Elmи мяъмуяси
Yüklə 3,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- تارمضملا
- ءامسا ةراشلاا
- تلاو صوملا
- ءام سا لا عفلاا
- ةيربخلا مك
- İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYAT SİYAHISI
- РЕЗЮМЕ Маджрурат, таваби ва-л-асма аль-мабниййа в комментарии Джамаледдина аль-Ардебили
- “ALLAHSIZLAR İTTIFAQI”NIN AZƏRBAYCANDAKI FƏALIYYƏTI
|
ىنبملا Щярякяси щяr щансы бир амилин идарясиндян асылы олмайан, щямчинин сонунъу самити саитсиз олан ад груплу сюзляр «ясмаул- мябниййя» адланыр. Исимлярин мябни олмасынын сябябини изащ едян Ярдябили гейд едир ки, беля исимляр форма вя мяна бахымындан юн гошмалара, щямчинин феля бянзядийи цчцн флексийа яламятляри гябул етмир – бирщаллыдыр. Мясялян, انتئج
- дакы ت вя ا ن битишян явязликляри бир вя ики щярфдян ибарят олдуглары цчцн форма ъящяtдян юн гошмалара (ядатлара) бянзяйир. (Чцнки юн гошмалар вя ядатлар ясасян бир вя ики щярфдян ибарят олур). Исимляр (ад груплу сюзляр) ися ясасян ики вя даща артыг щярфин бирляшмясиндян ибарят олмалыдыр. Бу цмуми гайда позулдуьу цчцн бир сыра исимляр (ад груплу сюзляр) форма бахымындан юн гошмалара вя ядатлара бянзяйир вя нятиъядя онларын хцсусиййятини кясб едяряк щалланмыр. ى تم
ися мяна бахымындан ядата(суал ядатына) бянзядийи цчцн мябнидир. Чцнки, ىتم
موقت
اَ
موقت ُ mənasına yaxındır. Гейд етмяк лазымдыр ки, ад груплу сюзлярин мябни олмасынын сябябляри грамматикляр тяряфиндян эениш шякилдя мцзакиря едилмиш, бу барядя мцхтялиф нязяриййяляр, мараглы мцлащизяляр иряли сцрцлмцшдцр. Ибн Маликин,щямчинин Ябу Яли ял- Фарисинин фикринъя исимлярин мябни олмасынын сябяби онларын юн гошмалара (ядатлара) бянзямяси, йахуд юн гошма (ядат) мянасында олмасыдыр. Бу барядя фикирлярини ачыглайан Cəmaləddin əl-Ərdəbilinin şərhində məcrurat, təvabi va-l-əsma əl-məbniyyə 335
Сибявейщи гейд едир ки, «бина» (исмин мябни олмасы)нын сябябляри ня гядяр чохшахяли олса да, онлар щамылыгла онун юн гошмалара бянзямяси иля ялагядардыр (8,s.29). ءام سلاا
ة ينبملا
– гисминя ашаьыдакы ад груплу сюзляр дахилдир: 1.
- явязликляр. Диэяр нитг щиссяляриндян фяргли олараг явязликляр гурулушъа мцхтялиф нювляря бюлцнмяся дя, яряб грамматикасында онлары ишлянмясиня эюря ики гисмя айырырлар: айры ишлянян явязликляр вя битишян явязликляр. Явязликлярин мяна нювляриня эялинъя, бунлар яряб дилиндя шяхс, ишаря, суал явязликлярин- дян, щабеля
нисби вя
аид явязликляриндян ибарятдир. Мяс,
هبرض , كبرض , وھ , امھ , كايا вя с. 2.
ءامسا ةراشلاا - ишаря явязликляри , ناذھ
, ناتھ
, ءلاؤھ
اذھ
, هذھ
3. تلاو صوملا - нисби явязликляр. Nisbi əvəzliklər müstəqil mənaya malik olmadığı üçün ön qoşmalara bənzəyir. Çünki bu əvəzliklərdən sonra mütləq cümlə gələrək onun mənasını tamamlamalıdır. Əl-mausulatın ön qoşmalara bənzəməsini qrammatiklər هبش لا
ىرا قتفلاا adlandırır. Ərdəbili yazır ki, bu əvəzlikləri “Mubhəmat” (aydın olmayan əvəzliklər) də adlandırırlar.
