifade eden“نولقعت لافأ َ ُ ِ ْ َ َ َ َ ” ‘’Akletmiyorlar mı?’’ ifadesi ile geçmektedir. 122
Bu ayetlerden bazıları İsrailoğullarının davranışlarındaki çelişkiye işaret ediyor. Bunların “inandık” deyip sonra da ayetlerde belirtilen davranış tutarsızlıklarını taşıyan herkes için geçerli olduğu kesindir. Bu konu ile ilgili ayetlerden bazılarını şöylece sıralayabiliriz; “Siz (İsrailoğulları) kitab’ı okuduğunuz halde insanlara iyilik tâlimatı verip kendinizi unutuyor musunuz? Siz akletmezmisiniz.” 123
, “Onlara, Allah’ın indirdiğine uyun denilse, ‘’Hayır biz atalarımıza (onların yoluna) uyarız.’’derler. Ataları hiçbir şeye akıl erdiremez ve doğru yolu bulamamış olsalarda mı?” 124
“Yazıklar olsun size ve Allah’tan başka taptıklarınıza. Hala akletmeyecek misiniz?” 125
Ayetlerde dikkatimizi çeken husus; bunların ayrıca düşünce ve davranışlar arasındaki çelişkilerin önemini ortaya koyması ve bu çelişkilerin akletmemenin adete bir sonucu olarak ortaya çıktığını belirtmesidir. Başka bir deyişle, davranışlardaki bu yanlışlıklar akletmenin karşıtı olarak gösteriliyor. Bu ayetlerden ikisi, doğrudan doğruya Allah’a inanmayanların Allah hakkında zayıf ve tutarsız argümanlarını hedef almaktadır..
122
Bknz. Bakara, 2/44,76; Al-i İmran, 3/ 65; A’raf, 7/169; Yunus, 10/16; Hud, 11/51; Enbiya, 21/67; Bakara, 2/170; Maide, 5/58,103; Haşr, 59/14. 123 Bakara, 2/44 124 Maide, 5/170 125 Enbiya, 21/67 İbrahim MEMİŞ 314
Kelimeyi, kökünün fiil olarak geçtiği ayetlerde “gerçeklerle bağlantı kurmak” veya “akletmek” şeklinde çevirecek olursak, görüyoruz ki, “akletme” faaliyeti bir başka deyişle “tefekkür”, Kur’ân’da ilgili ayetlerde hiçbir şekilde olumsuz, istenmeyen veya sakınılması gereken bir fiil olarak geçmemektedir. Sırf bu husus bile, “Akl” kelimesinin günümüz müslümanları tarafından ne kadar yanlış kullanıldığını görmekteyiz. “Akl” kelime kökü, bazı insanların davranışlarındaki çelişkilere işaret eden “efelâ ya’kilun” (akletmiyorlar mı? düşünmüyorlar mı? tefekkür etmiyorlar mı?) ifadesi şeklinde kullanılmaktadır. 126
Bu ayetlerden bazıları İsrail Oğullarının davranışlarındaki çelişkiye işaret etmektedir. 127
belirtilen davranış tutarsızlıklarını taşıyan herkes için geçerli olduğu şüphesizdir. Bu ayetlerden bazıları şunlardır.“Siz (İsrail Oğulları)kitabı okudunuz halde insanlara iyiyilik tâlimatı verip kendinizi unutuyor musunuz?Siz akletmez misiniz.” 128
“Onlara, ‘Allah’ın indirdiğine uyun denilse’, “hayır biz atalarımızın yoluna uyarız’’ derler. Ataları bir şeye akıl erdiremez ve doğru yolu bulamamış olsalarda mı?” 129
