Elmи мяъмуяси
Dinə qarşı təbliğata və təşviqata yol göstərən məqalələr
Yüklə 3,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Dinin elmə zidd olduğuna aid məqalələr.
- Dinin meydana çıxması, tarixi və nədən ibarət olmasına dair məqalələr.
- Dini bayramlara aid məqalələr.
- Üləma ilə əlaqəli məqalələr isə öz kəskin və təhqiramizliyi ilə seçilirdi.
- İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYAT
- MODERNLEŞME SÜRECİNDE MASLAHAT TARTIŞMALARI BAKIMINDAN MAKASID KONUSU Dr. Samirə HƏSƏNOVA 1. Giriş
- 1.1. İslam hukuk literatüründe makâsıd
|
Dinə qarşı təbliğata və təşviqata yol göstərən məqalələr. Bu başlıqlı məqalələrdə əsasən din əleyhinə mübarizənin üsul və metodlarından danışılır. Əsasən, SSRİ Aİ -ın sədri olmuş Y.Yaroslavskinin “Din əleyhinə aparılan mübarizəni millətçiliyə qarşı edilən mübarizə ilə rabitələndirməli”, İ. Dubinskinin “Allahsızlar ölkə müdafiəsinə hazır olmalıdır”, Zakalinskayanın “Allahsız kadroları yaradalım”, “Stalin yoldaşın göstərişlərini dinlə mübarizə işlərində həyata keçirəlim”, “Azərbaycanda radio ilə, dinlə mübarizə darülfününü”, “Muzeylər din əleyhinə nə cür mübarizə etməlidir”, “Mübariz vəzifə”, və s. kimi adlı məqalələr jurnalda yazılmışdır. 36
“Zəlzələ nədən əmələ gəlir?”, “Dolu nədir?” “Qar nədir?”, “Qaibdən çıraq nə cür yanır?”,“Külək nədir?”, “Kimya kənd təsərrüfatı”?,“Çarlz Darvin və din” adlı məqalələrə yer verilmişdir. 37
Engelsin, Leninin din və islam haqqında görüşləri tərcümə edilərək nəşr olunmuşdur. 38
Dini bayramlara aid məqalələr. Bu mərasimlər zəhmətkeşlərin istismar olunmasında, sinfi düşmənin əlində silah rolunu daşıdığını və ruhanilərin zənginləşməsi üçün bir mənbə olduğu qeyd edilir. 39.
“Allahsızlar İttifaqı”nın Azərbaycandakı fəaliyyəti 347
Üləma ilə əlaqəli məqalələr isə öz kəskin və təhqiramizliyi ilə seçilirdi.
Bu məqalələrdə, “Cəmdək yeyən və leş dağıdanlar əleyhinə”, “Müsəlman ruhaniləri İngiltərə imperializminin xidmətində”, “İslamiyyət- imperialistlərin əlində istismar alətidir”, Ülləma, cahil inqilaba qarşı “güvənilməz”, “ istismarçı”, “ mühafizəkar”, “ xalq düşməni”, “ imperialist əlaqəli” və “ajent” olaraq təsvir edilmişdir. Eyni zamanda ülləma ilə bağlı ədəbi-bədii təbliğat formalarından olan hekayələrdə, lətifələrdə, şerlərdə, ülləmanın əxlaqsızlığı haqqında məqalələr yazılmış və onların xalqın gözündən salınmasına çalışmışdılar. 40