لوصوملا مسا
دبلا
هل
نم
ةلمج عقت
كلت
ةلمجلا
ةلص
كلذل
مسلاا
ك لتو
ة لمجلا
ا ما
ةيمسا
هوباك
قلطنم
يف
و حن
ينئا ج يذ لا
هو با
ق لطنم
ا ماو
ة يلعف
بھذ ك
هو خا
ي ف
و حن
ينئا ج
يذ لا
ب ھذ
هو خا
... ا مناو
ت جاتحا
تلاو صوملا
ى لا
ةلص لا
لا ا ھن ة مھبم
ي ف
ل صا
اھع ضو
كلذ لو
تيم س
تامھبم
(7,s.283) 4.
- щярякят билдирян сюзляр. Бу сюзляр щярякят билдирдийи, башга сюзля десяк фел мянасына малик олдуьу цчцн беля адланыр. Мяс, ملھ
, ديور
, لھيح
, تاھيھ
вя с. Ярдябили щярякят билдирян сюзляри ащаьыдакы шякилдя груплашдырыр: 1. Ямр мянасына малик оланлар: ديور
اديز
ً Зейдя мющлят вер, ملھ
(1,s.97) шащидляринизи эятирин, ل ھيح
د يرثلا сяриди (хюряк ады) эятир, ه م - бясдир !, ه ص – сус !, ك نود
د يز
- Зейди тут, كيلع
ً – Зейди зярури щесаб ет (о сяня лазымдыр) 2. Кечмиш заман (мази) мянасында оланлар. تا ھيھ
كاذ
) ىا
د عب ( – узаглашды, ناتش
ام
امھنيب – онлар (икиси) айрылдылар. 3. Индики заман (мцзаре) мянасында оланлар. Məs, فا – щайыфсыланы- рам, дарыхырам. Ярдябили гейд едир ки, ясмаул – яфал юн гошмалара бянзядийи цчцн мябнидир. Шейх Мустафа ял – Ьялайини ясмаул – яфалын юн гошмалара
H.Heybatov 336
бянзямясинин сябябини функсионал бахымдан (ямяли ъящятдян) изащ едяряк бу сюзлярин дя юн гошмалар кими щяр щансы бир амилин тясири алтына дцшмядян юз мямулуну идаря етдийини вя еля буна эюря дя мябни олдуьуну эюстярир. О, ясмаул – яфалла юн гошмалар арасында олан бу бянзярлийи هبشلا
ىلامعتسلاا
адландырыр (5,c-2,s.211). 5. ءامسا ماھفتسلاا – суал билдирян мцхтялиф мяналы сюзляр (sual əvəzlikləri). Бунлар ашаьыдакылардан ибарятдир: نايا
, ىتم
, اذام
, ام , نم
اذ , فيك
, نم , مك , ىنا , نيا
6. ءامسا ةيانكلا - кинайя мягсяди иля ишлядилян сюзляр Бу сюзлярин кюмяйи иля данышан(мутякяллим) она яввялъядян мялум олан щяр щансы бир щадисяни цстцюртцлц шякилдя ифадя едир. Бу сюзляр ибарятдир:
ةر يثك ب تك ىد نع ىا ىدنع باتك مك وحن ,
– اذ ك ت لق ,
َ ة يربخلا م ك ل ثم ضرلااو تاومسلا ىف ةيا نم نياكو وحن ىنعم ,
تيك تلق وحن , تيذ تلعف
Cəmaləddin əl-Ərdəbilinin şərhində məcrurat, təvabi va-l-əsma əl-məbniyyə 337
ƏDƏBİYYAT SİYAHISI
1. Qurani-Kərim məalı, Z.M. Bünyadov, V.M.Məmmədəliyev “Qismət”, 2006 2. V.M.Məmmədəliyev, Kufə qrammatika məktəbi, Bakı-1988 3. Х.К.Баранов, Арабско-Русский словарь, Москва, издательство «Русский язык» 1977 4 .
, فملا
ةيبرعلا ملع يف لص , توريب : ليجلا راد , 2000
5 . ينييلاغلا ىفطصم خيشلا , ةيبرعلا سوردلا عماج , ةرشاعلا ةعبطلا 1968
. يناغفلاا سردملا يلع دمحم خيشلا , يطويسلا حرش يف سردملا تارركم , لولاا نيئزجلا يناثلاو ,
- فرشلاا فجنلا 1389 -
1969 م
7 . يناغفا سردم ةملاع , تامدقملا عماج , ج 2 , ترجھ تاراشتنا ةسسؤم , مق
- 1370
8 . ليقع نبا ﷲ دبع , ليقع نبا حرش , ج 1 , ريما
- مق
1411
H.Heybatov 338
Маджрурат, таваби ва-л-асма аль-мабниййа в комментарии Джамаледдина аль-Ардебили Г.Гейбатов
Статья посвящена освещению грамматических вопросов в связи с Маджрурат, Таваби ва-л-асма аль-мабниййа в труде одного из самых выдающихся арабоязычных азербайджанских языковедов, живших в конце XII, в I половине XIII века Джамаледдина аль-Ардебили «Шархуль-Унмузадж-фин-нахв». Автор старался на фоне комментарии Ардебили охватить мысли и суждения в связи с упомянутыми грамматическими вопросами в классическом арабском языкознании и сделать из них правильный вывод.
SUMMARY
of Jamaladdin al-Ardabili
The article is devoted to the illumination of grammatical problems concerning the Majrurat, Tevabi va-l-asma al-mabniyya in the work “Sharhul-Unmuzaj fin-nahv” Jamaladdin al-Ardabili, one of Azerbaijani linguists who lived at the end of 12 century and in the 1 st half of 13 century. The author tried to make correct conclusion and to cover the ideas and thoughts concerning the grammatical problems mentioned in classic Arabic linguistics in the background of Ardabili’s commentary.
“Allahsızlar İttifaqı”nın Azərbaycandakı fəaliyyəti 339
AZƏRBAYCANDAKI FƏALIYYƏTI Taleh HACIYEV*
Bolşeviklər inqilabi çevrilişdən sonra bütün sahələrdə hücumlarını davam etdirərək əsas məqsədlərini əhalinin dini etiqadına yönəltdilər. Bu məqsədlə hər bir vasitədən istifadə etməyi qərarlaşdırdılar. Müxtəlif adlarda təşkilatlar,ittifaqlar və cəmiyyətlər yaradaraq Sovet hökümətinin dini strategiyasını müəyyən etdilər. Din əleyhinə mübarizənin ilk toxumlarını 1922-ci ildə yaradılmış “Bezbojnik”** 1 qəzeti qoydu. Bolşeviklərin bu adı seçməkdə ateist dünyagörüşünə istinad etməsi nəzərdə tutulurdu. Beləki, yunan dilindən tərcümədə “ateist” allahsız demək idi. İlkin mərhələlərdə cəmiyyət şəkilində yaranan bu təşkilat 1925-ci ildə “Ümumittifaq Allahsızlar ittifaqı”nın əsasını qoydu. Bu təşkilatın məramı və məqsədləri qəti müəyyənləşərək 1929-cu ildə “Mübariz Allahsızlar ittifaqı” adı altında Kommunist Partiyasının ölkədə dini mübarizə vəzifəsini qarşısına qoydu. Sovet bolşeviklərinin rəhbərliyi altında din əleyhinə mübarizə cəbhəsinin kütləvi bir dəstəsi kimi təşkilat dinə qarşı mübarizəni sosializmin düşmənlərinə qarşı mübarizə şüarı əsasında fəaliyyətə başladı. Təşkilatın Azərbaycandakı fəaliyyəti hələ 1923- cü ildən “Materialistlər klubu”nun simasında başlamışdı. Bakıda təşkil olunan bu klubun əsas məqsədi dini görüşlərə qarşı materialist, marksizm, leninizm, təbliğatını qoyaraq əhalinin müxtəlif təbəqələri içərisində, müxtəlif auditoriyalarda din əleyhinə məruzə və mühazirələrin oxunmasını, qəzet və jurnalarda məqalələrin, ədəbiyyat nəşrinin təşkil edirdi. 1 Görülən işlərin nəticəsində 1924-cü ilin avqust ayında Azərbaycan Kommunist partiyasının Bakı komtəsi “Allahsızlar İttifaqı”nın və müvəqqəti
BDU İlahiyyat Fakültəsinin aspirantı. ** Azərbaycan dilinə tərcümədə “Allahsız” deməkdir. Taleh HACIYEV 340
bürosunun yaradılması haqda qərar qəbul etdi. Müvəqqəti büronun vəzifəsi İttifaqın nizamnaməsini, iş planının və təlimatının hazırlanmasından ibarət idi. Bu qərarın icrası 1925-ci ilin mart ayında həyata keçdi. 2 1925-ci ilin sonlarında “Allahsızlar İttifaqı” öz şöbələrini Bayılda, sonralar Bakının başqa rayonlarında genişləndirərək din əleyhinə mübari- zənin yeni və güclü mərhələsini başladı. 3 “Mübariz Allahsızlar İttifaqı” bolşevik hakimiyyətinin qərarlarına əməl edərək əhali arasında kütləvi şəkildə din əleyhinə təbliğat işini aparmalı, bir çox istiqamətlərdə ateizmi təbliğ edərək elmi-kütləvi işləri gücləndirməli idi. Din əleyhinə aparılan təbliğat işlərinin əsasını zəhmətkeş kütlələr arasında məruzələrin, fərdi söhbətlərin, disput axşamlarının keçirilməsi təşkil edirdi. Bu məqsədlər üçün təbliğatçılar insanın yaranma tarixinin, təbiət elmlərinin meydana çıxmasında dinin rol oynamadığını xalqa maariflən- dirməli idilər. Dinə qarşı təbliğat-təşviqat işləri mədəni tədbirlərin köməyi ilə də möhkəmləndirilməli idilər. “İttifaq”ın üzvləri ölkənin ziyalı ordusunun da din əleyhinə apardığı işin bir hissəsinə çevirmək məqsədi güdürdü. Müxtəlif klubların, dərnəklərin köməyi ilə kolxoz və sovxozlarda kütləvi təbliğat işlərini apararaq əhalini dindən ayırmağa cəhd edirdilər. Ateist dünyagörüşü orta məktəblərdən, ali məktəblərdən başlayaraq kütləvi hal alırdı. Ən əsas qüvvə dini bayramların keçirilməsinə yönəlmişdi. Azərbaycanda geniş vüsət almış Qurban, Ramazan, Mövlud və məhərrəmlik mərasimlərinin keçirilməsinə qarşı təşviqat işlərinin əsas məramını ateistik ədəbiyyatın nəşr edilməsi, yayılması təşkil edirdi. 4 1925-ci ildə “Ümumi Allahsızlar İttifaqı”nın Bakı şöbəsi kimi yaranan təşkilatın əsas vəzifəsi zəhmətkeşləri “dini tiryəkdən” azad etmək uğrunda bütün şüurlu fəhlə və kəndlilərin fəal mübarizəsini və onlarda elmi materialist dünyagörüşünü tərbiyələndirmək üçün “mübariz ateizim bayrağı” adı altında birləşdirməkdən ibarət idi. 5 Lakin müsəlmanlara qarşı yönəldilmiş bu təbliğat işləri səmərəli olmadığından dərsliklərin, kursların təşkil olunması qərara alınmışdı. Azərbaycan və rus dilində təşkil olunmuş “ateist” kurslarına göndərilmiş 48 nəfərdən yalnız 38 təhsilini sona çatdırmışdı. 6 Kursların tədris proqramına dünyanın yaranışı, biologiya, mədəniyyət tarixi, dini etiqadın meydana gəlməsi və inkişafı, din və sinfi mübarizə, “Allahsızlar İttifaqı”nın Azərbaycandakı fəaliyyəti 341
Məhəmməddən əvvəl ərəblərin vəziyyəti, Quranın nədən ibarət olması, dörd xəlifə dövlətinin hakimiyyət mübarizəsi, Əli və Müaviyə, Hüseyn və Yəzid müharibəsinin motivləri, İslamda siyasi partiyalar mövzusu daxil edilmişdi. 7 1925-ci ildə Aİ –nın nəzdində xristian, müsəlman və yəhudi dinlərinə qarşı təbliğatın metod və formalarını işləyib hazırlamaq məqsədi ilə yaranan üç komissiyanın İslam üzrə sədri kimi C.Məmmədzadə təyin edildi. 1926-cı ilin mart ayının sonunda “ Allahsızlar birliyi”nin əksəriyyəti rus və ermənilərdən ibarət olan 1200-1400 üzvünün iştirak etdiyi Bakı qurultayının iclasında Məmmədzadə və Yarigin... çıxış edərək “sosialist cəmiyyətində dini mövhumata qarşı mübarizə haqqında” məruzə etdilər. Cəmiyyətin Bakı zəhmətkeşlərinə etdiyi müraciətdə şəhərin Sovetlər İttifaqından Şərqə açılan qapı olduğunu qeyd edərək ümid edirdi ki, cəmiyyət bütün şüurlu elementlər tərəfindən dəstəklənəcək. 8
Dinə qarşı Bakıda açılan ilk muzeyə Leninqraddan 3200 adda müxtəlif eksponat və ədəbiyyat göndərilmişdi. İslam eleyhinə azərbaycan dilində 20 rəsmi sənəd nəşr edilmişdi. 1927-28-ci illərdə “Allahsızlar birliyi”nin 28% azərbaycanlılardan ibarət olmuşdu. 9 1929-cu ildə Azərbaycan Kommunist (b) Partiyasının Mərkəzi Komitəsi apardığı qlobal tədqiqatdan sonra artıq etiraf etmişdi ki, 1927-ci ildən başlayaraq Azərbaycanda “Allahsızlar İttifaq”nın fəaliyyəti heyrətedici şəkildə zəifləmişdi. 10
1928-ci ildə islama qarşı hazırlanmış, birbaşa hücuma rəsmi olaraq hökümət üzvlərindən Milli Xalq Komissarı M.Quliyev rəhbərlik edirdi. İslama qarşı ciddi məruzələrlə çıxış edərək o, dinə qarşı baş hücum planının mədəni inqilab şüarı altında keçirilməsini və bir sıra tədbirlərin müddəalarını hazırlamasını təklif etmişdi. 11
Bolşevik rəhbərliyinin göstərişi ilə “Mübariz Allahsızlar İttifaqı”nın Azərbaycan şurası bütün özəklərində köklü dəyişikliklər aparmaq qərarına gəlir, təşkilatın genişlənməsi zəmin yardaraq, onun sıraların məsul işçilər, komsomolçular, kommunistlər formal olaraq yazılmağa sövq edildi. 12
azərbaycanda isə 45000 min üzvü olur. 13 1932- ildə Mərkəzi Komitənin təkidi ilə təşkilatın üzvlərinin sayı zəhmətkeş kütləsinin cəlb edilməsi ilə artaraq 25% qadınlardan ibarət olan 80 min nəfərlik təşkilata çevrilmişdi. 14
Taleh HACIYEV 342
1937 ci ildə dərc olunan “SSRİ –də Mübariz allahsızlar 15 ildə” adlı statistik məlumat dərc olundu. Bu məlumatda qeyd olunurdu ki, 1930-cu ildə Azərbaycanda MAİ –ın üzvləri 3 mindən çox olmamışdır. 15
Yuxarda qeyd etdiyimiz rəqəmlərlə statistik məlumatda qeyd olunanları müqayisə etdikdə Azərbaycanda Aİ–ın rəhbərlik tərəfindən bu rəqəmlərin şişirdilməsinin bariz nümunəsi kimi göstərmək olar. Azərbaycanda 1928-1936 illər dövründə dinə aid dərc olunmuş bütün qərarların bir və ya iki bəndi “MAİ”nın güclənməsinə, genişlənməsinə, canlanmasına həsr olunmuşdu. 16 Bu ittifaqın fəaliyyətindəki ümumi qüsur onun dinə qarşı mübarizənin müntəzəm və ardıcıl aparılmamasında, sadəcə olaraq məhərrəmlik, orucluq və qurban bayramı münasibətlə apardığı təbliğat işinin kobud formalarını tətbiq edilməsində, inzibati tədbirlərə baş vurulmasında ,din xadimlərinin və dindar adamların hisslərinə toxunulması kimi hallara yol verildiyində özünü göstərirdi. 17
1935-ci ildə Azərbaycan K (b) P MK-nın Bürosunda partiya, həmkarlar, komsomol və kommunist təşkilatlarından “Allahsızlar İttifaqı”nın İslama qarşı mübarizəsinin gücləndirilməsində ona dəstək olunması tələb olunurdu. Bu təşkilata başçılıq edən Ş.Ələkbərli zamanında uzun müddətli represiyalar dövrü olduğundan bu təşkilata öz təsirini göstərir. 1936-1937 ci illərdə bir- birinin ardınca təyin olunan anti-din başçıları fəaliyyətsiz işlərinə görə vəzifələrindən azad olunurdular.Onların Azərbaycanın 35 rayonunda 18 min üzvülük 352 qanadının yaradılmasına baxmayaraq onların repressiyadan xilas olunmasına səbəb olmadı. 18
Fəaliyyətlərinin qeyri-kafi qiymətləndirilməsinə baxmayaraq bu təşkila- tın üzvlərinin sayı müntəzəm olaraq artırılır və 1939-1940-cı ilin məlu- matlarında 129662 nəfəri əhatə etməklə 3320 özək olmuşdur ki, bununda 57592 nəfəri müsəlman mənşəli azərbaycanlılardan ibarət olduğu qeyd olunurdu. 19
Şişirdilmiş qiymətlər sayəsində tarixi ədəbiyyatda “Allahsızlar İtti- faqı”nın böyük bir iş gördüyü irəli sürülürdü. Qeyd olunurdu ki, ...Cəmiyyət xalqı mənəvi cəhətdən azad etmək, onları dinin dumanlandırıcı zəhərindən xilas etmək uğrunda fəal mübarizə apararaq bütün şüurlu fəhlə-kəndliləri “mübariz ateizim bayrağı” altında toplaya bilmişdir. 20
“Allahsızlar ittifaqı”nın fəaliyyətini bu cür şişirdilməsi əslində Sovet- lərin dinə qarşı siyasətində əsas rol oynaya bilməzdi. Bu kimi tədbirlər “Allahsızlar İttifaqı”nın Azərbaycandakı fəaliyyəti 343
rejimin inzibati-təziq və repressiyalar fonunda əldə olunmuş “naliyyətlər” baxımından yuxarda qeyd olunduğu kimi bu formal xarakter daşıyırdı, yəni, bu üzvlərin say miqdarının artımış olması əsil allahsızların sayının artması deyil (səmimi) sadiq olduğunun göstəricisi deyildir. Eyni zamanda bu cəmiyyətin azərbaycanlılar üçün ağır mənəvi təhqir kimi sayılması, hətta onun öz dini səviyyəsiindən aslı olmayaraq, Ceyhun Hacıbəyli tərəfindən haqqlı olaraq göstərilməsi, 21
bu təşkilatın böyük miq- darda tərəfdaş yığmaq arzusu ilə aparılan təbliğatın qabaqcadan məğlu- biyyətə düçar olmasını görmək olardı. Tədqiq olunan dövrdə “Allahsızlar İttifaqı”nın din əleyhinə kitab və kitabçalar, elmi və kütləvi xarakterli broşuralar yazılması və nəşrində aktiv iştirak etmişlərdir. 1928 -ci ildə “Allahsızlar ittifaqı”nın Bakı şurası tərəfindən “Din və Proletariyat” adlı xüsusi kitabçası din əleyhinə mübarizə aparan təbliğat- çılara kömək məqsədi ilə nəşr edildi. Bununla“Allahsızlar ittifaqı” gələcəkdə nəşr olunacaq din əleyhinə aid bir çox elmi-kütləvi kitabçaların Türkçə nəşrinə başlanğıc qoyaraq onun istər ateist dərnək üzvləri, istərsə kütləvi oxuculara istismarçı siniflərin əlində əlverişli nəzəriyyə olan dini inkar edən cəmiyyət və təbiəti, elmi materialist nöqteyi nəzərindən izah etməsi məqsədini güdürdü. 22 1929-cu ildə “Azərnəşr”də din, xüsusilədə İslamla mübarizə aparan təbliğatçılar üçün azərbaycan dilində “İşçi allahsızlar dərnəkləri üçün dərs kitabı”nəşr olunur. Mənbəyi rus dilində olan din əleyhinə mübarizə işlərinin xüsusiyyətinə aid olan kitabda İslam dinin yaranma tarixi, İslam dinin məzhəbləri, İslam mədəniyyəti, Ramazan, Qurban, məhərrəmlik mərasimləri haqda, islamda qadın məsələsi, kommunizm nöqteyi - nəzərindən izah edilmişdir. 23
1928-1930 cu illərdə, “Mədəni inqilab və İslam”, “Panislamizm, impe- rializim və ruhaniyyət”, “Orucluğun əmələ gəlməsi”, “Qurban kəsmək haq- qında”, “Məhərrəmlik münasibətilə”, “Din və Qadın”, və s. kimi kitab və kitabçalar hazırlanaraq, ictimaiyyət arasında yayılmasında özünü göstərirdi. 24
Ümumiyyətlə, 1930-cu ilə qədər ümumi tirajı 160 000 nüsxəyə çatan 32 əsər buraxılsa da, ateist kadrların yetişməsində müsbət rol oynamamışdır. 25
Taleh HACIYEV 344
C. Hacıbəyli din əleyhinə təbliğatda bu cür kitabların nəşrinin zəif olduğunu, orjinal əsərlərin az olduğunu, tərcümə edilmiş ədəbiyyatın isə dinə və ilahiyyata qarşı nəzəri fikirləri çıxmaq şərti ilə müsəlman reallığına uyğun gəlmədiyini göstərmişdi. 26 Azərbaycanda din əleyhinə yaranan təşkilatın “Allahsız” adlı mətbuat orqanı da var idi. Ümumiyyətlə 20-ci illərin əvvəlindən başlayaraq bolşeviklər din əleyhinə mətbuatdan geniş istifadə edərək “Kommunist”, “Bakı fəhləsi”, “Kəndli” “Yeni yol” qəzetlərinin, “İnqilab və Mədəniyyət”, “Şərq qadını”, “Gənc Bolşevik” “Maarif və mədəniyyət”, “Kommunist tərbiyəsi uğrunda”, “Molla Nəsrəddin” jurnalarının nəşrini başladı. 27
Dövrü mətbuat içərisində din və ruhanilik əleyhinə mübarizədə “Molla Nəsrəddin” satirik jurnalı bolşeviklər üçün xüsusi önəm daşıyırdı. Belə ki, bu jurnal Cəlil Məmmədquluzadənin başçılığı altnda 7 aprel 1906 ci ildən başlayaraq 28 ətrafında Azərbaycan cəmiyyətinin qabaqcıl və müttərrəqi qüvvələrini toplayaraq öz səhfələrində məişətdə olan mövhümatı, xürafatı, dini fanatizmi tənqid edirdi. Jurnal nəinki dini fanatizmi, habelə həyatın aynasında əyri görünən nə vardırsa hamsını özünün əvəzsiz qələmi ilə ifşa etmiş və bu baxımdan geniş oxucu kütləsi qazanmışdır. Bolşeviklər aprel inqilabından sonra bu cür məqamlardan ustalıqla istifadə edərək öz siyasi ideyalarını yaymağa çalışırdılar. “Molla Nəsrəddin” jurnalı bolşevik siyasətindən fərqli olaraq dinin məişətdən yox olmamasına çalışmış və özünün 4-cü sayında insanlara Allaha, peyğəmbərə və imamlara itaət etməni, lakin mövhumata səbəb olanları tənqid atəşinə tutmasını qeyd etmişdir. 29 Azərbaycan K(b)-P MK-nin din və mövhümat əleyhinə mübarizədə “Molla nəsrəddin” jurnalından istifadə etmək haqqında 26 aprel 1923 cü il tarixdə qərar çıxarmışdır. 30 Beləliklə “Molla Nəsrədin” jurnalı sovet hakimiyyətin tərəfinə keçərək mövhümat, cəhalət , köhnə adət və ənənələr əleyhinə öz ənnənəvi mübarizəsini davam etdirməsinə baxmayaraq ,1925- 1927 illərin dövrü mətbuatında C.Məmmədquluzadə və “Molla Nəsrəddin” jurnalı həyatla ayaqlaşa bilməməkdə təqsirləndirilmiş. 31 Bu cəhətdən Aəzərbaycan K(b)P MK –nin 9 aprel 1929 cu il tarixdə keçirilən “Dini xürafatla mübarizədə respublika partiya təşkilatının vəzifələri haqqında məsələ müzakirə edən plenumun qətnaməsinə “Molla Nəsrəddin” jurnalının “din əleyhinə oxunaqlı, kütləvi , ucuz jurnal kimi yenidən təşkil edilməsinə” “Allahsızlar İttifaqı”nın Azərbaycandakı fəaliyyəti 345
dair ayrıca bir təklif daxil edilmişdir. Bundan başqa, “Allahsızlar İttifaqı”nın işini gucləndirmək , azərbaycan dilində din əleyhinə müntəzəm iş aparılması və genişləndirilməsi məqsədi ilə “Molla Nəsrəddin” jurnalının cəmiyyətin mətbuat orqanına çevrilməsi tövsiyyə olunmuşdur. 32 Azərbaycanda ateizim hərəkatının fəal iştirakçılarından olan İ.Dubinski “Din ilə mübarizə cəbhəsində” adlı məqaləsində yazmışdır: “Molla Nəsrəddin” jurnalı din əleyhinə mübarizədə lazimi iş görmür, “ Mübariz Allahsızlar İttifaqı”nın Bakı və dairə komitələrinin dəfələrlə qərar çıxarmalarına baxmayaraq , bu vaxta qədər “Allahsız” məcmüəsi ilə əvəz edilərək nəşr olunmur. Qəribə bir fakt qeyd edəlim : Azərbaycanda liberal və azad fikirli “Molla Nəsrəddin” jurnalı nəşr olunur. Məcümənin nəşri üçün kifayət qədər vəsait buraxılır, lakin bu məcmüə əsl həqiqətdə öz redaktorunun orqanıdır. Elə güman edirik ki, bu kefiyyətə son veriləcək və nəticə etibarı ilə mübariz allahsız işçi sinifinin öz məcmüəsi ,orqanı düzələcəkdir. 33
redaktor tərəfindən “Azərbaycan və Bakı Allahsızlar” şurasının orqanı kimi nəşr olunmağa başlandı. Lakin bolşeviklərə din əleyhinə mübarizədə həqiqi ateist jurnalı lazım idi. Bu baxımdan jurnalın 6-cı sayından yəni 1932-ci ilin yanvar ayından etibarən jurnal “Allahsız” adı ilə nəşr edildi. Jurnalın məsul redaktoru Vəli Xuluflu, onun redaksiya heyəti Dubinski, Əhməd Tirinç, Sami Kamal, M.S.Ordubadi təyin olundu. 34 Bolşeviklər jurnalın bu adla nəşr olunmasını “Əski Molla Nəsrəddin” 25 illik mübarizəsində bir çox mühüm işlər görmüşsədə, ancaq rekonstruktiv dövrün tempinin qabağında getmək deyil, hətta dalından belə gedə bilməməsini əlaqələndirmişdilər. “Molla Nəsrəddin” jurnalının 4-cü sayından onun ateist deyil, teist olması məlum olmuşdur. 35 Göründüyü kimi bolşeviklər, özlərinin də etiraf etdikləri kimi “Molla Nəsrəddin” jurnalının teist olmasını, onların maraqlarına cavab verməməsini dialektik materializmi təbliğ etməməsini adının dəyişdirilərək “Allahsız” adlandırılması ilə nəticələndirmişlər. Azərbaycan MAİ-ın Mərkəzi və Bakı Şurasının orqanı olan bu məcmüənin nəşr olunaraq cəmiyyət arasında yayılmasında məqsədi dinin və din xadimlərinin ifşa edilməsi, təbiət və cəmiyyətə qarşı olan dini baxışların tənqid edilməsi, dialektik materializim dünya görüşünün, sosializm
Taleh HACIYEV 346
quruluşunun müvəffəqiyyətlərinin, din əleyhinə aparılan mübarizənin vəzifə və formalarının tətbiq edilməsi, Azərbaycanda vahid dinsizlər çəbhəsi əmələ gətirilməsi, mübariz allahsızlar kadrosunun hazırlamasından ibarət idi. Jurnalın din əleyhinə və sosializim quruluşu uğrunda mübarizə, kapitalist və müstəmləkə ölkələrində din, elmi populyar, bədii kütləvi, mübariz allahsızlar cəmiyyətinin fəaliyyəti, tənqid və biblioqrafiya kimi şöbələri mövcud idi.
Yüksək sahəli bir yayım orqanına məxsus xüsusiyyətlərdən məhrum olan məcmüədə daha çox kobud, sərt, təcavüzkar, hətta mənasız, səfeh bir dildən və üslubdan istifadə edilmişdir. Jurnalda dinlə əlaqəli karikaturalar, dini hekayələr ,və felyotanlar, ədəbi tənqidlər, ºerlər, xəbərlər, tarixlə əlaqəli məqalələr, və s. yer almışdır. Ümumilikdə jurnalda əsas olaraq işlənən mövzular bundan ibarət idi:
Yüklə 3,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|