Elmи мяъмуяси


ÇEVRE EĞİTİMİNDE SORUNLAR



Yüklə 3,55 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə20/37
tarix05.05.2017
ölçüsü3,55 Mb.
#16979
1   ...   16   17   18   19   20   21   22   23   ...   37

5. ÇEVRE EĞİTİMİNDE SORUNLAR 

Eğitim çoğu zaman, hayatın sabit bir aşaması olarak görülmekte, beş 

yaşında başlayıp ilkokul, ortaokul ve lise, bir ihtimalle de yüksek öğretimde 

bitip ardından çalışma hayatının başladığı düşünülmektedir. Ama eğitimin, 

                                                 

18

 Zengin, Eyüp, Hüseynov Sakit “Enviromental Education in Azerbaijan,” Journal 



Of Qafqaz Üniversity, Spring 2002, Number 9, s. 1-7 

19

 DPT, “Çevre,” s. 35. 



Dr.  Eyup ZENGİN 

238 


ekonomi, toplum ve çevre sorunlarını çözecek düzeyde tam potansiyeline 

varacaksak, kendimizi bu sınırlı görüşten kurtarmamız gerekmektedir.

20

 

Azerbaycan’da bugün, ortaokullarda doğa bilimlerinin eğitiminde, çevre 



ile ilgili bilimsel bilgilerin yaşamla ilişkilendirilmesi acil olarak 

sağlanmalıdır. Örneğin, IX. Sınıfta, “İnsan ve Sağlığı” konusu öğretilirken 

insan sağlığının çevresel faktörlere bağlılığı, havanın, suyun ve toprağın 

kirlenmesinin insan sağlığına etkisi Sumgayıt ve Bakü kentlerinin yaşam 

koşullarından alınmış kesin bilgilerle açıklanabilir. Veya VI. sınıfta Fizik 

derslerinde “Fizik ve Teknoloji” konusu öğretilirken belirtilmelidir ki, Petrol 

doğanın bize vermiş olduğu bir servettir. Lakin, Petrol üretimi sürecinde 

toprak ve bitkiler, etraftaki su havzaları özellikle Hazar Denizi 

kirletilmektedir. Bu noktada öğrencilere; Petrol üretimi sürecinde çevrenin 

kirlenmesinin önlenmesinde diğer etkenlerle birlikte, çalışanların çevre 

bilinci ve duyarlılıkları da önemlidir. Ayrıca orta öğretimin üst sınıflarında 

öğrencilere çevre hukuku konusunda belirli bilgi verilmelidir.

21

 

 



6. ÖNERİLER 

Üniversitelerde teknolojinin, koruma ve çevre açısından takibi, teknik 

mühendislik hizmetleri içinde yer alan diğer disiplinlerle takviyesinden öte; 

sorunların nedenleri ve alınması gerekli tedbirler yönünden lisansüstü 

eğitimde araştırmanın desteklenmesi çok yararlı olacaktır. 

Temeli gençliğe dayanmayan tabiatı koruma ve çevre sorunlarının 

gelecek yıllarda daha iyi çözümlenebileceğini düşünmek mümkün değildir. 

Her kesim bu sorunların içinde az veya çok sorumludur. Bu nedenle yarının 

uygulayıcısı, eğitimcisi ve yöneticisi olacak bu potansiyel ihmal 

edilmemelidir.

22

 

Çevre eğitiminde esas sorun, geleneksel eğitim anlayışımızı çağın 



gereklerine göre nasıl düzenleyeceğimiz; eğitim sistemimizin sağlıklı 

yönlerini devam ettirirken, yeni şartlara göre nasıl değiştireceğimiz 

sorunudur. Çevrenin insanoğlunun ihtiyaçlarını karşılayabilmek için 

                                                 

20

 Nüfus ve Hayat Kalitesi Bağımsız Komisyonu, “Geleceğe Özen,” s. 88. 



21

 Zengin, Eyüp, Hüseynov Sakit “Enviromental Education in Azerbaijan,” s. 1-7 

22

 Asmaz, Hasan, “Türkiye’de Çevre-Eğitim,” Yeni Türkiye Dergisi Çevre Özel 



Saysı, 95/5,n669-674. 

Çevre sorunlarının önlenmesinde önemli bir faktör olarak çevre eğitimi 

239 


rasyonel olarak kullanılması, gelişigüzel kullanımın doğurduğu tükenme ve 

kirliliğin önlenmesi, çevrenin kendi kendini yenileme yeteneğini 

koruyabilmesi için kararlılığın sağlanması, amaçlar arasında olmalıdır. 

Çevrenin yaşlı veya küçük, toplumun tüm bireylerini ilgilendirmesi 

nedeni ile tüm bireylerin çevre konusunda eğitilmeleri gerekir. Eğitim 

sadece okulla sınırlı kalmayıp, okul dışında; başta endüstri işletmeleri, 

çalışanlar, esnaflar, madenciler, kırsal kesimde tarım ve hayvancılıkla 

geçinenler olmak üzere tüketimde payı olan tüm kesimlere yönelik 

uzmanlaşmış eğitim programları ile uygulanmalıdır.

23

 



Çevre sorunlarıyla mücadelede ve çevre eğitiminin amacına ulaşmasında 

daha önce de belirtildiği gibi, geniş kitlelere ulaşmak önemlidir. Geniş 

kitlelere ulaşmanın yolu ise ilköğretimden başlayarak konuyu işlemek, bunu 

coğrafya dersi arcılığı ile bütün eğitim ve öğretim sürecince gündemde 

tutmak ve toplumu bu yolla bilinçlendirmekten geçmektedir. Çevre ve insan 

etkileşimi üzerinde önemle duran coğrafyacılardan ve coğrafya derslerinden 

çevre eğitiminde istifade edilmeye çalışılmalıdır. Örgün eğitimde çevre 

eğitimi bazı ülkelerde müstakil bir ders olarak okutulurken, diğer bazı 

ülkelerde konuyla ilgili dersler içerisindeki konulara serpiştirilerek 

verilmektedir. Çevre eğitimi, eğer diğer dersler içerisinde veriliyorsa, okul 

öncesinden lise son sınıfa kadar düzenli ve planlı bir şekilde birbirinin 

devamı niteliğinde olmalıdır. Türkiye’de de, çevre içerikli konular 

ilköğretim ve ortaöğretimde diğer bazı programların bünyesinde 

verilmektedir. Bu derslerdeki ilgili konulara gereken önem verilmeli ve 

ilgililer konunun takipçisi olmalıdır. Ayrıca, İlköğretim programları arasında 

bir dönem olduğu gibi adında “çevre” ifadesi geçen dersler bulunabilir ve 

böyle de mesajlar verilmelidir.

24

 



Okullarda, bütün derslerin müfredatlarında, çevreye ilişkin unsurlara yer 

verilmelidir. Çevre sadece, Çevre Sorunları, Çevre ve Ekoloji, Çevre 

Hukuku gibi derslerin müfredatları ile sınırlandırılmamalıdır. 

                                                 

23

 Gökdayı,  İsmail, “Çevrenin Geleceği: Yaklaşımlar-Politikalar,” Türkiye Çevre 



Vakfı Yayını, Ankara-1997, s. 178 

24

 Alım, Mehmet, “Avrupa Birliği Üyelik Sürecinde Türkiye’de Çevre Eğitimi ve 



İlköğretimde Çevre Eğitimi,” s. 599-616 

Dr.  Eyup ZENGİN 

240 


7. DEĞERLENDİRME  

Genellikle çevre sorunlarının çözümünde eğitimin başta gelen bir çözüm 

yolu olduğu konusunda giderek yaygınlaşan bir görüş birliği gelişmektedir. 

Ancak, kökeninde toplumsal, ekonomik, ekinsel etmenlerin yattığı çok 

karmaşık bir nitelik taşıyan çevre sorunları konusunda eğitimin tek ve etkin 

bir çözüm yolu olarak gösterilmesi hem toplumdaki değişme süreçlerinin 

devingenliğini kavrama, hem de bir üst yapı kurumu olan eğitimin niteliğini 

belirleme açısından yanıltıcıdır.

25

 

Ailede başlayacak çevre bilinci ve olumlu tutum geliştirme sürecinin 



önemli iki ayağının eğitim kurumları ve iletişim araçları olduğu 

unutulmamalıdır. Çevre eğimi de ailede başlar. Aileden, sokaktan ve kitle 

iletişim araçlarından kazanılan bilgiler, okullarda verilen öğretim kadar 

önemlidir. Dolayısıyla çevre eğitimi, örgün eğitim kadar hatta ondan daha 

fazla sistemli olarak yürütülecek bir yaygın eğitimin de konusudur. Çevre 

eğitiminin sadece örgün eğitim kurumlarında verilmesi düşüncesi doğru 

olmayacaktır.

26

 



Bir bütün olarak çevre karşısında bir sorumluluğa sahip olan insana 

edilgen değil, etkin olmak görevi düşmektedir.

27

 Temelinde çevre duyarlılığı 



ve bilinci için sunulacak eğitim bir yandan ülkedeki eğitim dizgesinin 

özyapısına bağımlı olmakla birlikte, aynı zamanda demokrasi, insan hakları 

ve barış için eğitimle iç-içelik göstermektedir. Çevreyi biçimlendiren 

kararların alınması konusunda bireyde, siyasal, aktöresel (etik) bir 

sorumluluk, daha doğrusu duyarlılık, bilinçlenme yaratma ön plana 

çıkmaktadır.

28

 

İnsanların çevre bilincine sahip olmasında, çevre unsurları ve çevre 



sorunları konusundaki bilgilerinin önemli yeri vardır. Ancak, sahip 

olduğumuz bilgiler, gözlemlerimiz ve çeşitli anketler göstermektedir ki, 

                                                 

25

 Geray, Cevat, “Çevre İçin Eğitim,” İnsan Çevre Toplum içinde (Yayına Hazırlayan 



Ruşen Keleş),” Imge Kitabevi Yayını, İkinci Baskı, Ankara-1997, s. 65 

26

 Alım, Mehmet, “Avrupa Birliği Üyelik Sürecinde Türkiye’de Çevre Eğitimi ve 



İlköğretimde Çevre Eğitimi,” s. 599-616 

27

 Keleş, Ruşen, “Çevre, Yurttaş, Sorumluluk,” “İnsan Çevre Toplum içinde (Yayına 



Hazırlayan Ruşen Keleş), ” Imge Kitabevi Yayını, İkinci Baskı, Ankara-1997, s. 

93-122. 


28

 Geray, Cevat, “Çevre Koruma Bilinci ve Duyarlılığı  İçin Halkın Eğitimi,” Yeni 

Türkiye Dergisi Çevre Özel Sayısı, 95/5, s.664-668 


Çevre sorunlarının önlenmesinde önemli bir faktör olarak çevre eğitimi 

241 


Azerbaycan’da çevre eğitimi günümüzün beklentilerine cevap 

vermemektedir. Bu durum, Azerbaycan’da çevreye karşı  işlenen suçların 

artması ile de kendini göstermektedir. Ayrıca, Çevre ile ilgili çağdaş 

düzenlemeleri içeren yasaların kabul edilmiş olmasına rağmen, bu yasaların 

halk tarafından kabul edilmesi, benimsenmesi ve yaşama geçirilmesine engel 

olan belirli objektif ve subjektif etkenler vardır. Objektif amillerin en 

önemlisi, ülkede mevcut olan sosyal ve iktisadi güçlüklerdir. İnsanların 

çevre bilinci ve duyarlılığı ile hareket etmelerini engelleyen bir başka etken 

ise, çevre hukukunun temel özelliklerinin ve çevre suçlarının kitle iletişim 

araçlarında yeterli yer bulamaması önemli subjektif neden olarak karşımızda 

durmaktadır.

29

 



Çevre eğitiminde temel hedef; toplumun tüm kesimlerini çevre 

konusunda bilgilendirmek, bilinçlendirmek, olumlu ve kalıcı davranış 

değişiklikleri kazandırmak ve bireylerin aktif katılımlarını sağlamaktır. Bu 

hedefe ulaşabilmek amacıyla Türkiye için öngörülen çözüm önerileri ise şu 

şekilde sıralamak mümkündür. 

 

1- Çevre bilincinin kazandırılmasında en büyük etken olan çevre eğitimi 



toplumun tüm kesimlerine ulaşacak  şekilde yaygınlaştırılmalıdır. Çevre 

eğitimi her yaş ve meslekteki kişilere belirli bir program dahilinde 

verilmelidir. 

 

2- Okul öncesinden başlamak üzere uygulamalı çevre eğitimine ağırlık 



verilmeli, çocuklara çevreyi tanıtıcı, tabiatı sevdirici mesajların yanı  sıra 

çevre sorunlarının yarattığı tehlikeler de anlaşılır bir biçimde 

vurgulanmalıdır.  İlköğretim okullarında uygulamalı çevre eğitimine ağırlık 

verilerek 4. sınıftan itibaren çeşitli derslerde ünite bazında çevre konularına 

ağırlıklı olarak yer verilmelidir. 

 

3- Ortaöğretim kurumlarında Milli Eğitim Bakanlığınca uygun görülen 



programlarda çevre dersinin haftada bir saat zorunlu ders olarak ders 

programlarında yer alması sağlanmalıdır. 

                                                 

29

 Zengin, Eyüp, Hüseynov Sakit “Enviromental Education in Azerbaijan,” s. 1-7 



 

Dr.  Eyup ZENGİN 

242 


4- Yükseköğretim kurumlarında çevre mühendisliği eğitimi sadece 

mühendislikle sınırlı kalmamalı, diğer disiplinlerle takviye edilmesi 

sağlanmalı, ayrıca hukuk, iktisat, tıp, diğer sosyal bilimler eğitiminde de 

çevre konularına önem verilmelidir. 

 

5-  İlgili kamu kuruluşlarında çalışan personele hizmet içi eğitimin 



verilmesi sağlanmalıdır. 