Jurnalda xalq tərəfindən müqqədəs sayılan yerlərlər: məçidlər, türbələr pirlər, ocaqlar, haqqında da yazılar verilmişdir. Bu pirlərin, ocaqların sosialist quruluşuna , kolxoz təşkilinə, yeni həyat şəraitinə böyük maneə törətdiyini və onlarla da mübarizə aparılmasının vacibliyi bildirilmişdir. Hətta, bu barədə rəhbərlik tərəfindən suallar tərtib edilərək, rayon təşkilatlarına məçidlərin, pirlərin, ocaqların sayının hesaba alınması barədə sorğular göndərilmişdir. Bu sorğular Pirlərin yerləşdikləri yerlərin adlarından, tiplərindən, hansı kənddən və rayondan ziyarət olunduğundan, ilin hansı mövsümündə və ya hansı bayramlarda daha çox ziyarət edilməsindən, hansı xəstəliklərə şəfalı olmasından, ziyarətçilərdən kişilərin və ya qadınların olmasından, rayonda məçidlərin sayından, bağlanan məçidlərin hansı məqsədlərlə istifadə olunmasından , şüra dövründə yeni tikilmiş məçidlər haqda olmasından ibarət olaraq cavabların müfəssəl şəkildə “Allahsız” jurnalına və ya “Mərkəzi Allahsızlar” Şurasına göndərilməsi təklif olunmuşdur. 41
Bölgələrdə və mərkəzdə dinə qarşı təbliğat-təşviqat işlərinin yekunlarına aid jurnalda yazılan məlumatlarda isə vəziyət əldə olunmuş “nailiyyətlər” baxımından müsbət sayılmırdı. Məsələn; Lənkaran, Astara , Masallı, Gəncə ,Quba, Göyçay, Səlyan Naxçıvan, Ordubad ,Sabirabad Zaqatalada kimi bölgələrdən gələn məlumatlar “Rayon xəbərləri” başlığı altında nəşr olunurdu. Bu yazılarda bölgələrdə “Allahsızlar İttifaqı”nın yalnız adının olduğu, bu təşkilatın mətbu orqanı olan “Allahsız” jurnalının kifayət qədər muxbirlərin hazırlanmamasını və din əleyhinə mübarizə işlərinə lazimi fikir verilmədiyini yalnız bayram vaxtlarında təbliğat aparıldığı qeyd olunmuşdur. 42
Taleh HACIYEV 348
Azərbaycanda din əleyhinə aparılan işlərdə hazırıqlı ateist kadrların zəif olduğunu nəzərə alaraq, rəhbərlik MAİ-ın Mərkəzi Şurası 1931-1932 ci ildə radio “Allahsızlar darülfün”unu təşkil etməyi qərara almışdır. Darülfünunda 900 nəfəri türk olmaqla 1200 nəfərin təhsil alacağı nəzərdə tutulurdu. MAİ- nın Mərkəzi şurasının darülfünuna yazılmaq üçün dairələrdən aldığı anketlərin sayında Azərbaycanda buna lazımınca fikir verilmədiyi görünürdü. 43
Bolşeviklər “Molla Nəsrəddin” jurnalının əvəzinə, MAİ-ın mətbuat orqanı olan “Allahsız” jurnalını nəşr etməklə, məişətdən dinin tamamilə yox edilməsinə nail olacaqlarını düşünürdülər. Kəmiyyət baxımında jurnalın əməkdaşlarının sayının artmasına baxmayaraq, kefiyyətcə jurnal geniş xalq arasında özünü tanıtdıra bilmirdi. Bunun isbatı olaraq, 1932-ci ilin avqust ayında “Allahsız” jurnalının 8-ci sayında dərc olunmuş “Yeni qalibiyyət uğrunda” məqaləsi hələ bu vaxta qədər bir dəfə də olsun oxucular konfransının çağırılmadığını, kənd təsərrufatı, əsasəndə pambıq rayonları ilə lazımi qədər sıx, və canlı əlaqələrin bağlamadığını qeyd etmişdir. 44
Bütün cəhdlər boşa çıxdığından 1935- ci ildə özünə rəğbət qazanmayan “Allahsız” jurnalı ləğv edilərək eyni adda qəzet kimi 5000 tirajla çıxmağa başlasada böyük narazılıq nəticəsində çapı dayandırıldı. 45
Nəticə etibarilə bolşeviklərin bu cəmiyyəti yaradaraq onun fəaliyyətinə böyük ümidlər bəsləyərək tam tərsi ilə qarşılaşdığını qeyd etmək olar. Belə ki, yuxarda qeyd eytdiyimiz məlumatlarda da özlərinin etiraf etdikləri kimi, bu tədbirlər təsadüfü xarakter daşıyaraq öz nəticəsini vermirdi. Bu baxımdan “Allahsız”lar cəmiyyəti din əleyhinə mübarizə işlərində özünü doğrultmamış, özü- özünü ləğv etmişdir. Eyni zamanda bu cəmiyyətin fəaliyyəti ikinci dünya müharibəsi zamanı bolşeviklərin xeyrinə ola bilməzdi. Müharibə illərində dinə olan təzyiq bir az zəifləsə də, sonrakı illər üçün bunu söyləmək çətindir. Belə ki, ilkin dövrlər bolşeviklər hakimiyyəti sağlamlaşdırandan sonra dinə qarşı inzibati zoraki təzyiq tətbiq etsələr də, müharibədən sonrakı illərdə də “kommunizmə doğru sıçrayış” etməyə hazırlaşan partiya və hökümət başçılarının səyi nəticəsində dinə qarşı inzibati-zoraki təzyiq yenidən canlanmışdır. 46
“Allahsızlar İttifaqı”nın Azərbaycandakı fəaliyyəti 349
İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYAT
1. Vəkilov Mehdixan. Azərbaycanda mədəni inqilab 1920-1940. Bakı. 2005. s.87. 2. Nuruzadə Şəhla. XX əsrin 20-30 cu illərində Azərbaycanda etnokonfessional şərait və onun xüsusiyyətləri. Dissertasiya. Bakı. 2007. s.29 3. M.Səttarov. Sosializim quruculuğu dövründə Azərbaycan xalqında ateizm dünyagörüşünün formalaşması. Bakı. 1964. s.162. 4. “Mübariz Allahsızlar İttifaq”nın rayon və şəhər sovetləri haqqında əsasnaməsi.1938. Bakı. Azərnəşr. s.1-13. 5. Джейхун Хаджибейли. Антиисламистская пропаганда и ее методы в Азербайджане. Мюнхен.1959 s.54. 6. Azərbaycan tarixi.3-cü hissə, Bakı,1973.s.454. 7. İşçi Allahsızlar dərnəyi üçün dərs kitabı.(1-hissə). Bakı. Azərnəşr. 1929. s.4 8. Ceyhun Hacıbəyli.eyni əsər.s.55. 9. Bennigson-Quelquejay.Stepde Ezan sesleri. İstanbul 1981 .Çev. Nezih.Uzel.s.180-181. 10. Göyüşov Altay. Azərbaycan Dövlət siyasi partiyalar və ictimai hərəkatlar arxivi. ARDSPİHA.f.1.siy.77.iş.36.v.32. 11. Mustafa Quliyev. Mədəni inqilab və islam.Bakı.Azərnəşr.1928.s.47- 50. 12. Bəxtiyar Nəcəfov. Deportasiya.3-cü cild.Bakı 2006.Çaşoğlu.s.293. 13. Dubinski İ.Şura Azərbaycanında 10 ildə dinlə mübarizə. //İnqilab və Mədəniyyət.1930 №4.s48-50. 14. “Allahsız” jurnalı 1932-ci il №4 s.1-2. 15. Ceyhun Hacıbəyli. Eyni əsər.58. 16. Bəxtiyar Nəcəfov.Azərbaycan Dövlət siyasi partiyalar və ictimai hərəkatlar arxivi. ARDSPİHA.f.1.siy.74.iş.817. 17. M.Səttarov.eyni əsər.s.164. 18. Göyüşov Altay. ARDSPİHA.f.1.siy.74.iş368.v.292 ARDSPİHA. .f.1. siy.77 iş,1049,v.69 19. Bəxtiyar Nəcəfov.eyni əsər.s.294. Göyüşov Altay. ARDSPİHA.f.1.siy.235.iş.1120.v.5
Taleh HACIYEV 350
20. Azərbaycan tarixi.3-cü hissə s.455. 21. Ceyhun Hacıbəyli. Eyni əsər.s.53. 22. Din və Proletariyat.Bakı.Azərnəşr.1928.s.3-5. 23. İşçi Allahsızlar dərnəyi üçün dərs kitabı. (1-hissə). Bakı. Azərnəşr. 1929. s.4-6 24. Mustafa Quliyev.“Mədəni inqilab və islam”.Bakı.Azərnəşr.1928, Vəli.Xuluflu. “Panislamizm ,imperializim və ruhaniyyət”, Bakı. Azərnəşr. 1929 T.Hüseynov. “Orucluğun əmələ gəlməsi”, Bakı.Azərnəşr.1930. M.S.Ordubadi.“Qurban kəsmək haqqında”, Bakı.Azərnəşr.1930. Vəli Xuluflu“Məhərrəmlik münasibətilə” Bakı.Azərnəşr 1932. Vəli Xuluflu “Din və Qadın”Bakı Azərnəşr.1930. 25. Dubinski İ.Şura Azərbaycanında 10 ildə dinlə mübarizə.// İnqilab və Mədəniyyət.1930 N;4.s.50. 26. Ceyhun Hacıbəyli. Eyni əsər.s.61. 27. M.Səttarov.eyni əsər.s.151-152. 28. Molla Nəsrəddin Bakı . Elm, 1988, c.1, s.3-15. 29. Molla Nəsrəddin jurnalı. 1906,28 aprel №4, s.2-3 30. Vəkilov Mehdixan.eyni əsər.s.88 31. Molla Nəsrəddin Bakı. “Çinar-çap”nəşriyyatı. 2005 c.3, s.6. 32. Çadranın götürülməsi, Din əleyhinə mübarizə və başqa işlər sahəsində A.K.(b) P-nın yaxın vəzifələri. Bakı. 1929. s. 11-13. 33. Dubinski İ. Din ilə mübarizə cəbhəsində. İnqilab və mədəniyyət jurnalı, 1930 №1 s.31-32. 34.“Allahsız”jurnalı.1932 yanvar №1 35. Molla Nəsrəddin jurnalı.1931 avqust №1 s.3-10. 36. Molla Nəsrəddin jurnalı. 1931 avqust №1 s.5, 9,16, “Allahsız” jurnalı.1932 yanvar.№1,s. №2.s.15 №6-7, s.8. №9-13.s.6 37. “Allahsız” (Molla Nəsrəddin) jurnalı.1931 Noyabr- Dekabr.№4- 5.s.11,20, “Allahsız” jurnalı.1932 yanvar.№1 s.5.N2 s.14.N5,s.6 38.
“Allahsız” jurnalı 1932 №1-6.s.4 №6-7.s.2 39.
40.
“Allahsız” jurnalı 1932 №1-6 S.12 41.
“Allahsız” (Molla Nəsrəddin) jurnalı.№4-5s.7. “Allahsızlar İttifaqı”nın Azərbaycandakı fəaliyyəti 351
“Allahsız” jurnalı 1932 №6-7s.1 42.
“Allahsız” jurnalı 1932№2-7 S.18.№3-8,S.26. 43. “Allahsız” jurnalı 1932№2-7.S.15. 44. “Allahsız” jurnalı 1932№8-12.s.1 45. Göyüşov Altay. ARDSPİHA.f.1.siy74.iş430 .v25. 46. Abdulla Əhədov.Azərbaycanda din və dini təsisatlar.Bakı.1991.s.6.
Taleh HACIYEV 352
РЕЗЮМЕ
В данной статье автор описывает периоды борьбы большевиков в составе «Объединения безбожников» в Азербайджане. Образование этого общества в Азербайджане сыграло немалую роль против религии и традиции народа. Несмотря на большие усилия, это общество не смогла с корней очистить религиозные убеждения и традиции в Азербайджане.
RESUME
In the given article the author describes the periods of the Bolsheviks’ struggle in the part of “The Society of Atheists” in Azerbaijan. The formation of this society in Azerbaijan played some role against the religion and the traditions of the nation. In spite of great attempts this society couldn’t basically clean the religions in Azerbaijan.
Modernleşme sürecinde maslahat tartışmaları bakımından makasıd konusu 353
BAKIMINDAN MAKASID KONUSU
Sözlükte “bir şeyi hedeflemek, ona yönelmek” anlamındaki kasd kökünden türeyen ve “niyet, amaç, hedef, gerekçe” gibi manalarda kullanılan maksıd kelimesinin çoğulu olan makâsıd İslami literatürde şeriat kelimesiyle birlikte kullanılarak “dinin gayeleri” veya “Şari’nin hükümleri koyarken hedeflediği gayeler” anlamına gelmektedir. İslam hukukçuları müstakil olarak ele almadan önce kullara yönelik emirlerin gaî ciheti bazı kelam problemleriyle karma biçimde ele alındığından ibâdetler ve hukuk alanındaki dini bildirimlerin amaçları konusunda farklı eğilimler ortaya çıkmıştır. Allah’ın kulları için iyi olanı yapmak ve faydalı olanı emretmek zorunluluğunun bulunup bulunmadığı ve dini sorumluluk bağlamında insan fiillerinin iyilik ve kötülüğünün akılla bilinip bilinmeyeceği meselesinde ortaya çıkan eğilimiler makâsıd düşüncesinin temelinde yer alan talil konusuyla ilgili görüşler için de yönlendirici bir etkiye sahip olmuştur. Mutezileyle Maturîdî ve Eş’âriyye’ye mensup İslam alimleri arasında görüş farklılıkları ve tartışmaların temelde hükümlerin amaçlarını ortaya çıkarmaya yarayan talil işleminin başka bir ifadeyle, fıkıh usulünde ahkamın talil edileceği ilkesi İslam hukukçularınca kabul görmüş ve talil yöntemi ortaya çıkan yeni fıkhî meselelerin çözümünde uygulanagelmiştir. 1
İslam hukukçuları tarafından vurgulanmaya başlanan bu tabir, hem naslarda açıkça belirtilmiş hem de ictihad yoluyla ulaşılmış dini-hukuki düzenlemelerde dikkate alınan bir unsuru ifade etmeye başlamıştır. Fıkıh usulü eserlerinde makâsıdu’ş-şâri, makâsıdu’ş-şerîa, makâsıdu’ş-şer’iyye, makâsıdu’t-teşri gibi çeşitli şekillerde ifade edilen bu terimin esasını kulların
1 Boynukalın, “Makâsıdü’ş-Şerîa”, DİA, XXVII/423 Dr. Samirə HƏSƏNOVA 354
faydası, onlardan meşakkati gidermek oluşturmaktadır. Böylece maslahat düşüncesinin de çerçevesi belirlenmiş olmaktadır. Başka bir anlatımla, bugün ictihad tartışmalarının esasını teşkil eden maslahat düşüncesinin Şari’nin veya Şeriatın maksatları çerçevesinde değerlendirilmesi öngörülmüştür. Bu açıdan makâsıd ile mesalih arasıdan doğrudan bir ilişki bulunmaktadır. Hatta makâsıd mesalihi kuşattığı için her iki kavram birbirinin yerine kullanılmıştır. İslam alimlerince zikredilen diğer genel hukukî gayeler ise maslahat kavramı kapsamında sayılmakta ve onun gerçekleşmesine vasıta olarak görülmektedir. 2
1.1. İslam hukuk literatüründe makâsıd Makâsıd konusunu ilk dile getiren İmamu’l-Harameyn olarak bilinen Cüveyni (ö. 478/1085)’dir. Makâsıdın terimleşme sürecini başlatan Cüveyni, konunun önemini vurgulayarak hükümlerin belirli amaçlar için konulmuş olduğunu anlayamayanları basiretsiz olmakla suçlamıştır. 3 Cüveyni nas veya icma bulunmayan bir olayın dini hükmünün tespitinde mensup olduğu mezhebin temel görüşünü verdikten sonra nassı kıyas yoluyla yeni hükümlere uygulamak isteyen müctehidin önce o nassın hükmüne münasip bir vasfı (illeti) araştırması gerektiğini ileri sürmekte ve illeti maksada yönelik olarak işlemektedir. Cüveyni’ye göre maslahat incelemeye tabi tutulmadan esas olarak kabul edilemez. İmam Malik dahil, hiçbir İslam aliminin bunun aksi şekilde bir görüşü yoktur. 4 Dolayısıyla, Cüveyni, maslahatın her zaman şeriatın maksatları bağlamında ele alınarak incelenmesi ve gayelerle ilişkisi olduğu takdirde asıl olarak kabul edilmesi gerektiğini ileri sürmektedir. Bu konuyu Cüveyni’den sonra daha düzenli bir şekilde ele alan öğrencisi Gazzâlî, maslahatı insanların dünya ve âhiret için menfaatlerine olacak şeyleri temin etmek ve zararlarına olacakları önlemek şeklinde tanımlamakta ve şöyle açıklamaktadır: Yararı sağlama ve zararı giderme insanların amaçlarıdır. İnsanların yararı ise, amaçlarının gerçekleştirilmesidir.
2 Boynukalın, “Makâsıdü’ş-Şerîa”, DİA, XXVII/424 3 Cüveyni, el-Burhan, II/961 4 Cüveyni, el-Burhan, II/1204 Modernleşme sürecinde maslahat tartışmaları bakımından makasıd konusu 355
Maslahattan kastımız, Şeriatın amacının korunmasıdır” 5 Gazzâlî, Cüveyni’nin beşli maslahat taksimini zarûriyât, hâciyât ve tahsiniyât şeklinde üç kısımda toplamıştır: a. Zarûriyyât: Şerîatın insanlara ilişkin amacı din, can, akıl, nesil ve malın korunması bu kısımda yer alır. Bu beş temelin korunmasını içeren her şey maslahat; bu beş temeli ortadan kaldıran her şey mefsedet olup, bu mefsedetin giderilmesi maslahattır. 6 Şeriatin, faaliyetleri halkın dinini ortadan kaldırılmaya sebebiyet verenlerin cezalandırılmasına hükmetmesi böyledir. Kısasın vacip kılınması, canı koruma amacına; şarap içme cezası teklifin medarı olan aklın korunmasına; zina haddinin vacip kılınması neslin korunmasına; gasbedicilerin ve hırsızların cezalandırılması insanların yaşam dayanağı olan mallarının korunmasına matuftur. 7
b. Hâciyyât: Bu kısımdaki maslahatlara küçük kız ve erkek çocuklarının evlendirme yetkisinin velîye bırakılması böyledir. Bunda her hangi bir zaruret yoktur, fakat maslahatların sağlanmasına ihtiyaç var. Yine maslahatın kaçırılması endişesiyle ve gelecekte olması beklenen uygun geçimin sağlanabilmesi düşüncesiyle evlilikte denklik şartının koşulması da böyledir. 8 Şâtıbî, bu tür yararların sağlanmasına rahatlık ve güçlüğün kaldırılması açısından ihtiyaç duyulduğunu ve dikkate alınmadığı zaman insanların güçlük ve meşakkate düşeceklerini ifade etmektedir. 9 Kısacası, hâciyyat, zarûriyyât düzeyinde olmamakla beraber insanların hayatlarını sıkıntıya düşmeden ve kolaylık içinde sürdürebilmeleri için muhtaç oldukları düzenlemeler ve bunların sağladığı yararlar demektir. 10 Şâtıbî, ibâdetler için ruhsatları örnek verirken, muamelatta mudârebe, müsâkat ve selem gibi akitler örnek göstermektedir. 11
Tahsiniyyât: Zarûriyyât ve hâciyyât düzeyine çıkmamış düzenlemeleri ve yararları ifade eder. Gazzali, tahsîniyyâtı ibadetlerin ve muamelelerin güzelleştirilmesi, süslenmesi ve kolaylaştırılması; âdetlerde ve
5 Gazzâlî, el-Mustasfâ, I/286 6 Gazzâlî, el-Mustasfâ, I/286-287 7 Gazzâlî, el-Mustasfâ, I/287-288 8 Gazzâlî, el-Mustasfâ, I/289 9 Şâtıbî, el-Muvâfakât, II/10; İbn Âşûr, Makâsıd, s. 82 10 Dönmez, “Maslahat”, DİA, XXIX/82 11 Şâtıbî, el-Muvâfakât, II/11 Dr. Samirə HƏSƏNOVA 356
muamelelerde en güzel yöntemlere riayet edilmesini içerdiği şeklinde ifade etmektedir. 12 İbadetlerde temizlik hükümleri, israftan kaçınma gereği, yeme içme adâbıyla ilgili hükümler, henüz sonuçlanmamış akid görüşmesine katılmanın tasvip edilmemesi, savaşta kadın, çocuk ve din adamlarının öldürülmesinin yasaklanması tahsîniyyâtın örneklerindendir. 13
Hocası Cüveyni’nin beşli taksimini üçe indirmesi ve korunması gereken beş maslahatı ortaya koyarak, şeriatın maksatlarının bu beş zaruri esası korumak olduğunu açıklaması günümüze kadar yapılan tüm makâsıdu’ş- şeria çalışmalarının temelini teşkil etmiştir. 14 Karâfî, isimlerini zikretmemekle birlikte, bazı İslam hukukçularının bu esaslara ırzın korunmasını da eklediğini ve kendisinin onlara katıldığını söylemektedir. 15
maslahat tartışmalarının başını çeken Tûfî’ye göre, nas, icma ve maslahat müstakil birer delildirler ve maslahat içlerinde en kuvvetli olanıdır. Dolayısıyla, maslahatla nas ve icma çatıştığı takdirde, “zarar vermek ve zararla mukabele etmek yoktur” hadisine binaen maslahata riayet tercih edilir. 16
muamelatta maslahatın nass ve icmayla çatıştığı takdirde bile ona riayet etme gereğinden söz etmesi, modernleşme sürecinin talep ettiği değişim sürecinde maslahatın İslam hukukçularınca bağımsız olarak başvurulabilecek bir kaynak olarak düşünülmesine zemin hazırladığı söylenebilir. Fakat belirtmek gerekir ki, Tûfî, makâsıd-maslahat konusundaki radikal görüşünün yanı sıra, usulcülerin bu üçlü taksimine katılmakta, tahsînî ve haci seviyesindeki maslahatlara mantıki açıklık getirmekte, haci ve tahsînî kısımdaki maslahatlarla amel edilebilmesi için şer’i bir dayanakla desteklenmesi gerektiğini söylemekte ve dayanaktan yoksun maslahatlarla hüküm verildiği takdirde sakıncalı durumların ortaya çıkabileceğini
12 Gazzâlî, el-Mustasfâ, I/290 13 Dönmez, “Maslahat”, DİA, XXIX/882 14 Râzî, el-Mahsul, II/219; Amidi, el-İhkam, II/240; Karâfî, Tenkih, s. 391; İbn Âşûr, Makâsıd, s. 78-79; Şâtıbî, el-Muvâfakât, II/8-12; Şelebi, Usul, s. 286-287; Hassan, Nazariyyetu’l-Maslaha, s. 24, Zeydan, el-Veciz, s. 236; Buti, Davabıt, s. 110 15 Karâfî, Tenkih, s. 391 16 Tûfî, Risale, s. 23-24 Modernleşme sürecinde maslahat tartışmaları bakımından makasıd konusu 357
belirtmektedir. Ona göre, nas, icma ve ma’kulu’n-nas’tan yoksun bir maslahat mücerred re’yle hüküm koymaktır ki bu caiz değildir. Çünkü caiz olursa, her bir ferd kendisi için ortaya çıkan maslahatı haci ve tahsînî maslahat yerine koymaya kalkışır ve Peygamber göndermenin anlamı kalmaz. 17
İslam hukuk literatüründe makâsıd teorisini sistemli ve geniş bir üslupla ele alan İslam hukukçusu Şâtıbî diğer usulcülerden farklı olarak bu teoriye ayrıca bir bölüm ayırmış ve müstakil olarak incelemiştir. Cüveyni’den itibaren İslam hukukçuları tarafından ele alınan ve ortaya çıkan fıkhi meselelerinin çözümünde kullanılan talil yönteminden dolayı zikredilegelen makâsıd konusu Şâtıbî’ye kadar fıkıh usulü içinde ayrıca bir bölüm olarak işlenmemiştir. Nitekim, Şâtıbî de fıkıh usulüne getirdiği bu yeniliğin bid’at olarak görülmesinden endişe duyarak, izlemiş olduğu yöntemin Kur’an ve Sünnete, selefe ve daha sonraki alimlerin görüşlerine uygun olduğunu ifade etmiştir. 18 el-Muvâfakât isimli kitabının ikinci cildini makâsıd konusuna ayırmış olan Şâtıbî, Şeriatın kulların maslahatı için konulmuş olduğu sonucuna tümevarım (istikra) metoduyla varmış olduğunu belirtmektedir. Ona göre, istikra delili ile varmış olduğu bu sonuç kesin delildir. Dolayısıyla, hükümlerin talili şeriatın bütün tafsilî hükümleri için de geçerlidir. Kıyas ve ictihadın şer’i bir delil olarak sübut ve kabulü işte bu noktadan hareketle olmaktadır. 19
kendinden önceki İslam hukukçuları gibi kabul etmiş ve zaruriyat’ın tamamının beş temel üzerine kurulduğunu belirtmiştir. Fakat Şâtıbî, hâcî ve tahsînî maslahatları da zarûriyyata bağlı olarak değerlendirmektedir. Ona göre, haciyyat, makâsıdın sınırlarını genişletmek, zaruri maslahatın gerçekleşmesini kolaylaştırmak üzere teşri kılınmıştır. 20 Tahsiniyâtı ise, üstün ahlak anlayışına uygun olarak davranış göstermeyi, sağduyu sahiplerinin hoş karşılamadığı olumsuz hallerden uzaklaşmayı temine yönelik şeylerden olarak niteleyen 21 Şatıbî’ye göre, haci veya tahsînî 17 Tûfî, Şerhu Muhtasaru’r-Ravda, III/206 18 Şâtıbî, el-Muvâfakât, I/22-26, 59 19 Şâtıbî, el-Muvâfakât, II/7 20 Şâtıbî, el-Muvâfakât, II/9,23 21 Şâtıbî, el-Muvâfakât, II/11 Dr. Samirə HƏSƏNOVA 358
unsurlar ihlal edildiği takdirde, zaruriyyat sıkıntı ve meşakkat içerecek ve sağduyu sahiplerinin güzel ve iyi buldukları vasıflardan uzak kalmış olacaktır. Bu durumda zaruri olan vacibin işlenmesi bir tekellüf arzedecek ve şeriatın konulduğu sırada gözetilen maksatlara ters düşmüş olacaktır. 22
sürmektedir. Gördüğümüz gibi, şeriatın maksatları konusu, İslam hukuk literatürüne Cüveyni’den itibaren girmiş ve şeriatın temel maksatları belirlenerek talil işlemi onun üzerine bina edilmiştir. Öğrencisi Gazzâlî ise onun bu çalışmasını geliştirerek daha geniş biçimde ele almıştır. Böylece maslahat veya hikmetle talil işleminin sübjektiflik içerebileceği tartışmalarına bir bakıma çözüm getirilmiş ve çerçeve çizilerek beş zaruri temele dayandığı sürece yapılabileceği savunulmuştur. 23
olarak açıklanan makâsıd konusu maslahat tartışmalarında gündeme getirilerek söz konusu tartışmalarda önemli yer tutmaktadır. Bu konu Şâtıbî’den sonra Tahir b. Âşûr’a kadar müstakil olarak çalışılmamıştır. Fakat Abduh ve Reşit Rıza gibi ictihad ve yenilik yanlısı alimlerin konuya dikkat çekmesiyle ictihad fikrinin canlanmasıyla birlikte yeniden gündeme gelmiş ve İslam aydınlarının yenilik tartışmalarının eksenini oluşturmuştur.
Yüklə 3,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|