, “Yazıklar olsun size ve Allah’tan başka taptıklarınıza. Hala akletmeyecek misiniz?’’ 130 “...Sen onları birlik içinde sanırsın, oysa onların kalbi dağınıktır. Bunun nedeni, onların akletmez bir topluluk olmalarındandır.” 131 Bu ayetlerde dikkatimizi çeken husus şudur: bunların ayrıca düşünce ve davranışlar arasındaki çelişkilerin önemini ortaya koyması ve bu çelişkilerin akletmenin adeta bir sonucu olarak ortaya çıktığını belirtmesidir. “Geceyi ve gündüzü, güneşi ve ayı sizin kullanımınıza verdi.(Sahhara leküm). Yıldızlar da O’nun emri ile (bir denge içinde)durumlarını korumaktadırlar. (Musahharâtün bi emrihi). Şüphesiz bunda akleden bir ulus için ayetler vardır.” 132 “O’nun ayetlerinden biri de, size ümit ve korku veren şimşeği göstermesi, gökten bir su indirip, onunla arza (yere) ölümünden sonra hayat vermesidir. Andolsun bunda akleden bir kavim için ayetler
126
Bakara, 2//44-76; A’raf, 7/16; Âli İmran, 3/65; Yunus, 10/16; Enbiya, 21/67; Hud, 11/51; Bakara, 2/170; Haşr, 59/14). 127 Bakara,2/44- 76, Âli İmran,3/65, Â’raf, 7/169). 128 Bakara, 2/44 129 Bakara, 2/170 130 Enbiya, 21/67 131 Haşr, 59/14 132 Nahl, 16/12 Kur’ân-i Kerim’de insan ve insan-tefekkür ilişkisi 315
vardır.” 133
Kur’ân-ı Kerim’de akıl kelimesini esas alarak doğrudan (akletme- düşünme- âlemde var olanlar hakkında zihni eylemlerde bulunma) gibi sonuçlara alabiliriz. Ayrıca tefekkür, insana mahsus bir özelliktir. İnsan, tefekkür sayesinde diğer varlıklardan üstün olur. Tefekkür, kalpte tasavvuru mümkün olan şeyler hakkında yapılabilir. Onun için, Allah’ın yarattığı varlıklar hakkında tefekkür mümkündür. Fakat Allah’ın zatı hakkında tefekkür mümkün değildir. Çünkü Allah hiç bir şekilde suret olarak vasıflandırılamaz ve şekil olarak hayal edilemez. Tefekkürün neticesinde insan geniş bir ilme sahip olur. İnsanın ilmi artınca, kalbinin hali değişir. Onun neticesinde de insanın hali ve hareketleri değişir. Görülüyor ki insanın bilgisinin artması ve davranışlarının düzelmesi tefekkürle başlar. Bu nedenle Kur’ân’da “... Şüphesiz bunda tefekkür eden insanlar için ibretler vardır. “ 134
Tefekkürle aynı kökten meydana gelmiş olan kelimeler Kur’ân’da 18 yerde geçmektedir. Bu ayetlerden bazıları şöyledir; “...Şüphesiz bunda tefek- kür eden (düşünen) bir toplum için ayetler vardır.” 135 “...Şüphesiz bunda tefekkür eden (düşünen) bir toplum için yaratıcının varlığına, kudretine ve hikmetine) işaret vardır.” 136 “... Bu misalleri, tefekkür etsinler diye insanlara veriyoruz.” 137
Geçmiş milletlerin başına gelen olayları anlatan Kur’an-ı Kerim, insanların dini daha iyi kavramalarına yardımcı olmayı amaçla- maktadır.
İnsan, Allah tarafından yaratılmış olan varlıklar içinde akıllı olan ve tefekkürde bulunabilme nimetine sahip olan bir varlıktır. Fakat bununla beraber insana Allah tarafından bazı zayıflıklar ve zafiyetler verilmiştir. İnsanoğlu, bu zafiyetlerine rağmen kendisine verilen nimetlerin kadrini bilip Rabbine karşı kulluk görevlerini yerine getirme konusunda istikamet içinde
133 Rum, 30/24 134 Nahl, 16/11 135 Ra’d, 13/3 136 Nahl, 16/10-11 137 Haşr, 59/21 İbrahim MEMİŞ 316
olursa, fıtratına uygun bir tarzda hareket etmiş olur ve iki dünyada da mutlu bir şekilde yaşar. Kur’ân’da insan probleminin toplumsal boyutu adalettir. Toplumları yıkan, tahrip eden ve felakete, nihilizme yani hiçliğe ve sonu olmayan karanlık, yokluk çukuruna sürükleyen adaletsizliktir, yani zülümdür. Bu konuda en çok dikkat edilmesi gereken ilke ve prensip adil olmaktır. Adil olmak yalnız hâkimlerin mahkemedeki icraatlarına dönük olmayıp insanın tüm işlerine şamildir. İnsan, akıl nimetiyle nimetlenen ve onu kullanmakla değer kazanan bir varlık olduğu için, Allah-ü Teala Kuran’da, ‘’Ancak akıl sahipleri ibret alır.’’buyurmuştur. İnsan, hakiki manada mutluluk tatmak istiyorsa yaratılış gayesinin farkına varıp kendisine verilen en güzel nimetlerden olan tefekkür boyutunu ihmal etmemelidir. İnsan tefekkür ile değer kazanır.
God created human being and gived for persons intelligence.Persons must have use themselves wisdom and by this way must to acquare God’s affection. This is necessary human being. Persons must think about God and existence and universe.God gived for human being consideration. This is very important special feature. Meanwhile there are some absences human being characters about psychology. For this reason persons have to consider about everything on these matters.There are some verses and one surah in quran about human being. Human being the most important existence in the world and because of the fact that must use in everything their intelligence and consideration blessing.
Existence, Understanding Füzuli nəsrinin şah əsəri: “Hədiqətüs-süəda” 317
∗
Dahi Azərbaycan şairi, mütəfəkkiri Məhəmməd Füzulinin həcmcə ən böyük əsəri nəsrlə qələmə aldığı “Hədiqətüs-süəda” əsəridir. Bu əsər Füzulinin dini, fəlsəfi duyğu və düşüncələrinin bəhrəsidir. Dini bir əsər yazmağı hər zaman borc bilən şair Kərbəla vaqiəsi və şəhidləri haqqında yazmağı da özünə şərəf bilmişdir 1 .
məxsus şəkildə əsaslandırmışdır: "Bütün çağlarda məclis və yığıncaqlarda Kərbəla vaqiəsi və şəhidlərin müsibəti ərəbin şərəfli adamları və əcəmin böyükləri tərəfindən söylənilir. Ancaq bəşəriyyətin böyük bir hissəsini təşkil edən türklər kitabların səhifələrinin artıq sətirləri kimi məclislər cərgəsindən kənarda qalıb həqiqətləri anlamaqdan məhrum qalırdılar. Bu səbəbdən, matəm məclisi işarə ilə mənə hücum etdi və əli ilə yaxamdan tutaraq dedi ki, Kərbəla şahının nemətinin süfrəsində böyüyən vurğun Füzuli! Nola ki, yeni tərzdə yazan olasan və cömərdlik tutub türkcə bir məqtəl yazasan ki, fasihlər (gözəl danışanlar) türk dilində dinləyərək fayda tapalar və məzmunu anlayaraq ərəb və əcəm dillərinə möhtac olmayalar". 2
qələmə almağı şərəf işi sayan, buna milli-dini borc kimi baxan mütəfəkkir Füzuliyə “Hədiqətüs-süəda”nı yazmaqda yaşadığı mühitin də böyük təsiri olmuşdur. 3
Mövlana Məhəmməd Füzulinin Kərbəla şəhidlərinə üz tutmasını, bu mövzuda ana dilində ölməz məqtəl nümunəsi yazmasını şərtləndirən bir sıra amillər olmuşdur. Həmin amillərdən birincisi, şübhəsiz ki, dahi sənətkarın
∗ AMEA, M. Füzuli adına Əlyazmaları İnstitunun dissertantı. 1 Səfərli Ə. Şəhidlik abidəsi. - "M.Füzuli. "Hədiqətüs-süəda" (Ön söz). Bakı, "Gənclik", 1993.
2 M. Füzuli.Hədiqətü-süəda. Bakı, Gənclik.1993 (Giriş: Ə. Səfərli) 3 . Füzuli. Əsərləri. Altı cilddə. VI cild. Bakı, Ön söz. Ə. Səfərli “Şərq-Qərb”, 2005. Ceyhun Şakir oğlu AĞAYEV 318
Kərbəla şəhidlərinin uyuduğu müqəddəs torpaqda böyüyüb boya-başa çatması, şairin uşaqlıqdan həmin müqəddəs şəxsiyyətlərin pak ruhu və nəfəslərini hər an duyması, o həzrətlərə bəslədiyi sonsuz və dərin məhəbbəti, içdən gələn səmimi duyğuları olmuşdur. Şair farsca yazdığı məşhur qitəsində məqamının, məskəninin Kərbəla olduğunu, buna görə də şeirinin böyük hörmət qazandığını iftixar hissi ilə bildirir:
Çun xak-e Kərbələst, Fozuli, məğam-e mən, Nəzməm be-hər koca ke rəsəd, hormətəş rəvast. Zər nist, sim nist, qouhər nist, le'l nist, Xak əst şe'r-ə bənde, vəli xak-e Kərbələst. 4
(Ey Füzuli, məskənim çün Kərbəladır şerimin Şöhrəti hər yerdə vardır, xəlq onun müştaqıdır, Nə qızıldır, nə gümüş, nə lə'lü nə mirvarıdır, Sadə torpaqdırsa, lakin Kərbəla torpağıdır.)
Füzulinin Nəcəf və Kərbəla şəhərlərində imamların ziyarətgah yerlərində xidmət etməsi və oradan maaş alması da məlumdur 5 . İkinci mühüm bir amil isə Füzulinin həyata baxışı, dünyagörüşü ilə bağlıdır. Füzulinin əsərləri göstərir ki, dini elmləri dərindən öyrənən şair inancına, dünyagörüşünə görə Allaha sidq ürəkdən inanan sadiq bir şəxs olmuşdur. Şairin Məhəmməd peyğəmbərə (s.ə.s) həsr etdiyi nətləri, "Mətlə'ül-i e'tiqad" əsəri, onun dini- fəlsəfi görüşlərini qabarıq və parlaq şəkildə əks etdirir. Üçüncüsü, Peyğəmbərin (s.ə.s) nəvəsi imam Hüseynin (r.a) həyat yolu və əqidəsi yolunda şəhidlik zirvəsinə yüksəlməsi Füzuli yaradıcılığının ana xəttini təşkil edən eşq fəlsəfəsinə çox doğma və yaxın idi. Nəhayət, "Hədiqətüs-süəda"nın ortaya çıxmasını şərtləndirən daha bir başlıca amil, yuxarıda qeyd edildiyi kimi, Füzulinin milli təəssübkeşlik hissi, vətəndaşlıq qeyrəti, həmvətənlərinə xeyirxahlıq etmək niyyəti ilə bağlıdır. İslam cəmiyyətinin böyük bir hissəsini təşkil edən türklərin ana dilində
4 Fuzuli. Seadete erenlerin ve ya Kerbela şehitlerinin bahçesi. Çağdaş türk diline çeviren ve nazme çeken Mehmet Faruk Gurtunca. İstanbul. 1970. 1980, 5 Səfərli Ə. Şəhidlik abidəsi. - "M. Füzuli. "Hədiqətüs-süəda" (Ön söz). Bakı, "Gənclik", 1993, s. 3-20.
Füzuli nəsrinin şah əsəri: “Hədiqətüs-süəda” 319
Kərbəla mövzusunda bir kitabın olmadığını nəzərə alan şair həmvətənlərinin bu ehtiyacını ödəməyi özü üçün vətəndaşlıq borcu, müqəddəs vəzifə sayaraq "Hədiqətüs süəda"nı yazmağa canla-başla girişir və belə bir ölməz sənət əsərini ortaya qoyur. Bu amillərdən hər biri bu və ya digər dərəcədə "Hədiqətüs-süəda"nın baş mövzusu-Kərbəla müsibəti və əsas ideyası – şərə və zülmə, haqsızlıq və ədalətsizliyə qarşı etiraz və qiyamın, bu yolda şəhidliyin tərənnümü ilə sıx surətdə bağlıdır. Lakin əsərin əsas ideyası ilə daha möhkəm bağlı olan amil, fikrimizcə, üçüncü amildir - Füzuli yaradıcılığı üçün şah mövzu olan eşq anlayışı, eşq fəlsəfəsidir. "Hədiqətüs-süəda"nın əsas mövzusunun eşq olmasını əsərin "dibaçə" adlanan giriş hissəsinin məzmunu əyani şəkildə sübut edir. "Hədiqətüs- süəda"nın (eləcə də "Rövzətüş-şühəda"nın) "dibaçə"sində eşqdən söz açılır və onun bəla ilə sıx bağlılığı irfani-təsəvvüf görüşləri baxımından açıqlanır. "Dibaçə"nin elə ilk cümlələrində "məhəbbət meydanının bəlakeşlərinin" Allah-Təala tərəfindən yada salınması və bununla bağlı Qurani-Kərimin Bəqərə surəsinin yuxarıda qeyd olunan 155-ci ayəsi verilir. Daha sonra eşqlə bəlanın bağlılığına dəlil olaraq "Sevən, sevilən şəxs həmişə bəla və müsibətdə olar" hədisi və bir ərəb zərbi-məsəli - "Qızıl üçün od lazım olduğu kimi, məhəbbət üçün də bəla gərəkdir" örnək kimi göstərilir. Və nəhayət, bu fikrin məntiqi nəticəsi kimi sonuncu peyğəmbərin belə bir kəlamı yada salınır: "Allah sevdiyi xalqı bəlalara düçar edir". Füzuli eşq və bəla ilə bağlı bu fikirlərini şeirlə belə ifadə edir:
Behcətəfzayi-məhəbbətdir bəla, Kim bəla-atəş, məhəbbətdir-təla. 6
[Bəla məhəbbət üçün sevinc artıran bir nemətdir, Bəla-oddur, məhəbbət-qızıldır.]
İstər "Hədiqətüs-süəda"nın baş qəhrəmanı Kərbəla meydanının sultanı həzrət imam Hüseyn (r.a), istərsə də şəhidlik mövzusu ilə bilavasitə bağlı olan başqa surətlər -həyatda bəla və müsibətlə üzləşən Adəm və Nuh, İbrahim və Yaqub (r.a) kimi peyğəmbərlər, sonuncu peyğəmbər həzrət
6 Füzuli M. Hədiqətüs-süəda (müasir əlifbaya tətbiq edən Həsən Məcidzadə Savalan, elmi redaktor Mirza Rəsul İsmayılzadə). Qum, 1374 (1995). Ceyhun Şakir oğlu AĞAYEV 320
Məhəmməd (s.ə.s), o həzrətin qızı Fatimə (r.a), imam Əli (r.a) və övladı imam Həsən (r.a) üçün başlıca səciyyəvi xüsusiyyət -bu şəxsiyyətlərin ilahi məhəbbət ilə yaşayıb əsərlər yazmağı, bu yolda canlarından belə keçməyə hər zaman, hər an canla-başla razı olmalarıdır. "Hədiqətüs-süəda" qəhrəmanları bir sıra xüsusiyyətlərinə görə Füzulinin türkcə divanındakı qəzəllərin lirik qəhrəmanına bənzəyir. Bu qəhrəmanlar da Füzulinin lirik qəhrəmanı kimi dərin kamal və yüksək əqidə sahibləridir-- müdrik, kamil və yetkin insanlardır. Belə insanlar tutduqları yoldan dönmür, həyatın mənasını ilk və əzəli varlıq saydıqları Allaha (c.c) qovuşmaqda görür, bu yolda canlarından belə keçməyə hər an hazır olurlar. Məsələn, əsərin ilk babında-İbrahim peyğəmbər haqqındakı fəsildə belə bir məşhur epizod təsvir olunur. İbrahim peyğəmbər ilahi hökmü ilə yeganə oğlu İsmayılı qurban kəsmək üçün apararkən İblis bundan xəbər tutur. İblis əvvəlcə İsmayılın anası Həcərin yanına gələrək ona deyir ki, İbrahim oğlu İsmayılı ilahi hökmü ilə qurban kəsmək üçün aparmışdır. İblis güman edir ki, ana qəlbi övlad dağına dözməyəcək, Həcər bu işə razılıq verməyəcək. Lakin Hacər İblisə belə cavab verir:
Can ilə bizdən əgər xoşnud olur cananımız, Cana minnətdir anın, qurban olsun canımız. 7
Həcərdən bu cavabı eşidən İblis İsmayılın atasını -qoca İbrahimi yola gətirməyə, bu qərarından əl çəkmək üçün dilə tutmağa çalışır. İbrahim isə deyir:
Dərdi-eşqi-yar könlüm mülkünün sultandır, Hökm anın hökmüdür, fərman anın fərmandır. 8
Əsərdə təsvir olunan qəhrəmanların hər biri-xüsusilə də Kərbəla meydanının qəhrəmanları, öz ölümləri ilə əbədiyyətə qovuşan şəhidlər bu amalla yaşayır və bu əqidə uğrunda canlarını qurban verirlər. Onların
7 M. Füzuli.Hədiqətü-süəda. (Tərtib edənlər: Azərbaycan EA müxbür üzvü, prof. Ə.Səfərli, filol.e.n. M.Nağısoylu, N.Göyüşov. Bakı, “Gənclik”.1993. 8 Yenə orada. Füzuli nəsrinin şah əsəri: “Hədiqətüs-süəda” 321
əqidəsinə görə bu fani dünyada əzab çəkməyə, bəla ilə üzləşməyə hazır olan insanlar ilahi dərgahına layiqdirlər:
Qabili-feyzi-bəla şayisteyi-dərgah olur, Heç şək yox kim, bəla məxsusi-əhlullah olur. 9
“Hədiqətüs-süəda” əsərində bəla və müsibətlə üzləşən ilk belə insan Adəm peyğəmbərdir. Füzuliyə görə bu dünyada bəla çəkməyənə insan demək olmaz:
Adəm ki, fəzayi-alama basdı qədəm, Ənduhü bəlayə əvvəl oldu həmdəm. Məxsusdur Adəmə bəlayi-aləm, Aləmdə bəla çəkməyən olmaz adam 10 . Füzuli insan təbiətindəki qəmə, kədərə meylliliyi ilk insanın yaranışı ilə bağlı aşağıdakı dini rəvayətlə bağlayır. Tanrı insanı yaratmamışdan öncə Əzrailə hökm edir ki, yer üzündəki bütün əşyalardan bir qədər torpaq yığsın. Sonra isə bir buluda əmr edir ki, həmin torpağın üstünə qırx gün yağış çiləsin. Bulud otuz doqquz gün ərzində qəm və kədər bulağından nəm çəkərək yağmurunu yığılmış torpağın üzərinə ələyir. Yalnız qırxıncı gün o, sevinc çeşməsindən nəm çəkərək torpağa yağış çiləyir. Beləliklə, həmin yağışlarla torpağın qarışığından Adəm yaranır. Buna görə də Adəmin cövhərində, mayasında sevincə nisbətən qəmin payı çox olur. Qeyd edək ki, Quran qissələrində olan bu epizoda Cəlaləddin Rumi və Hafiz Şirazi kimi məşhur söz ustaları da öz əsərlərində toxunmuşlar 11 . Beləliklə, insanın həyatda bəlalarla üzləşməsi, həyatda dərd-qəm çəkməsi "Hədiqətüs-süəda" əsərində təbii və zəruri bir hadisə kimi mənalandırılır. İmam Hüseyn (r.a) və silahdaşları da həyatda bəla və zülmlə üz-üzə gəlirlər. "Hədiqətüs-süəda"nın IX babında imam Hüseynin (r.a) Məkkədən Kufəyə doğru hərəkətinin təsviri səhnəsində belə bir epizod vardır. Kərbəla
9 Yenə orada. 10 Yenə orada. 11 Cavad Heyət Azərbaycan ədəbiyyatına bir baxış. Bakı, “Yazıçı”, 1993. Ceyhun Şakir oğlu AĞAYEV 322
torpağına hələ çatmamış imam Hüseynə (r.a) xəbər verirlər ki, Ona məktublar yazıb Kufəyə dəvət edən kufəlilər xəyanət ediblər. İmamın (r.a) elçisi Müslim Əqil şəhərdə şəhid olub və onların yolunu böyük bir qoşun dəstəsi kəsibdir. İmam Hüseyn (r.a) üzünü silahdaşlarına tutaraq deyir ki, mən bu bəla dəryasına doğru getməliyəm. Sizə icazə verilir ki, geri qayıdaraq bu bəladan qurtulasınız. İmamın (r.a) sadiq silahdaşları Ondan üz döndərməyərək onları gözləyən bəladan çəkinmədiklərini bildirirlər. Füzuli bu epizodu nəsrlə verdikdən sonra imamın silahdaşlarının sözlərini şeirlə də verir. Maraqlıdır ki, Füzuli həmin insanları “aşiq” adlandırır. Füzuli qəzəllərindəki “aşiq” kimi onlar da bəladan qorxmur və eşq meydanında canan uçün canlarından keçməyə hazır olduqlarını bildirirlər:
Biz bəladan incinib, bidaddan vəhm etməziz, Nəqdi-canın sərfi-canan eyləyən aşiqləriz, Eşq meydanmda bidadü bəladən dönməyib, Rastrəv salikləriz, sabitqədəm sadiqləriz. 12
Xatırladaq ki, Füzuli bu misraları imam Hüseynlə (r.a) bərabər Kərbəla düzündə şəhid olanların dilindən vermişdir. Deməli, Füzuliyə görə, öz əqidəsi yolunda şəhid olanlar eşq meydanında canından keçən aşiqlər kimidir, çünki onlar bu fədakarlığı Allaha qovuşmaq üçün edirlər. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, "Hədiqətüs-süəda" əsərində imam Hüseynin (r.a) silahdaşları sırasında Müslüm Azərbaycanidən və onun oğlundan da danışılır: "Andan sonra Müslümi-Azərbaycani saqiyi-bəzmi-rəzm olub, nəreyi- məstanə ilə günbədi-gərdunə sədalar bıraxub, çox bixəbərləri cami-fənadan sərməst etdi. Gah şəmşiri atəşbarla rəzm edib, gah tiri-tizrəftarla müharibə qılurkən kəsrəti-cərahətdən zəf olub mərkəbindən düşdü. Həzrət İmam və Həbib Məzahir üzərinə gəlüb, anı mərəkədən çıxarub, səfi-sipahə yetürdikdə hənuz həyatmdan bir rəməq var idi. Həzrət İmam ayıtdı: "Ey Müslüm, əhli- behiştə salamım yetür ki, bən dəxi mütəaqib gəlməkdəyəm". Müslüm göz açıb, təbəssüm qılub, bu məzmunla guya oldu ki: Şeir:
12 M. Füzuli.Hədiqətü-süəda. (Tərtib edənlər: Azərbaycan EA müxbür üzvü, prof. Ə.Səfərli, filol.e.n. M.Nağısoylu, N.Göyüşov. Bakı, “Gənclik”.1993. Füzuli nəsrinin şah əsəri: “Hədiqətüs-süəda” 323
Ey xoş ol saət ki, can sərfi-rəhi-canan ola, Göstərib aşiq vəfa məşuqinə, qurban ola.
Həbib Məzahir ayıtdı: "Ey Müslüm, əgər bilsəydüm ki, səndən sonra alduğumı, iltimasi-vəsiyyət edərdüm". Müslüm ayttdı: “Ey Həbib, vəsiyyət budur ki, həzrət ana canun fəda qılasan və anun xidmətin səadəti-dünyavü axirət biləsən”. Bu təkəllümdə ikən ruhu ahəngi-rövzeyirızvan etdi" 13 . "Hədiqətüs-süəda"da bu epizoddan sonra bir cümlə ilə Müslüm Azərbaycaninin oğlunun meydana girib atasının intiqamını aldıqdan sonra şəhıd olması təsvir olunur 14 . Bu səhnənin təsvirindən sonra aşağıdakı beyt verilir: Xoş ol arif ki, bildi mülki-dünyanın sərəncamın, Həyatından təməttə bulmayıb, içdi əcəl camın. 15
Bu beytdə Füzulinin işlətdiyi “arif” sözü diqqəti cəlb edir. Daha çox sufi ədəbiyyatı üçün səciyyəvi olan bu söz Müslüm Azərbaycaninin oğluna (eləcə də imam Hüseynin (r.a) başqa silahdaşlarına) aiddir. Deməli, Füzuli, yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi, imam Hüseynin (r.a) silahdaşlarının həyatın mənasını Allaha (c.c) qovuşmaqda görən sufılərə bənzədir, onları gah "aşiq", gah da "arif' adlandırır. Qeyd edək ki, Müslüm Azərbaycani və oğlu ilə bağlı epizod "Rövzətüş-şühəda" əsərində də vardır. Lakin "Rövzətüş şühəda" əsərində Müslüm bir qədər fərqli şəkildə, Müslüm bin Əvsəcə kimi verilir və onun Azərbaycandan olduğu, imam Əlinin (r.a) yanında Quran oxuduğu, imam Əlinin (r.a) onu qardaş adlandırdığı göstərilir 16 . Hər iki əsərdə Müslümün və oğlunun döyüş meydanına atılması va həlak olması ilə bağlı hadisələrin təsviri isə demək olar ki, eynidir. Maraqlıdır ki, hər iki əsərin daha bir yerində Müslüm Əvsəcə adlı bir şəxsin adı çəkilir 17 . 13 M. Füzuli.Hədiqətü-süəda. (Tərtib edənlər: Azərbaycan EA müxbür üzvü, prof. Ə.Səfərli, filol.e.n. M.Nağısoylu, N.Göyüşov. Bakı, “Gənclik”.1993. 14 Yenə orada. 15 Yenə orada. 16 Hoseyn Vaiz Kaşefi. Rövzat oş-şöhəda (daşbasma çapı). Azərbaycan MEA Əİ, XIV-157. 17 M. Füzuli.Hədiqətü-süəda. (Tərtib edənlər: Azərbaycan EA müxbür üzvü, prof. Ə.Səfərli, filol.e.n. M.Nağısoylu, N.Göyüşov. Bakı, “Gənclik”.1993. |