 

6- Kitle iletişim araçlarıyla çevre eğitiminin yaygınlaştırılmasına önem 



verilmeli, TV ve radyo programları ve basın yoluyla geniş halk kitlelerine 

çevre eğitimi verilmesi için işbirliğinin güçlendirilmesi sağlanmalıdır. 

 

7- Kamuoyunda çevre konularında dikkati çekmek ve aktif katılımı 



sağlamak amacıyla çeşitli kampanyalar ve yarışmalar düzenlenmelidir. 

 

8- Çeşitli kurs, seminer, panel, sempozyum, açık oturum ve benzeri 



toplantılar düzenlenerek kamuoyunun bilinçlenmesi sağlanmalıdır. 

 

9- Çevre eğitimi, her çevrede verilmeli, uygulamaya yönelik olmalı ve 



her ortam çevre eğitimi için araç olarak kullanılmalıdır. 

 

10- Çevre korumasında pek çok ülkede uygulanan çevre dostu malların 



üretimi ülkemizde de yaygınlaştırılmalı, bu ürünlerin kullanımı desteklen-

meli, mavi nokta, yeşil bayrak gibi uygulamaların yaygınlaştırılması teşvik 

edilmelidir. 

 

8. KAYNAKLAR 

Alım, Mehmet, “Avrupa Birliği Üyelik Sürecinde Türkiye’de Çevre 

Eğitimi ve İlköğretimde Çevre Eğitimi,” Kastamonu Eğitim Dergisi, Ekim 

2006, Cilt 14, No:2, s. 599-616 

Asmaz, Hasan, “Türkiye’de Çevre-Eğitim,” Yeni Türkiye Dergisi Çevre 

Özel Saysı, 95/5. 

Çevre Bakanlığı; Çevre Bakanlığı; Türkiye Çevre Atlası-2004, Ankara-

2006 


Çevre sorunlarının önlenmesinde önemli bir faktör olarak çevre eğitimi 

243 


Demirkaya, Hilmi, 2006, Çevre Eğitiminin Türkiye’deki Coğrafya 

Programları İçerisindeki Yeri ve Çevre Eğitimine Yönelik Yeni Yaklaşımlar. 

Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt:16, sayı: 1, Sayfa:207-222, 

Elazığ. 


DPT, “Çevre,” Yedinci Beş  Yıllık Kalkınma Planı, Özel İhtisas 

Komisyonu Raporu, Ankara, 1994. 

Geray, Cevat, “Çevre Koruma Bilinci ve Duyarlılığı  İçin Halkın 

Eğitimi,” Yeni Türkiye Dergisi Çevre Özel Sayısı, 95/5. 

Geray, Cevat, “Çevre İçin Eğitim,” İnsan Çevre Toplum içinde (Yayına 

Hazırlayan Ruşen Keleş),” Imge Kitabevi Yayını,  İkinci Baskı, Ankara-

1997. 

Gökdayı, İsmail, “Çevrenin Geleceği: Yaklaşımlar-Politikalar,” Türkiye 



Çevre Vakfı Yayını, Ankara-1997 

Keleş, Ruşen, “Çevre, Yurttaş, Sorumluluk,” “İnsan Çevre Toplum 

içinde (Yayına Hazırlayan Ruşen Keleş), ” Imge Kitabevi Yayını,  İkinci 

Baskı, Ankara-1997. 

Keleş, Ruşen (Yayına Hazırlayan), “İnsan-Çevre-Toplum,” Imge 

Kitabevi Yayını, İkinci Baskı, Ankara-1997. 

Nüfus ve Hayat Kalitesi Bağımsız Komisyonu, “Geleceğe Özen,” 

Türkiye Çevre Vakfı Yayını, Ankara-1997. 

Uzunoğlu, Selim, “Çevre Eğitiminin Amaçları, Uğraşı Alanları ve 

Sorunları”, Ekoloji Çevre Dergisi, Ekim-Kasım-Aralık 1996, Sayı: 21. 

Zengin, Eyüp, Hüseynov Sakit “Enviromental Education in Azerbaijan,” 

Journal Of Qafqaz Üniversity, Spring 2002, Number 9, s. 1-7 

Zengin Eyüp, Kulaklıkaya, Musa, “Azerbaycan’da Çevre Sorunları ve 

Çevre Hukuku,” Uluslar arası Özel Hukuk Sempozyumu, Bakü, 2005, s. 

422-435 


C.Əfqaniyə görə dinin fəlsəfəsi 

245 


 

 

C.ƏFQANİYƏ GÖRƏ DİNİN FƏLSƏFƏSİ 

 

Qəmər MÜRŞÜDLÜ



  

 

 

XIX yüzillikdə  İslamda oyanışın və islahatçılığın  ən görkəmli 



ideoloqlarından biri və  Şərq xalqlarının azadlığı  və inkişafının siyasi 

modelinin yaradıcısı,  əslən azəri türkü olan Cəmaləddin Məhəmməd Seyid 

Səfdər oğlu  Əsədabadi  Əfqani (öl. 1897) dövrünə görə mükəmməl təhsil 

almışdır. Uşaqkən valideyinləri ilə Kabilə köçən Cəmaləddin ilk təhsili evdə 

atasından almış, sonra onu Qəzvində  və Tehranda davam etdirmiş, dini 

elmlər, tarix, fəlsəfə, coğrafiya, məntiq, siyasət və s. sahələrdə geniş bilik 

qazanmışdır. 

C.Əfqaninin dünyagörüşünün formalaşmasında və elminin təkmilləş-

məsində  İraqın Nəcəf  şəhərində keçirdiyi təhsil illəri  əhəmiyyətli rol 

oynamışdır. Burada o dövrünün məşhur alimlərindən olan müctəhid Hacı 

Şeyx Mürtəza Ənsaridən və axund Molla Hüseynqulu Həmədani Dərcəzini 

Şəvəndidən mükəmməl dərslər almışdır. Nəcəfdə iki böyük şəxsiyyət – 

tanınmış  həkim və alim Ağa Seyid Əhməd Tehrani Kərbəlayi və  İraqın 

böyük mücahidi, istedadlı  ədib və  şair Seyid Səid Nübbubi ilə dostluq 

Cəmaləddinin mənəviyyatına, həyata baxışlarının formalaşmasına və elminin 

tamamlanmasına güclü təsir göstərmişdir. 

Nəcəfdə təhsilini başa vurduqdan sonra Cəmaləddin elmin digər sahələ-

rini öyrənmək məqsədilə Hindistana getmiş, burada qaldığı bir il yarım vaxt 

ərzində Avropalı müəllimlərdən təbiət elmləri və ingilis dili üzrə  dərslər 

almışdır. 

Dərin biliyə, çevik zəkaya və azad düşüncəyə malik C.Əfqanini gənc 

yaşlarından Şərq xalqlarının ağır həyatı, cəhalət və səfalət içində çabalaması, 

Avropa dövlətlərinin Şərqə münasibətdə yürütdüyü müstəmləkəçilik siyasəti 

çox düşündürmüş, narahat etmişdir. Və bundan dolayı o bütün fəaliyyətini 

                                                 

 Bakı Dövlət Universitetinin fəlsəfə tarixi və  mədəniyyətşünaslıq kafedrasının 



dosenti, fəlsəfə elmləri namizədi. 

 Qəmər MÜRŞÜDLÜ 

246 


İslam aləmində geriliyə, durğunluğa və müstəmləkə zülmünə qarşı 

mübarizəyə yönəltmişdir. 

Əfqani müsəlmanların tənəzzüldən, cəhalət, mövhumat və müstəmləkə 

zülmündən xilasının, azadlığının və  tərəqqisinin, onların keçmiş  şöhrət və 

qüdrətinin, döyüşkənlik ruhunun bərpasının  İslamın təməl prinsipləri 

zəminində mümkünlüyünü əsaslandırırdı. Buna görə  də o öz əsərlərində, 

çıxış  və söhbətlərində  İslam dünyasının mənəvi-siyasi birliyinin (ittihadi-

İslam) və ilkin İslamın saf ruhunun dirçəldilməsinin zəruriliyini təbliğ edir, 

müsəlmanları Qərb xalqlarını inkişafa çatdırmış rasional elmləri İslamın saf 

hikmətilə  mənimsəməyə  səsləyirdi. Mütəfəkkir Quran ayələrinin 

mahiyyətinin müdriklik işığı ilə təfsir edilməsini tövsiyə edirdi və düşünürdü 

ki, yalnız belə bir səy müsəlmanların şüur və qəlblərini doğru yola yönəldə 

bilər, onları gerilik və xürafatdan xilas edə bilər. Və onun özü də bu sahədə 

geniş  fəaliyyət göstərirdi; tələbələri ilə, davamçıları  və  həmfikirləri ilə 

söhbətlərində  İslamın təməl prinsiplərinin, Quran ayələrinin hər cür 

ənənədən uzaq, rasional təfsirini verir, ilkin İslam dəyərlərinin dirçəldilməsi 

zəruriliyini əsaslandırırdı. 

Mütəfəkkir İslamda islahatın mahiyyətini də məhz bu anlamda, yəni ilkin 

İslamı olduğu kimi qavramaqda, ağıla dayanaraq şərh və  təbliğ etməkdə 

görürdü. O deyirdi: “...Dini islahatın mənası Rəsulillah gətirməyən bir şeyi 

dinə artırmaq, yainki İslam qaydalarını batırmaq deyil, bəlkə  Rəsulillah 

gətirmiş dinə sonradan və sonrakı adamlar tərəfindən  əlavə olunan şeyləri 

götürüb də dini əsri-səadətindəki rövşənə salmaq deməkdir”

1

.  Şeyxin 



məqsədi  İslam dinini deyil, müsəlmanların  şüurunu dəyişmək, onlara saf 

Quran hikmətini aşılamaq idi. 

Şeyx Cəmaləddin dini elmlərdə mükəmməl biliyə  və nüfuza sahib olsa 

da, dini mövzularda az əsərlər yazmışdır. Buna baxmayaraq o demək olar ki, 

bütün əsərlərində İslamın müsbət məziyyətlərini, ümmətin tərəqqisində onun 

müstəsna rolunu yüksək dəyərləndirmiş, bir sıra  əsərlərində,  əsasən də 

“Naturalizm haqqında həqiqət” kitabında və “Təfsirçinin təfsiri” 

məqaləsində ümumiyyətlə dinin bəşər mədəniyyətinin inkişafındakı yerini, 

                                                 

1

  İqtibas üçün bax: Ş.Qurbanov. Cəmaləddin  Əfqani və türk dünyası. Bakı, 1996, 



s.24. 

C.Əfqaniyə görə dinin fəlsəfəsi 

247 


cəmiyyətdəki funksiyalarını müəyyənləşdirmiş, dinin fəlsəfəsinə dair 

maraqlı mülahizələr söyləmişdir. 

Cəmaləddin Əfqaniyə görə, din insan nəslinin yaşayışı üçün həqiqi həyat 

sistemidir, həqiqi sivilizasiyadır, “insan üçün yeganə xoşbəxtlik vasitəsidir”

2



Şeyx dini, özəlliklə də İslamı “elm əldə etmək və mədəniyyət sahibi olmaq 



üçün ilk müəllim,  ən möhkəm və  ən düzgün rəhbər”

3

 adlandırırdı. Filosof 



yazırdı ki, bəşəriyyətin inkişafının ilk dövrlərində insanlıq yaxşılığı pislikdən 

ayıra bilmədiyi və qorxu içində olduğu zamanlarda mürəbbilər tərəfindən ali 

varlığın adı ilə təbliğ olunan nəsihətlərə və əmrlərə itaət etməklə ümidlərinə 

doğru irəliləmişdir: “Müsəlman, Xristian və ya bütpərəst olsun, bütün 

millətlərin barbarlıqdan mədəniyyətə doğru dini təlimlə  çıxıb irəlilədiyini 

kimsə inkar edə bilməz”

4



Əfqani bəşər tarixindəki bütün dinləri həqiqi və batil inanclara bölürdü. 



Həqiqi inanclar sırasında o səmavi dinlərdən bəhs edir, batil dinlərə isə 

politeizmi və bütpərəstliyi (səbaizm, brahmanizm, buddizm, zərdüştilik, 

qədim misirlilərin, finikiyalıların, yunanların və b. inancları) aid edirdi. 

Şeyx Cəmaləddin dinləri bəzi prinsiplərinə görə fərqləndirsə də, onların 

hamısının insanlığı müəyyən sahələrdə irəli apardığını, müəyyən bir 

xoşbəxtlik səviyyəsinə çatdırdığını qeyd edirdi. O yazırdı ki, inanc 

formasından asılı olmayaraq bütün dinlər tərəqqiyə yol açır. Mütəfəkkirə 

görə, yəhudilər inancları sayəsində köləliyin alçaldıcı həqarətindən fironluğa 

qədər yüksələ bilmişlər.  Ərəblər  İslam dininin köməyi ilə qüdrətdə, 

sivilizasiyada, elm və sənətdə və s. dünyanın ağasına çevrilmişlər. Filosofun 

fikrincə, çoxsaylı allahlara, bütlərə, inəklərə, ulduzlara, min cür mövhumata 

və s. inam hindlilərin, misirlilərin, babillilərin, yunanların və digər qədim 

xalqların elmdə, mədəniyyətdə, hərbdə tərəqqisinə mane olmamışdır. Müasir 

xristianlar da “müqəddəs üçlük, xaç, dirilmə, baptizm, təmizlənmə, keşişin 

günahlardan azad etməsi və  şəkildən-şəklə düşmə kimi şeylərə inana-inana 

öz üstün mövqelərini möhkəmləndirmiş, elm, bilik və  sənaye sahələrində 

                                                 

2

 C.Afqani. Dehriyyuna Reddiye (Natüralizm eleştirisi). İst.,1997, s.88. 



3

 C.Afqani. Taassup / Afqani C., Abduh M. El-Ürvetül – vüska. İst., (nəşr ili 

göstərilmir), s.128.  

4

 C. Afqani. Renana cevap / M.Türköne. C.Afqani. Ankara, 1994, s.57-58. 



 

 Qəmər MÜRŞÜDLÜ 

248 


tərəqqiyə nail olmuş və sivilizasiyanın zirvəsinə yüksəlmişlər”

5

. Görünür elə 



bu inanclarına görə  də müəllif xristianları batil dinlərə inanan xalqlar 

cərgəsinə daxil etmişdir. 

Əfqani mülahizələrini ümumiləşdirərək yazırdı: “Dini inanclar, istər 

həqiqi olsun, istərsə  də batil, elmin əldə edilməsini, yaşamaq vasitələrinin 

əldə edilməsini və normal sivilizasiyanın tərəqqisini qadağan etmədikcə, heç 

bir  şəkildə sivilizasiya və dünyəvi tərəqqi ilə ziddiyyət təşkil edə bilməz. 

Güman etmirəm ki, dünyada bu şeyləri qadağan edən din tapılsın...Üstəlik, 

mən deyərdim ki, imanın azlığı sivil həyatda yalnız qarışıqlığa, mənəviy-

yatsızlığa və ümidsizliyə səbəb olur. Düşünün – bu ki, nihilizmdir!”

6

 



Mütəfəkkir dinin əxlaqi dəyərlərini, onların cəmiyyətin mənəvi həyatının 

inkişafındakı rolunu yüksək qiymətləndirirdi. Yazırdı ki, din insanın ağlına 

üç inanc prinsipi və ruhuna da üç məziyyət vermişdir. Filosofun qısa şəkildə 

“xoşbəxtliyin altı inanc və  əxlaq prinsipi”, yaxud “altı  təməl prinsip”

7

 

adlandırdığı bu həqiqətlər, onun düşüncəsinə görə, “toplumlar üçün 



mövcudluq dayağı, ictimai quruluşun təməli və sivilizasiyanın möhkəm əsası 

xarakterindədir”

8

  və xalqları  təkamül və inkişaf yolunda irəliləməyə, 



xoşbəxtliyin zirvələrinə çatmağa sövq edir, insanlardan pislik və  fəsadı 

uzaqlaşdırırlar. 

Cəmaləddinin qeyd etdiyi inanc prinsiplərindən birincisi – insanın, 

özünün yer üzünün sultanı  və yaradılmışların  ən dəyərlisi, ləyaqətlisi 

olmasını  təsdiqləməsidir; ikincisi – bir dinə inanan toplumun özünü ən 

xeyirli ümmət hesab etməsi və imansızlardan, xüsusən də doğru yoldan 

uzaqlaşanlardan üstün olmasına inanmasıdır; üçüncüsü – insanın bu dünyada 

ancaq mükəmməllik səviyyəsinə yetmək üçün yaradıldığını bilməsidir. Bu 

prinsipə görə, insan çatdığı mükəmməllik səviyyəsi sayəsində bu dünya 

                                                 

5

 J.al-Afghani. Commentary on the Commentator / Nikki R.Keddie. An Islamic 



Response to Imperialism. Political and Religious writings of Sayyid Jamal ad-Din 

“al-Afghani”. Berkeley, Los Angeles, London, 1983, 2-nd edit., p.128. 

6

 Yenə orada, s.128-129. 



7

  Əfqaninin  bu prinsiplərdən bəhs edən  “Səadətin altı guşəli qəsri”  adlı  məqaləsi 

(yəqin ki, “Naturalizm haqqında həqiqət”  əsərinin bir hissəsi)  M.Ə.Rəsulzadə 

tərəfindən türk dilinə tərcümə olunaraq, çap edilmişdir. Bax: “Türk yurdu”, 1911, 

3, s.70-77.  

8

 C.Afqani. Dehriyyuna Reddiye, s.25. 



C.Əfqaniyə görə dinin fəlsəfəsi 

249 


həyatından daha yüksək, “geniş,  əzablardan uzaq, səadəti bitməz-tükənməz 

həyatın yurdu olan bir diyara keçər”

9



Əfqani bu inanc prinsiplərinin məzmununu, mahiyyətini və  bəşər 



mədəniyyətinin inkişafındakı müsbət rolunu da açıqlayır. Məsələn, filosofun 

nəzərincə, özünü yaradılmışların  ən dəyərlisi hesab etməsi sayəsində insan 

zəruri olaraq heyvani xüsusiyyətlərdən uzaqlaşır və bu uzaqlaşma hissi 

gücləndikcə, insanın ruhu ağıl aləmində daha da yüksəlir, mədəniyyət və 

fəzilət sahibi olur; belə insan cəmiyyətin digər üzvləri ilə sevgiyə, anlaşmaya 

və ədalətə söykənən bir həyat yaşayır. Bu inanca görə “insan xüsusiyyətləri 

və xarakteri etibarilə heyvanlara bənzəməkdən xilas olmuşdur. İnanc sistemi 

bu keyfiyyətilə düşüncəni inkişafetdirici, ağlı fəallaşdırıcı, nəfsi təmizləyici, 

çirkin mövqe və davranışlardan qoruyucu bir rol oynar”

10



İkinci inanc prinsipi toplumların, özünün digər toplumlardan və ya 

insanlardan üstünlüyünü qəbul etməsidir. Mütəfəkkirin mülahizələrinə görə, 

heç bir toplum yaradılış etibarilə özünün aşağı  səviyyədə olduğunu, 

kamilliyə yetişmək üçün qabiliyyətinin yetərsizliyini düşünməməlidir. Və öz 

üstünlüyünə inanmaq digər insanları  əksiltmək demək olmayıb, bu inanca 

haqq qazandırmaq üçün elmlərə sahib olmağa, sənayeni, texnologiyaları 

inkişaf etdirməyə can atmaq deməkdir və bu inanca malik xalqlar 

mədəniyyət və sivilizasiyada daha yüksək mövqelər qazanmaq üçün davamlı 

olaraq çalışarlar. Bu inanc xalqlar arasında rəqabət duyğusunu doğurmuşdur. 

Əfqaninin şərhində üçüncü inanc “insanın bu aləmə bir sıra yaxşı məziy-

yətlər əldə etmək və bu keyfiyyətləri sayəsində daha uca bir aləmə yüksəl-

mək üçün gəldiyinə, daha geniş bir dünyaya köç edəcəyinə, cənnətlərə varıb 

oranın gözəlliklərilə bəzənəcəyinə qəti inanmasıdır”

11

. Bu inanca sahib insan 



özünü daha yaxşı yetişdirir, daha yüksək  əxlaqi-mənəvi dəyərlərə can atır, 

nəfsini təmizləyir, “rüşvətə meyl salmır”, “xainlik etmir, yalana və hiyləyə əl 

atmır”. Filosof bu inancı “sosial quruluşun dayanacağı  ən möhkəm təməl” 

adlandırır. Çünki həmin inanc insanlar arasındakı münasibətlərdə sevgi, 

ədalət, barış prinsiplərinə əsaslanır, toplumlararası əlaqələri gücləndirir. 

                                                 

9

 Yenə orada, s.25-26. 



10

 C.Afqani. Dehriyyuna Reddiye, s.27. 

11

 Yenə də orada, s.28-29. 



 

 Qəmər MÜRŞÜDLÜ 

250 


Mütəfəkkir belə bir nəticəyə  gəlirdi ki, dinin aşıladığı bu inanc 

prinsipləri insanı xoşbəxtlik zirvəsinə qaldırır; bu prinsiplərdən məhrum olan 

toplumlarda isə rəzillik, cəhalət, gerilik, mənəviyyatsızlıq və bədbəxtlik baş 

alıb gedər. 

C.Əfqani yazırdı ki, din insanların ruhuna da üç məziyyət, xasiyyət nəqş 

etmişdir. Bu məziyyətlərdən birincisini filosof utanma (həya) duyğusu 

adlandırır. O utanma hissini cəmiyyətin sosial və etik nizamlanmasının mü-

hüm ünsürü hesab edərək yazırdı ki, bu duyğu insanları çirkin əməllərdən, 

heyvanlara xas şəhvət quyusuna düşməkdən qoruyur; ictimai sistemi qoru-

maq işində onun təsiri saysız qanunun, polisin və jandarmanın təsirindən 

daha güclüdür. Bu duyğu insanı “fəzilət sahibi insanların dünyasına çatdıran, 

nöqsanlara düşməkdən qoruyan, onun cəhalətə, qabalığa və  yırtıcılığa razı 

olmasına əngəl olan yeganə keyfiyyətdir”

12

. Mütəfəkkirə görə, əgər insanda 



utanma hissi olmasaydı, onu tənqid etməyin, yaxşı  işlərə  dəvət etməyin də 

bir xeyiri olmazdı; bu duyğu bütün gözəlliklərin, yaxşılıqların qaynağı, hər 

cür fəzilətin əsasıdır, üstünlük və tərəqqiyə bir yoldur. 

Dinin insanlara aşıladığı ikinci məziyyət, Cəmaləddinin nəzərində, əma-

nətdir. Əmanət insan sivilizasiyasının, cəmiyyətin mövcudluğunu təmin edən 

məziyyətdir, çünki insanlar və toplumlar arasında qarşılıqlı etibar, güvən ol-

masa, sosial həyatda da siyasi sabitlik, iqtisadi çiçəklənmə və mənəvi inkişaf 

da mümkün deyil. Şeyxə görə, etibarlılıq duyğusu “insanlararası müna-

sibətlərin təməl dayağı, dövlətin və hakimiyyətin bel sümüyüdür. Güvən 

duyğusu rahatlıq və sakitliyin hər tərəfə yayılmasını təmin edər”, cəmiyyətin 

bütün üzvlərinin özlərini sakit və rahat hiss etmələrinə imkan verər

13



Əfqani dinin insan ruhuna aşıladığı üçüncü məziyyəti doğruluq adlandı-

rırdı. Doğruluq mütəfəkkir üçün insan varlığının ən təməl keyfiyyətlərindən 

biri, sosial həyatın və həmrəyliyin əsasıdır; çünki həm ailədə, həm də fərdi 

və ictimai münasibətlərdə harmoniya doğruluqla müəyyənləşir. Yalan isə, 

Şeyxə görə, cəhalətə, imansızlığa və bədbəxtliklərə aparar. 

Seyid Cəmaləddin dinin aşıladığı bu üç əxlaq prinsipindən məhrum olan 

toplumlarda heyvani keyfiyyətlərin insanların hərəkət və iradələrinə hakim 

kəsiləcəyinin, yoxsulluq və  fəlakətin artacağının, cəmiyyət üzvlərinin 

                                                 

12

 C.Afqani. Dehriyyuna Reddiye, s.32.  



13

 Yenə orada, s.33-35. 



C.Əfqaniyə görə dinin fəlsəfəsi 

251 


səviyyəsinin pozulacağının və birliyinin dağılacağının danılmaz gerçəklik 

olduğunu vurğulayırdı. Və filosof dinin gətirdiyi bu altı inanc və  əxlaq 

prinsipinə əsaslanaraq, dini sivilizasiyanın əsası kimi xarakterizə edir, dinin 

cəmiyyətin həyatında nizamlayıcı  və birləşdirici funksiyalar daşıdığını 

təsdiqləyirdi. Mütəfəkkirin  İslam birliyi (ittihadi-İslam) konsepsiyası 

məzmun və məqsəd baxımından dinin bu funksiyalarına əsaslanırdı. 

C.Əfqani bütün dinlərdən  İslam dinini üstün sayırdı. Çünki, filosofa 

görə,  İslam dini möhkəm bir hikmətə dayanır və onun təməlləri bəşəriyyət 

üçün xoşbəxtlik təmin edəcək səviyyədədir: “İslam mərhəmətli bir tərbiyəçi, 

mənəvi aləmi gözəlləşdirən və  əxlaqı ucaldan bir şərəf vericidir. Ona 

bağlananları  şəfqət və  mərhəmət hissləri ilə  bəzəyərək  ədalət yoluna 

götürür”


14

Mütəfəkkir yazırdı ki, İslamın ən önəmli prinsipi tövhiddir, uca Allahın 



vahidliyinə, aləm üzərində hakimliyinin şəriksizliyinə  və bütün mövcud 

olanları şəriksiz yaratdığına inanılmasıdır

15

. Allahdan başqa hər hansı varlıq 



aləmdə baş verən hadisələrə qarışa bilməz. Cəmaləddin tövhid inancını 

ümumiyyətlə dini hissin əsası hesab edirdi, söhbətlərinin birində deyirdi: 

“Dini hiss – bəşəriyyətin inkişafının bütün mərhələlərində insana xas olan 

ilahini dərketmə  səyidir, ağlın hopmuş olduğu hissdir”

16

. Və o İslam 



monoteizmini digər dinlərin politeizminə qarşı qoyur: brahmanizm, 

buddizm, zərdüştilik və s. dinlərin xürafata və  vəhimlərə (xülyalara) 

əsaslandığını, Allahın insan şəklində göründüyünü və ya başqa bir canlı 

şəklinə düşdüyünü iddia etdiklərini qeyd edirdi. 

Şeyx Cəmaləddin həqiqi dinin xürafata və  vəhimlərə  əsaslanmaqdansa, 

ağıla söykənən səhih dəlillər üzərində bərqərar olmasını təqdir edirdi. Buna 

görə də filosof İslam dininin digər dinlərdən üstünlüyünü onun ağlın tövhid 

inancı ilə  təmizlənməsi prinsipinə dayanmasında, ağlın aliliyini qəbul 

etməsində görürdü. Yazırdı ki, bütün dinlər arasında “bir şeyə sübutsuz 

inanan insanları  tənqid edən tək din İslamdır. Zənnə tabe olanları möhkəm 

bir tənqidə  məruz qoyar...İnanc təməllərini dəlil və  sənədlərə dayalı olaraq 

                                                 

14

 C.Afqani. Taassup / Afqani C., Abduh M. El-Ürvetül – vüska, s.128.  



15

 Yenə orada, s.91-93. 

16

  İqtibas üçün bax:  И.Хакимов.  Джамаль  ад-Дин  аль  Афгани,  философ  и  ре-



форматор / Азия и Африка сегодня. М., 1989, №12, с.50. 

 Qəmər MÜRŞÜDLÜ 

252 


yüksəldər. Hər kəsin bundan yararlanmasını  təmin edər”

17

. Onun fikrincə, 



İslam öz davamçılarına “dinin təməl prinsiplərini ancaq sübuta əsaslanaraq 

qəbul etmələrini təlqin edər. Lazım gəldiyində ağıla müraciət edər. Bir hökm 

verdiyində, onu ağıla yönəldər. Xoşbəxtliyin ağılın və  bəsirətin nəticəsi 

olduğunu vurğular”

18

.  Əfqaninin nəzərincə, bu məziyyətinə görə  İslam 



dininə “bərabər və ya yaxın bir başqa din tapılmaz”. Digər dinlər isə, onun 

yazdığına görə, dini mövzuların ağıl xaricində olduğunu, onların ağılla dərk 

edilməsinin mümkünsüzlüyünü iddia edirlər. 

Bu baxımdan C.Əfqani İslamın Müqəddəs Kitabı Qurani-Kərimi yalnız 

dini ehkamın və ibadətin mənbəyi hesab etmir, həm də yüksək mənəvi 

keyfiyyətləri, elm və müdrikliyi, bütün yaradılmışlar haqqında olub və 

olacaq bir çox məlumatları özündə ehtiva edən İlahi vəhy kimi şöhrətlənd-

irir: “Bu Kitab makrokosmun əhatəli nümunəsidir. Burada hər fərd bir hərf, 

hər məxluqat növü bir söz, hər irq bir sətir, hər mikrokosm bir səhifədir; hər 

bir hərəkət və  dəyişiklik onun izahı  və xülasəsidir. Bu möhtəşəm Kitabın 

sonu yoxdur. Onun hərf, söz, sətir və səhifələrini sayıb-qurtarmaq mümkün 

deyil. Hər sözdə, hətta hər hərfdə o qədər müəmma və sirr gizlənmişdir ki, 

keçmişin və indinin bütün müdrikləri Nuh qədər ömür sürsə idilər və onların 

hər biri hər gün minlərlə müəmmanın üstünü açsaydı belə, yenə  də Kitabı 

dərk etməkdə aciz qalar və məğlubiyyətlərini etiraf etməli olardılar”

19



Buna görə  də Seyid Cəmaləddin mühafizəkar alimlərin elmi müsəlman 

elmləri və Avropa elmləri adlandıraraq iki yerə bölmələrinin qəti  əleyhinə 

idi və  İslam dininin elmi bilikləri inkar etmədiyini, elmə açıq bir din 

olduğunu  əsaslandırırdı. O deyirdi ki, elmi bölməklə bu alimlər xalqı 

rasional elmləri öyrənməkdən çəkindirirlər: “Haqqı, həqiqəti sübut edən elmi 

bizim alimlər qadağan edirlər, elə bilirlər ki, bununla İslamı qoruyub 

saxlayırlar. Belə adamlar əslində  İslamın düşmənidirlər”

20

. Belələrinin 



sayəsində  İslam elmdən, məntiq və rasional düşüncədən məhrum ehkamçı 

təlimə çevrilmişdir. Mütəfəkkir danılmaz gerçəklik olan təbiət qanunlarını 

öyrənən elmləri, riyazi və  fəlsəfi elmləri  İslama zidd hesab edənləri, 

                                                 

17

 C.Afqani. Dehriyyuna Reddiye, s.98.  



18

 Yenə orada. 

19

 J.al-Afghani. The Benefits of Philosophy / Nikki R.Keddie. An Islamic Response 



to Imperialism, p.114. 

20

 C.Əfqani. Təlim-tərbiyə haqqında / C.Əfqani. Seçilmiş əsərləri, 32-33.  



C.Əfqaniyə görə dinin fəlsəfəsi 

253 


höccətül-İslam  əl-Qəzalinin təbirincə  İslamın “cahil və nadan dostu” 

adlandırırdı  və belələrinin dinə vurduğu zərərlərin zındıqların və kafirlərin 

zərərindən daha çox olduğunu vurğulayırdı. Çünki, onun qənaətinə görə, 

“elmə  və  mədəniyyətə  ən yaxın və  ən doğma din İslam dinidir, elm və 

maarifin inkişafı ilə İslam qanunları arasında heç bir ziddiyyət yoxdur”

21



Filosof  İslamın təhsilə  və  tərbiyəyə münasibətdə  də başqa dinlərdən 

üstün olduğunu vurğulayırdı. Onun fikrincə, insanları maarifləndirəcək, qəti 

dəlilə söykənən bilgilərlə təmin edəcək, onların mənəviyyatını saflaşdıracaq 

alim, müəllim və  tərbiyəçilərin hazırlanması dini vəzifədir: “Təhsil işinə 

məsul bir müəllim və “xeyirli işi görməyi  əmr edib, pis əməlləri qadağan 

edəcək”


22

 bir tərbiyəçi  İslami həyat baxımından bir zərurətdir”

23

  və  İslam 



dininin davamçıları üçün bu bir fərzdir. 

Əfqani İslamın digər dinlərdən bir üstünlüyünü də onun bütün millətlərin 

bərabərliyini qəbul etməsində görürdü. Onun fikrincə,  İslam “insanların 

məziyyətlərini yalnız  əqli və  mənəvi kamilliklərinə görə” fərqləndirir, 

“insanlar arasında ancaq ağıl və  fəzilət baxımından bir fərqliliyin”

24

 



olduğunu qəbul edir. Və Şeyx başqa dinlərdən misallar gətirərək, fikirlərini 

əsaslandırırdı: brahmanizmdə insanların kastalara bölündüyünü, yəhudilərin 

din kitabının  İsrailoğullarının digər xalqlardan daha üstün, daha ləyaqətli 

olduqlarını təbliğ etdiyini vurğulayırdı. 

Mütəfəkkir qeyd edirdi ki, Xristianlıqda isə din xadimləri adi 

dindarlardan üstün mövqeyə malikdirlər və Allahla insan arasında vasitəçi 

hesab olunurlar. Bu dində ruhanilərin vasitəçiliyi olmasa, “bir insan kamillik 

dərəcəsində  nə  qədər yüksəlmişsə yüksəlsin, öz günahlarını ilahi dərgaha 

çatdırmağa layiq deyildir. Qüsurlarının bağışlanmasını  tələb edə bilməz bu 

dərgahdan”

25

. Bu kimi inanclarla xristianlar əsrlər boyu cahil qalmışlar. 



Sonralar onların içərisindən çıxan islahatçılar  İslamı örnək götürərək öz 

dinlərində dəyişikliklər etmiş və tərəqqinin yollarını açmışlar. 

                                                 

21

 Yenə orada, s.33. 



22

  Əfqani bu ifadəni Qurani-Kərimin Ali-İmran surəsinin 104-cü ayəsindən 

götürmüşdür.  

23

 C.Afqani. Dehriyyuna Reddiye, s.101. 



24

 Yenə orada, s.94. 

25

 Yenə də orada, s.96. 



 Qəmər MÜRŞÜDLÜ 

254 


Əfqani  İslamın bir müsbət keyfiyyətini də qeyd edirdi: bu, onun digər 

dinlərə münasibətdə dözümlülük göstərməsidir.  Şeyx tarixi gerçəkliklərə 

dayanaraq, bəzi vaxtlarda ifrata varsalar da, müsəlmanların heç bir zaman 

başqa dindən olan insanları yer üzündən silmək kimi niyyətlərinin olmadığı-

nı vurğulayırdı. O yazırdı ki, İslam torpaqlarındakı bir çox icmalar bu günə 

qədər də öz inancını və ənənələrini yaşadırlar: “Baxmayaraq ki, müsəlmanlar 

ölkələrinin genişlənməsi üçün döyüşkən bir ruh daşıyırdılar və hakimiy-

yətlərinə əngəl olmağa çalışanlara qarşı sərt münasibət bəsləyirdilər; amma 

bununla bərabər onlar hər qövmün, hər dinin etiqadlarına hörmət göstərir və 

kimsəni dinlərini dəyişdirmək üçün məcbur etmirdilər”

26

.  Əfqani bu 



məsələdə İslam fiqhinin ədalətli şərtlər irəli sürdüyünü deyirdi və yazırdı ki, 

müsəlmanlar tutduqları torpaqlarda dinlərini yalnız təbliğ və təklif edirdilər, 

İslamı qəbul etməyənlərdən isə rəsmi vergi almaqla kifayətlənirdilər. 

Cəmaləddinin gəldiyi qənaətə görə, xristianlar isə hansı ölkəyə 

girmişlərsə, oranın xalqına Xristianlığı zorla qəbul etdirmişlər: Misirdə, 

Suriyada, hətta Avropa ölkələrində olduğu kimi. Mütəfəkkir xaç yürüşlərini, 

ispaniyalıların Əndəlüs müsəlmanlarına qarşı zorakılıqlarını, xristianların ilk 

zamanlarda yəhudiləri Qüdsdə toplayaraq yandırmalarını onların başqa 

dinlərdən olanları yox etmək niyyəti kimi dəyərləndirirdi

27



C.Əfqani dinlərin geniş  və  hərtərəfli müqayisəli təhlilini verməsə  də, 

mülahizələrini yekunlaşdıraraq, bu qənaətə  gəlir: “İslam dininin bütün 

prinsiplərinin sivilizasiyaya və elmə qatqısı təfərrüatlı açıqlanacaq olursa, bu 

əlimizdəki kitabın (“Naturalizm haqqında həqiqət”in – Q.M.) həcmini 

aşacaqdır. Qısaca bunu söyləyə bilərik: İslamın hər bir prinsipi insan həyatı 

üçün xoşbəxtlik qaynağıdır”

28



Şeyx Cəmaləddinin peyğəmbərlik haqqında da özünəməxsus düşüncələri 



vardır. Onun fikrincə, insan kamillik və ləyaqətin zirvəsinə yüksəlməyi arzu 

etməlidir. Ancaq peyğəmbərlik mərtəbəsi “arzulamaqla əldə ediləcək bir şey 

deyildir. Uca Allah qulları arasında dilədiyi insanları buna layiq görər”

29



                                                 

26

 C.Afqani. Taassup / C.Afqani, M.Abduh. El – Ürvetül-vüska, s.129-130. 



27

 Bax: yenə orada, s.129. 

28

 C.Afqani. Dehriyyuna Reddiye, s.102. 



29

 Yenə orada, s.93. 



C.Əfqaniyə görə dinin fəlsəfəsi 

255 


Filosofun məsələyə bu cür yanaşımı kəlamçıların mövqeyinə uyğundur. 

Lakin  Əfqani peyğəmbərliyi filosofluq, fəqihlik, təbiblik və s. kimi sənət 

adlandırır. İstanbul Universitetinin açılışı münasibətilə təşkil olunan ramazan 

gecələri çərçivəsində oxuduğu “Elm və  sənayenin tərəqqisi” mövzusunda 

mühazirəsində o “məqsədləri aləmin islahı” olduğu üçün bütün sənətlər 

içərisində peyğəmbərlik, filosofluq, xəlifəlik, fəqihlik və  təbibliyi digər 

sənətlərdən (gəmiçilik,  əkinçilik, dəmirçilik və s.) daha şərəfli və  fəzilətli 

hesab edirdi. 

Mühazirəsində  həyati ehtiyacları baxımından toplumu canlı  bədənə 

bənzədən Cəmaləddin, bu ehtiyacları təmin edən sənətləri bədənin əzaları ilə 

müqayisə edərək, peyğəmbərliyi və hikməti bədənin ruhu kimi təqdim 

edirdi. Lakin o bununla peyğəmbərliyi filosofluqla eyniləşdirmir, onların 

fərqli xüsusiyyətlərini də göstərirdi. Məsələn, peyğəmbərlik məqamı kəsblə 

əldə edilə bilməz – yəni biliklə, səylə qazanıla bilməz, ilahi vəhy yolu ilə 

olar, Allah onu istədiyi bəndəsinə verər. Amma fəlsəfə  kəcbidir, fikir və 

düşüncə ilə qazanılır. Peyğəmbər xətalardan məsundur (təmizdir), filosof isə 

xətalıdır. Peyğəmbərin hökmlərinə etimad etmək, inanmaq fərzdir, filosofun 

dediklərinə inanmaq isə fərz deyil. Hər dövrün peyğəmbərə ehtiyacı yoxdur, 

çünki onun gətirdiyi nizam və şəriət uzun dövrlərə kifayət edər. Amma insan 

nəslini ən mükəmməl şəkildə inkişaf yoluna yönləndirmək üçün hər zaman 

bir alim lazımdır

30



Görünür, mütəfəkkir peyğəmbərliyi filosofluqla müqayisə etməklə, 

fəlsəfəyə verdiyi dəyəri və  fəlsəfənin  İslama uyğunluğunu isbatlamağa 

çalışmışdır. 

Təhlillərdən görünür ki, Əfqani dini daha çox sosial fenomen kimi 

nəzərdən keçirir, onun cəmiyyətin həyatında, bəşər mədəniyyətində tutduğu 

önəmli yeri yüksək dəyərləndirir.  

 

 

                                                 



30

 Bax: M.Türköne. C.Afqani, s.30-32. 



 Qəmər MÜRŞÜDLÜ 

256 


Yüklə 3,55 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   16   17   18   19   20   21   22   23   ...   37




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin