Elmи мяъмуяси



Yüklə 3,55 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə28/37
tarix05.05.2017
ölçüsü3,55 Mb.
#16979
1   ...   24   25   26   27   28   29   30   31   ...   37

ىنبملا  

Щярякяси  щяr  щансы  бир  амилин  идарясиндян  асылы  олмайан,  щямчинин 

сонунъу самити саитсиз олан ад груплу сюзляр «ясмаул- мябниййя» адланыр. 

Исимлярин мябни олмасынын сябябини изащ едян Ярдябили гейд едир ки, беля 

исимляр  форма  вя  мяна  бахымындан  юн  гошмалара,  щямчинин  феля 

бянзядийи цчцн флексийа яламятляри гябул етмир – бирщаллыдыр. Мясялян,  انتئج

 

- дакы  ت



   вя  ا ن

   битишян явязликляри бир вя ики щярфдян ибарят олдуглары цчцн 

форма  ъящяtдян  юн  гошмалара  (ядатлара)  бянзяйир. (Чцнки  юн  гошмалар 

вя ядатлар ясасян бир вя ики щярфдян ибарят олур). Исимляр (ад груплу сюзляр) 

ися  ясасян  ики  вя  даща  артыг  щярфин  бирляшмясиндян  ибарят  олмалыдыр.  Бу 

цмуми  гайда  позулдуьу  цчцн  бир сыра исимляр (ад груплу сюзляр) форма 

бахымындан  юн  гошмалара  вя  ядатлара  бянзяйир  вя  нятиъядя  онларын 

хцсусиййятини кясб едяряк щалланмыр.  ى تم

 

ися мяна бахымындан ядата(суал 



ядатына) бянзядийи цчцн мябнидир. Чцнки, 

ىتم


 

موقت


 اَ

 

موقت



ُ

 mənasına yaxındır.  

Гейд  етмяк  лазымдыр  ки,  ад  груплу  сюзлярин  мябни  олмасынын 

сябябляри  грамматикляр  тяряфиндян  эениш  шякилдя  мцзакиря  едилмиш,  бу 

барядя мцхтялиф нязяриййяляр, мараглы мцлащизяляр иряли сцрцлмцшдцр. Ибн 

Маликин,щямчинин  Ябу  Яли  ял-  Фарисинин  фикринъя  исимлярин  мябни 

олмасынын  сябяби  онларын  юн  гошмалара  (ядатлара)  бянзямяси,  йахуд  юн 

гошма  (ядат)  мянасында  олмасыдыр.  Бу  барядя  фикирлярини  ачыглайан 



Cəmaləddin əl-Ərdəbilinin şərhində məcrurat, təvabi va-l-əsma əl-məbniyyə 

335 


Сибявейщи  гейд  едир  ки, «бина» (исмин  мябни  олмасы)нын  сябябляри  ня 

гядяр  чохшахяли  олса  да,  онлар  щамылыгла  онун  юн  гошмалара  бянзямяси 

иля ялагядардыр (8,s.29). 

ءام سلاا


 

ة ينبملا


 – гисминя ашаьыдакы ад груплу сюзляр 

дахилдир: 

1.

 

تارمضملا



 

- явязликляр. 

Диэяр  нитг  щиссяляриндян  фяргли  олараг  явязликляр  гурулушъа  мцхтялиф 

нювляря бюлцнмяся дя, яряб грамматикасында онлары ишлянмясиня эюря ики 

гисмя  айырырлар:  айры  ишлянян  явязликляр  вя  битишян  явязликляр.  Явязликлярин 

мяна нювляриня эялинъя, бунлар яряб дилиндя шяхс, ишаря, суал явязликлярин-

дян, 

щабеля 


нисби 

вя 


аид 

явязликляриндян 

ибарятдир. 

Мяс, 


هبرض

,

كبرض



,

وھ

,



امھ

,

كايا



 вя с. 

2. 


ءامسا

 

ةراشلاا

 

- ишаря явязликляри 

,

ناذھ


,

ناتھ


,

ءلاؤھ


 

اذھ


هذھ


 

3.  تلاو صوملا



 

- нисби явязликляр. Nisbi əvəzliklər müstəqil mənaya malik 

olmadığı  üçün  ön qoşmalara bənzəyir.  Çünki bu əvəzliklərdən sonra 

mütləq cümlə gələrək onun mənasını tamamlamalıdır. Əl-mausulatın ön 

qoşmalara bənzəməsini qrammatiklər 

هبش لا


 

ىرا قتفلاا

 adlandırır.  Ərdəbili 

yazır ki, bu əvəzlikləri “Mubhəmat” (aydın olmayan əvəzliklər) də 

adlandırırlar.

 

لوصوملا



 

مسا


 

دبلا


 

هل

 



نم

 

ةلمج



 

عقت


 

كلت


 

ةلمجلا


 

ةلص


 

كلذل


 

مسلاا


 

ك لتو


 

ة لمجلا


 

ا ما


 

ةيمسا


 

هوباك


 

قلطنم


 

يف

 



و حن

 

ينئا ج



 

يذ لا


 

هو با


 

ق لطنم


 

ا ماو


 

ة يلعف


 

بھذ ك


 

هو خا


 

ي ف


 

و حن


 

ينئا ج


 

يذ لا


 

ب ھذ


 

هو خا


... 

ا مناو


 

ت جاتحا


 

تلاو صوملا

 

ى لا


 

ةلص لا


 

لا

ا ھن



 

ة مھبم


 

ي ف


 

ل صا


 

اھع ضو


 

كلذ لو


 

تيم س


 

تامھبم


 

 (7,s.283) 

4. 

ءام سا

 

لا عفلاا

 

-  щярякят  билдирян  сюзляр.  Бу  сюзляр  щярякят  билдирдийи, 



башга  сюзля  десяк  фел  мянасына  малик  олдуьу  цчцн  беля  адланыр.  Мяс, 

ملھ


,

ديور


,

لھيح


,

تاھيھ


 вя с. 

Ярдябили щярякят билдирян сюзляри ащаьыдакы шякилдя груплашдырыр: 

1. Ямр мянасына малик оланлар: 

ديور


 

اديز


ً

 Зейдя мющлят вер, 

ملھ

 

مكئادھ ش



 

(1,s.97) шащидляринизи эятирин,  ل ھيح

 

د يرثلا сяриди (хюряк ады) эятир,  ه م



  - бясдир !, ه ص – сус !, 

ك نود


 

د يز


 

- Зейди тут, 

كيلع

 

اديز



ً

 – Зейди зярури щесаб ет (о сяня лазымдыр)  

2.  Кечмиш  заман  (мази)  мянасында  оланлар.

تا ھيھ


 

كاذ


 ) 

ىا

 



د عب

(

 – 



узаглашды, 

ناتش


 

ام

 



امھنيب

 – онлар (икиси) айрылдылар.  

3.  Индики  заман  (мцзаре)  мянасында  оланлар. Məs, فا

  –  щайыфсыланы-

рам, дарыхырам. 

Ярдябили  гейд  едир  ки,  ясмаул – яфал  юн  гошмалара  бянзядийи  цчцн 

мябнидир.  Шейх  Мустафа  ял – Ьялайини  ясмаул – яфалын  юн  гошмалара 


 H.Heybatov 

336 


бянзямясинин сябябини функсионал бахымдан (ямяли ъящятдян) изащ едяряк 

бу  сюзлярин  дя  юн  гошмалар  кими  щяр  щансы  бир  амилин  тясири  алтына 

дцшмядян  юз  мямулуну  идаря  етдийини  вя  еля  буна  эюря  дя  мябни 

олдуьуну  эюстярир.  О,  ясмаул – яфалла  юн  гошмалар  арасында  олан  бу 

бянзярлийи 

هبشلا


 

ىلامعتسلاا

 

 адландырыр (5,c-2,s.211).  



5

ءامسا

 

ماھفتسلاا

 – суал билдирян мцхтялиф мяналы сюзляр (sual əvəzlikləri). 

Бунлар ашаьыдакылардан ибарятдир: 

نايا


 , 

ىتم


 , 

اذام


 , 

ام

 ,



نم

 

اذ



 ,

فيك


 ,

نم

 ,



مك

 ,

ىنا



 ,

نيا


 

 

6



ءامسا

 

ةيانكلا

 - кинайя мягсяди иля ишлядилян сюзляр 

Бу  сюзлярин  кюмяйи  иля  данышан(мутякяллим)  она  яввялъядян  мялум 

олан  щяр  щансы  бир  щадисяни  цстцюртцлц  шякилдя  ифадя  едир.  Бу  сюзляр 

ибарятдир: 

ةيربخلا مك

ةر يثك ب تك ىد نع ىا ىدنع باتك مك وحن 

,

اذ ك

 



اذ ك ت لق 

,

نيا ك و



َ

 ة يربخلا م ك ل ثم 

ضرلااو تاومسلا ىف ةيا نم نياكو وحن ىنعم

 ,

تيذ و تيك

تيك تلق وحن 

 ,

تيذ تلعف



 

 


Cəmaləddin əl-Ərdəbilinin şərhində məcrurat, təvabi va-l-əsma əl-məbniyyə 

337 


 

 

İSTİFADƏ OLUNMUŞ 



ƏDƏBİYYAT SİYAHISI 

 

1. Qurani-Kərim məalı, Z.M. Bünyadov, V.M.Məmmədəliyev “Qismət”, 



2006 

2. V.M.Məmmədəliyev, Kufə qrammatika məktəbi, Bakı-1988 

3.  Х.К.Баранов,  Арабско-Русский  словарь,  Москва,  издательство 

«Русский язык» 1977 

4

.

 يرشخمزلا 



 ,

فملا


ةيبرعلا ملع يف لص

 ,

توريب



 :

ليجلا راد

,

2000


 

5

 .



ينييلاغلا ىفطصم خيشلا

 ,

ةيبرعلا سوردلا عماج



 ,

 ةرشاعلا ةعبطلا

1968

  

6



  .

يناغفلاا  سردملا  يلع  دمحم  خيشلا

  ,

يطويسلا  حرش  يف  سردملا  تارركم



,

 لولاا  نيئزجلا

يناثلاو

,

نامعنلا ةعبطم



-

 فرشلاا فجنلا 

1389

-

 



1969

 م 


  

7

 .



يناغفا سردم ةملاع

تامدقملا عماج



,

 ج

2



ترجھ تاراشتنا ةسسؤم

,

 مق


-

1370


 

8

 .



ليقع نبا ﷲ دبع

,

ليقع نبا حرش 



,

 ج

1



,

ريما


-

 مق 


1411

  

 



 H.Heybatov 

338 


 

 

РЕЗЮМЕ 



 

Маджрурат, таваби ва-л-асма аль-мабниййа в комментарии 

Джамаледдина аль-Ардебили  

 

Г.Гейбатов 

 

Статья  посвящена  освещению  грамматических  вопросов  в  связи  с 



Маджрурат,  Таваби  ва-л-асма  аль-мабниййа  в  труде  одного  из  самых 

выдающихся  арабоязычных  азербайджанских  языковедов,  живших  в 

конце XII, в I половине XIII века  Джамаледдина  аль-Ардебили 

«Шархуль-Унмузадж-фин-нахв». Автор старался на фоне комментарии 

Ардебили  охватить  мысли  и  суждения  в  связи  с  упомянутыми 

грамматическими  вопросами  в  классическом  арабском  языкознании  и 

сделать из них правильный вывод.  

 

 



 

SUMMARY 

 

Majrurat, Tevabi va-l-asma al-mabniyya in the commentary 



of Jamaladdin al-Ardabili 

 

H.Heybatov 

 

The article is devoted to the illumination of grammatical problems 



concerning the Majrurat, Tevabi va-l-asma al-mabniyya in the work 

“Sharhul-Unmuzaj fin-nahv” Jamaladdin al-Ardabili, one of Azerbaijani 

linguists who lived at the end of 12 century and in the 1

st

 half of 13 century. 



The author tried to make correct conclusion and to cover the ideas and 

thoughts concerning the grammatical problems mentioned in classic Arabic 

linguistics in the background of Ardabili’s commentary.  


“Allahsızlar İttifaqı”nın Azərbaycandakı fəaliyyəti 

339 


 

 

“ALLAHSIZLAR İTTIFAQI”NIN 



AZƏRBAYCANDAKI FƏALIYYƏTI 

 

Taleh HACIYEV* 

 

 



Bolşeviklər inqilabi çevrilişdən sonra bütün sahələrdə hücumlarını 

davam etdirərək  əsas məqsədlərini  əhalinin dini etiqadına yönəltdilər. Bu 

məqsədlə hər bir vasitədən istifadə etməyi qərarlaşdırdılar. Müxtəlif adlarda 

təşkilatlar,ittifaqlar və  cəmiyyətlər yaradaraq Sovet hökümətinin dini 

strategiyasını müəyyən etdilər. 

Din  əleyhinə mübarizənin ilk toxumlarını 1922-ci ildə yaradılmış 

“Bezbojnik”**

1

  qəzeti qoydu. Bolşeviklərin bu adı seçməkdə ateist 



dünyagörüşünə istinad etməsi nəzərdə tutulurdu. Beləki, yunan dilindən 

tərcümədə “ateist” allahsız demək idi. İlkin mərhələlərdə cəmiyyət şəkilində 

yaranan bu təşkilat 1925-ci ildə “Ümumittifaq Allahsızlar ittifaqı”nın əsasını 

qoydu. Bu təşkilatın məramı  və  məqsədləri qəti müəyyənləşərək 1929-cu 

ildə “Mübariz Allahsızlar ittifaqı” adı altında Kommunist Partiyasının 

ölkədə dini mübarizə  vəzifəsini qarşısına qoydu. Sovet bolşeviklərinin 

rəhbərliyi altında din əleyhinə mübarizə cəbhəsinin kütləvi bir dəstəsi kimi 

təşkilat dinə qarşı mübarizəni sosializmin düşmənlərinə qarşı mübarizə şüarı 

əsasında fəaliyyətə başladı. 

Təşkilatın Azərbaycandakı fəaliyyəti hələ 1923- cü ildən “Materialistlər 

klubu”nun simasında başlamışdı. Bakıda təşkil olunan bu klubun əsas 

məqsədi dini görüşlərə qarşı materialist, marksizm, leninizm, təbliğatını 

qoyaraq əhalinin müxtəlif təbəqələri içərisində, müxtəlif auditoriyalarda din 

əleyhinə  məruzə  və mühazirələrin oxunmasını, qəzet və jurnalarda 

məqalələrin, ədəbiyyat nəşrinin təşkil edirdi.

Görülən işlərin nəticəsində 1924-cü ilin avqust ayında Azərbaycan 



Kommunist partiyasının Bakı komtəsi “Allahsızlar İttifaqı”nın və müvəqqəti 

                                                 

BDU İlahiyyat Fakültəsinin aspirantı. 

** Azərbaycan dilinə tərcümədə “Allahsız” deməkdir. 



 Taleh HACIYEV 

340 


bürosunun yaradılması haqda qərar qəbul etdi. Müvəqqəti büronun vəzifəsi 

İttifaqın nizamnaməsini, iş planının və  təlimatının hazırlanmasından ibarət 

idi. Bu qərarın icrası 1925-ci ilin mart ayında həyata keçdi.

2 

1925-ci ilin sonlarında “Allahsızlar  İttifaqı” öz şöbələrini Bayılda, 

sonralar Bakının başqa rayonlarında genişləndirərək din əleyhinə mübari-

zənin yeni və güclü mərhələsini başladı.

“Mübariz Allahsızlar  İttifaqı” bolşevik hakimiyyətinin qərarlarına  əməl 



edərək əhali arasında kütləvi şəkildə din əleyhinə təbliğat işini aparmalı, bir 

çox istiqamətlərdə ateizmi təbliğ edərək elmi-kütləvi işləri gücləndirməli idi. 

Din  əleyhinə aparılan təbliğat işlərinin  əsasını  zəhmətkeş kütlələr 

arasında məruzələrin, fərdi söhbətlərin, disput axşamlarının keçirilməsi təşkil 

edirdi. Bu məqsədlər üçün təbliğatçılar insanın yaranma tarixinin, təbiət 

elmlərinin meydana çıxmasında dinin rol oynamadığını xalqa maariflən-

dirməli idilər. Dinə qarşı  təbliğat-təşviqat işləri mədəni tədbirlərin köməyi 

ilə də möhkəmləndirilməli idilər. 

“İttifaq”ın üzvləri ölkənin ziyalı ordusunun da din əleyhinə apardığı işin 

bir hissəsinə çevirmək məqsədi güdürdü. Müxtəlif klubların, dərnəklərin 

köməyi ilə kolxoz və sovxozlarda kütləvi təbliğat işlərini apararaq əhalini 

dindən ayırmağa cəhd edirdilər. Ateist dünyagörüşü orta məktəblərdən, ali 

məktəblərdən başlayaraq kütləvi hal alırdı. Ən əsas qüvvə dini bayramların 

keçirilməsinə yönəlmişdi. Azərbaycanda geniş vüsət almış Qurban, 

Ramazan, Mövlud və  məhərrəmlik mərasimlərinin keçirilməsinə qarşı 

təşviqat işlərinin əsas məramını ateistik ədəbiyyatın nəşr edilməsi, yayılması 

təşkil edirdi.

 1925-ci  ildə “Ümumi Allahsızlar İttifaqı”nın Bakı  şöbəsi kimi yaranan 



təşkilatın  əsas vəzifəsi zəhmətkeşləri “dini tiryəkdən” azad etmək uğrunda 

bütün  şüurlu fəhlə  və  kəndlilərin fəal mübarizəsini və onlarda elmi 

materialist dünyagörüşünü tərbiyələndirmək üçün “mübariz ateizim bayrağı” 

adı altında birləşdirməkdən ibarət idi.

 Lakin  müsəlmanlara qarşı yönəldilmiş bu təbliğat işləri səmərəli 



olmadığından dərsliklərin, kursların təşkil olunması  qərara alınmışdı. 

Azərbaycan və rus dilində təşkil olunmuş “ateist” kurslarına göndərilmiş 48 

nəfərdən yalnız 38 təhsilini sona çatdırmışdı.

Kursların tədris proqramına dünyanın yaranışı, biologiya, mədəniyyət 



tarixi, dini etiqadın meydana gəlməsi və inkişafı, din və sinfi mübarizə, 

“Allahsızlar İttifaqı”nın Azərbaycandakı fəaliyyəti 

341 


Məhəmməddən əvvəl ərəblərin vəziyyəti, Quranın nədən ibarət olması, dörd 

xəlifə dövlətinin hakimiyyət mübarizəsi, Əli və Müaviyə, Hüseyn və Yəzid 

müharibəsinin motivləri, İslamda siyasi partiyalar mövzusu daxil edilmişdi.

 1925-ci  ildə  Aİ –nın nəzdində xristian, müsəlman və  yəhudi dinlərinə 



qarşı təbliğatın metod və formalarını işləyib hazırlamaq məqsədi ilə yaranan 

üç komissiyanın İslam üzrə sədri kimi C.Məmmədzadə təyin edildi. 

 1926-cı ilin mart ayının sonunda “ Allahsızlar birliyi”nin əksəriyyəti rus 

və ermənilərdən ibarət olan 1200-1400 üzvünün iştirak etdiyi Bakı 

qurultayının iclasında Məmmədzadə  və Yarigin... çıxış edərək “sosialist 

cəmiyyətində dini mövhumata qarşı mübarizə haqqında” məruzə etdilər. 

Cəmiyyətin Bakı  zəhmətkeşlərinə etdiyi müraciətdə  şəhərin Sovetlər 

İttifaqından  Şərqə açılan qapı olduğunu qeyd edərək ümid edirdi ki, 

cəmiyyət bütün şüurlu elementlər tərəfindən dəstəklənəcək.

8

 



 Dinə qarşı Bakıda açılan ilk muzeyə Leninqraddan 3200 adda müxtəlif 

eksponat və  ədəbiyyat göndərilmişdi. İslam eleyhinə azərbaycan dilində 20 

rəsmi sənəd nəşr edilmişdi. 1927-28-ci illərdə “Allahsızlar birliyi”nin 28% 

azərbaycanlılardan ibarət olmuşdu.

 1929-cu ildə Azərbaycan Kommunist (b) Partiyasının Mərkəzi Komitəsi 



apardığı qlobal tədqiqatdan sonra artıq etiraf etmişdi ki, 1927-ci ildən 

başlayaraq Azərbaycanda “Allahsızlar  İttifaq”nın fəaliyyəti heyrətedici 

şəkildə zəifləmişdi.

10 


 1928-ci  ildə islama qarşı hazırlanmış, birbaşa hücuma rəsmi olaraq 

hökümət üzvlərindən Milli Xalq Komissarı M.Quliyev rəhbərlik edirdi. 

İslama qarşı ciddi məruzələrlə çıxış edərək o, dinə qarşı baş hücum planının 

mədəni inqilab şüarı altında keçirilməsini və bir sıra tədbirlərin müddəalarını 

hazırlamasını təklif etmişdi.

11

 



 Bolşevik rəhbərliyinin göstərişi ilə “Mübariz Allahsızlar  İttifaqı”nın 

Azərbaycan  şurası bütün özəklərində köklü dəyişikliklər aparmaq qərarına 

gəlir, təşkilatın genişlənməsi zəmin yardaraq, onun sıraların məsul işçilər, 

komsomolçular, kommunistlər formal olaraq yazılmağa sövq edildi.

12 

  

Artıq 1930-cu ildə Allahsızlar təşkilatının Bakıda 25000, bütün 



azərbaycanda isə 45000 min üzvü olur.

13

 1932- ildə  Mərkəzi Komitənin 



təkidi ilə  təşkilatın üzvlərinin sayı  zəhmətkeş kütləsinin cəlb edilməsi ilə 

artaraq 25% qadınlardan ibarət olan 80 min nəfərlik təşkilata çevrilmişdi.

14 


 Taleh HACIYEV 

342 


 1937 ci ildə  dərc olunan “SSRİ –də Mübariz allahsızlar 15 ildə” adlı 

statistik məlumat dərc olundu. Bu məlumatda qeyd olunurdu ki, 1930-cu ildə 

Azərbaycanda MAİ –ın üzvləri 3 mindən çox olmamışdır.

15 


 Yuxarda qeyd etdiyimiz rəqəmlərlə statistik məlumatda qeyd olunanları 

müqayisə etdikdə Azərbaycanda Aİ–ın rəhbərlik tərəfindən bu rəqəmlərin 

şişirdilməsinin bariz nümunəsi kimi göstərmək olar. 

 Azərbaycanda 1928-1936 illər dövründə dinə aid dərc olunmuş bütün 

qərarların bir və ya iki bəndi “MAİ”nın güclənməsinə, genişlənməsinə, 

canlanmasına həsr olunmuşdu.

16

 Bu ittifaqın fəaliyyətindəki ümumi qüsur 



onun dinə qarşı mübarizənin müntəzəm və ardıcıl aparılmamasında, sadəcə 

olaraq məhərrəmlik, orucluq və qurban bayramı münasibətlə apardığı 

təbliğat işinin kobud formalarını  tətbiq edilməsində, inzibati tədbirlərə baş 

vurulmasında ,din xadimlərinin və dindar adamların hisslərinə toxunulması 

kimi hallara yol verildiyində özünü göstərirdi.

17 


1935-ci ildə Azərbaycan K (b) P MK-nın Bürosunda partiya, həmkarlar, 

komsomol və kommunist təşkilatlarından “Allahsızlar  İttifaqı”nın  İslama 

qarşı mübarizəsinin gücləndirilməsində ona dəstək olunması tələb olunurdu. 

Bu təşkilata başçılıq edən Ş.Ələkbərli zamanında uzun müddətli represiyalar 

dövrü olduğundan bu təşkilata öz təsirini göstərir. 1936-1937 ci illərdə bir-

birinin ardınca təyin olunan anti-din başçıları  fəaliyyətsiz işlərinə görə 

vəzifələrindən azad olunurdular.Onların Azərbaycanın 35 rayonunda 18 min 

üzvülük 352 qanadının yaradılmasına baxmayaraq onların repressiyadan 

xilas olunmasına səbəb olmadı.

18 


Fəaliyyətlərinin qeyri-kafi qiymətləndirilməsinə baxmayaraq bu təşkila-

tın üzvlərinin sayı müntəzəm olaraq artırılır və 1939-1940-cı ilin məlu-

matlarında 129662 nəfəri  əhatə etməklə 3320 özək olmuşdur ki, bununda 

57592 nəfəri müsəlman mənşəli azərbaycanlılardan ibarət olduğu qeyd 

olunurdu.

19 


 Şişirdilmiş qiymətlər sayəsində tarixi ədəbiyyatda “Allahsızlar  İtti-

faqı”nın böyük bir iş gördüyü irəli sürülürdü. Qeyd olunurdu ki, ...Cəmiyyət 

xalqı  mənəvi cəhətdən azad etmək, onları dinin dumanlandırıcı  zəhərindən 

xilas etmək uğrunda fəal mübarizə apararaq bütün şüurlu fəhlə-kəndliləri 

“mübariz ateizim bayrağı” altında toplaya bilmişdir.

20 


 “Allahsızlar ittifaqı”nın fəaliyyətini bu cür şişirdilməsi  əslində Sovet-

lərin dinə qarşı siyasətində  əsas rol oynaya bilməzdi.  Bu  kimi  tədbirlər 



“Allahsızlar İttifaqı”nın Azərbaycandakı fəaliyyəti 

343 


rejimin inzibati-təziq və repressiyalar fonunda əldə olunmuş “naliyyətlər” 

baxımından yuxarda qeyd olunduğu kimi bu formal xarakter daşıyırdı, yəni, 

bu üzvlərin say miqdarının artımış olması  əsil allahsızların sayının artması 

deyil (səmimi) sadiq olduğunun göstəricisi deyildir. 

Eyni zamanda bu cəmiyyətin azərbaycanlılar üçün ağır mənəvi təhqir 

kimi sayılması, hətta onun öz dini səviyyəsiindən aslı olmayaraq, Ceyhun 

Hacıbəyli tərəfindən haqqlı olaraq göstərilməsi,

21 


bu təşkilatın böyük miq-

darda tərəfdaş  yığmaq arzusu ilə aparılan təbliğatın qabaqcadan məğlu-

biyyətə düçar olmasını görmək olardı. 

Tədqiq olunan dövrdə “Allahsızlar  İttifaqı”nın din əleyhinə kitab və 

kitabçalar, elmi və kütləvi xarakterli broşuralar yazılması və nəşrində aktiv 

iştirak etmişlərdir. 

1928 -ci ildə “Allahsızlar ittifaqı”nın Bakı  şurası  tərəfindən “Din və 

Proletariyat” adlı xüsusi kitabçası din əleyhinə mübarizə aparan təbliğat-

çılara kömək məqsədi ilə nəşr edildi. Bununla“Allahsızlar ittifaqı” gələcəkdə 

nəşr olunacaq din əleyhinə aid bir çox elmi-kütləvi kitabçaların Türkçə 

nəşrinə başlanğıc qoyaraq onun istər ateist dərnək üzvləri, istərsə kütləvi 

oxuculara istismarçı siniflərin əlində əlverişli nəzəriyyə olan dini inkar edən 

cəmiyyət və  təbiəti, elmi materialist nöqteyi nəzərindən izah etməsi 

məqsədini güdürdü.

22 

1929-cu ildə “Azərnəşr”də din, xüsusilədə  İslamla mübarizə aparan 



təbliğatçılar üçün azərbaycan dilində  “İşçi allahsızlar dərnəkləri üçün dərs 

kitabı”nəşr olunur. Mənbəyi rus dilində olan din əleyhinə mübarizə işlərinin 

xüsusiyyətinə aid olan kitabda İslam dinin yaranma tarixi, İslam dinin 

məzhəbləri, İslam mədəniyyəti, Ramazan, Qurban, məhərrəmlik mərasimləri 

haqda, islamda qadın məsələsi, kommunizm nöqteyi - nəzərindən izah 

edilmişdir.

23

 

Rus kommunistlərinin iddiaları müsəlman kommunistləri tərəfindən 



1928-1930 cu illərdə, “Mədəni inqilab və  İslam”, “Panislamizm, impe-

rializim və ruhaniyyət”, “Orucluğun əmələ gəlməsi”, “Qurban kəsmək haq-

qında”, “Məhərrəmlik münasibətilə”, “Din və Qadın”, və s. kimi kitab və 

kitabçalar hazırlanaraq, ictimaiyyət arasında yayılmasında özünü 

göstərirdi.

24 


Ümumiyyətlə, 1930-cu ilə qədər ümumi tirajı 160 000 nüsxəyə çatan 32 

əsər buraxılsa da, ateist kadrların yetişməsində müsbət rol oynamamışdır.

25 


 Taleh HACIYEV 

344 


C. Hacıbəyli din əleyhinə təbliğatda bu cür kitabların nəşrinin zəif olduğunu, 

orjinal  əsərlərin az olduğunu, tərcümə edilmiş  ədəbiyyatın isə dinə  və 

ilahiyyata qarşı  nəzəri fikirləri çıxmaq  şərti ilə müsəlman reallığına uyğun 

gəlmədiyini göstərmişdi.

26 

Azərbaycanda din əleyhinə yaranan təşkilatın “Allahsız” adlı  mətbuat 



orqanı da var idi. Ümumiyyətlə 20-ci illərin  əvvəlindən başlayaraq 

bolşeviklər din əleyhinə  mətbuatdan geniş istifadə edərək “Kommunist”, 

“Bakı fəhləsi”, “Kəndli” “Yeni yol” qəzetlərinin, “İnqilab və Mədəniyyət”, 

“Şərq qadını”, “Gənc Bolşevik” “Maarif və  mədəniyyət”, “Kommunist 

tərbiyəsi uğrunda”, “Molla Nəsrəddin” jurnalarının nəşrini başladı.

27 


Dövrü mətbuat içərisində din və ruhanilik əleyhinə mübarizədə “Molla 

Nəsrəddin” satirik jurnalı bolşeviklər üçün xüsusi önəm daşıyırdı. Belə ki, 

bu jurnal Cəlil Məmmədquluzadənin başçılığı altnda 7 aprel 1906 ci ildən 

başlayaraq

28

  ətrafında Azərbaycan cəmiyyətinin qabaqcıl və müttərrəqi 



qüvvələrini toplayaraq öz səhfələrində  məişətdə olan mövhümatı, xürafatı, 

dini fanatizmi tənqid edirdi. Jurnal nəinki dini fanatizmi, habelə  həyatın 

aynasında  əyri görünən nə vardırsa hamsını özünün əvəzsiz qələmi ilə ifşa 

etmiş və bu baxımdan geniş oxucu kütləsi qazanmışdır. 

Bolşeviklər aprel inqilabından sonra bu cür məqamlardan ustalıqla 

istifadə edərək öz siyasi ideyalarını yaymağa çalışırdılar. 

“Molla Nəsrəddin” jurnalı bolşevik siyasətindən fərqli olaraq dinin 

məişətdən yox olmamasına çalışmış  və özünün 4-cü sayında insanlara 

Allaha, peyğəmbərə  və imamlara itaət etməni, lakin mövhumata səbəb 

olanları tənqid atəşinə tutmasını qeyd etmişdir.

29 

Azərbaycan K(b)-P MK-nin din və mövhümat əleyhinə mübarizədə 



“Molla nəsrəddin” jurnalından istifadə etmək haqqında 26 aprel 1923 cü il 

tarixdə  qərar çıxarmışdır.

30 

Beləliklə “Molla Nəsrədin” jurnalı sovet 



hakimiyyətin tərəfinə keçərək mövhümat, cəhalət , köhnə adət və  ənənələr 

əleyhinə öz ənnənəvi mübarizəsini davam etdirməsinə baxmayaraq ,1925-

1927 illərin dövrü mətbuatında C.Məmmədquluzadə  və “Molla Nəsrəddin” 

jurnalı  həyatla ayaqlaşa bilməməkdə  təqsirləndirilmiş.

31 

Bu cəhətdən 



Aəzərbaycan K(b)P MK –nin 9 aprel 1929 cu il tarixdə keçirilən “Dini 

xürafatla mübarizədə respublika partiya təşkilatının vəzifələri haqqında 

məsələ müzakirə edən plenumun qətnaməsinə “Molla Nəsrəddin” jurnalının 

“din əleyhinə oxunaqlı, kütləvi , ucuz jurnal kimi yenidən təşkil edilməsinə” 



“Allahsızlar İttifaqı”nın Azərbaycandakı fəaliyyəti 

345 


dair ayrıca bir təklif daxil edilmişdir. Bundan başqa, “Allahsızlar İttifaqı”nın 

işini gucləndirmək , azərbaycan dilində din əleyhinə müntəzəm iş aparılması 

və genişləndirilməsi məqsədi ilə “Molla Nəsrəddin” jurnalının cəmiyyətin 

mətbuat orqanına çevrilməsi tövsiyyə olunmuşdur.

32 

 Azərbaycanda ateizim hərəkatının fəal iştirakçılarından olan İ.Dubinski 



“Din ilə mübarizə  cəbhəsində” adlı  məqaləsində yazmışdır: “Molla 

Nəsrəddin” jurnalı din əleyhinə mübarizədə lazimi iş görmür, “ Mübariz 

Allahsızlar  İttifaqı”nın Bakı  və dairə komitələrinin dəfələrlə  qərar 

çıxarmalarına baxmayaraq , bu vaxta qədər “Allahsız” məcmüəsi ilə  əvəz 

edilərək nəşr olunmur. Qəribə bir fakt qeyd edəlim : Azərbaycanda liberal və 

azad fikirli “Molla Nəsrəddin” jurnalı  nəşr olunur. Məcümənin nəşri üçün 

kifayət qədər vəsait buraxılır, lakin bu məcmüə  əsl həqiqətdə öz 

redaktorunun orqanıdır. Elə güman edirik ki, bu kefiyyətə son veriləcək və 

nəticə etibarı ilə mübariz allahsız işçi sinifinin öz məcmüəsi ,orqanı 

düzələcəkdir.

33

 

Artıq 1931-ci il avqust ayından “Molla Nəsrəddin” jurnalı yeni heyət və 



redaktor tərəfindən “Azərbaycan və Bakı Allahsızlar” şurasının orqanı kimi 

nəşr olunmağa başlandı. Lakin bolşeviklərə din əleyhinə mübarizədə həqiqi 

ateist jurnalı lazım idi. Bu baxımdan jurnalın 6-cı sayından yəni 1932-ci ilin 

yanvar ayından etibarən jurnal “Allahsız” adı ilə nəşr edildi. Jurnalın məsul 

redaktoru Vəli Xuluflu, onun redaksiya heyəti Dubinski, Əhməd Tirinç, 

Sami Kamal, M.S.Ordubadi təyin olundu.

34 

Bolşeviklər jurnalın bu adla nəşr olunmasını “Əski Molla Nəsrəddin” 25 



illik mübarizəsində bir çox mühüm işlər görmüşsədə, ancaq rekonstruktiv 

dövrün tempinin qabağında getmək deyil, hətta dalından belə gedə 

bilməməsini  əlaqələndirmişdilər. “Molla Nəsrəddin” jurnalının 4-cü 

sayından onun ateist deyil, teist olması məlum olmuşdur.

35 

Göründüyü kimi bolşeviklər, özlərinin də etiraf etdikləri kimi “Molla 



Nəsrəddin” jurnalının teist olmasını, onların maraqlarına cavab verməməsini 

dialektik materializmi təbliğ etməməsini adının dəyişdirilərək “Allahsız” 

adlandırılması ilə nəticələndirmişlər. 

Azərbaycan MAİ-ın Mərkəzi və Bakı  Şurasının orqanı olan bu 

məcmüənin nəşr olunaraq cəmiyyət arasında yayılmasında məqsədi dinin və 

din xadimlərinin ifşa edilməsi, təbiət və cəmiyyətə qarşı olan dini baxışların 

tənqid edilməsi, dialektik materializim dünya görüşünün, sosializm 


 Taleh HACIYEV 

346 


quruluşunun müvəffəqiyyətlərinin, din əleyhinə aparılan mübarizənin vəzifə 

və formalarının tətbiq edilməsi, Azərbaycanda vahid dinsizlər çəbhəsi əmələ 

gətirilməsi, mübariz allahsızlar kadrosunun hazırlamasından ibarət idi. 

Jurnalın din əleyhinə və sosializim quruluşu uğrunda mübarizə, kapitalist 

və müstəmləkə ölkələrində din, elmi populyar, bədii kütləvi, mübariz 

allahsızlar cəmiyyətinin fəaliyyəti, tənqid və biblioqrafiya kimi şöbələri 

mövcud idi.

 

Yüksək sahəli bir yayım orqanına məxsus xüsusiyyətlərdən məhrum olan 



məcmüədə daha çox kobud, sərt, təcavüzkar, hətta mənasız, səfeh bir dildən 

və üslubdan istifadə edilmişdir. Jurnalda dinlə  əlaqəli karikaturalar, dini 

hekayələr ,və felyotanlar, ədəbi tənqidlər, ºerlər, xəbərlər, tarixlə  əlaqəli 

məqalələr, və s. yer almışdır. 

Ümumilikdə jurnalda əsas olaraq işlənən mövzular bundan ibarət idi: 


Yüklə 3,55 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   24   25   26   27   28   29   30   31   ...   37




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin