Elmи мяъмуяси
İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYAT
Yüklə 3,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2. ƏSAS EPİSTEMOLOJİK MÖVQELƏR
- 2.1. Ateistik Meydan Oxuma
- 2.2 Təbii Teologiya
|
İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYAT
Cebecioğlu Ethem. Tasavvuf terminləri və deyimləri sözlüğü. “Anka” yayınları, Ankara, 2004 Cəfərzadə Əhməd, Qəniyev Seyfəddin. Şamaxı. Bakı, 1994 Hüseynov Sadıq, Seyid Əzim Şirvani. Bakı, 1987 Hüseynov Sadıq. S.Ə. Şirvaninin yaradıcılıq yolu. Bakı, 1977 Köçərli Firudin. Azərbaycan ədəbiyyatı. Bakı, 1981 Qasımzadə Feyzulla, XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. Bakı, 1966. Qurani Kərim, (Azərbaycan dilində tərcümə, tərcüməçilər: Bünyadov, Z.M, Məmmədəliyev, V.M) Qismət. Bakı, 2004 Şirvani Seyid Əzim, Əsərləri. 3 cilddə. Bakı, 1974
Ruslan AĞAYEV 190
РЕЗЮМЕ Сейид Азим Ширвани, является одним из выдающихся Азербайджанских поэтов, который жил и творил в ХIХ-ом веке. Многие его произведения имеют религиозное содержание. Именно эти произведения С. А. Ширвани нуждаются в серьезном научном исследовании. В этой статье читатель сможет найти информацию о религиозных произведениях С. А. Ширвани, который несмотря на то что был настоящим мусульманским поэтом, в советское время пропагандировался как поэт – атеист.
RESUME Seyid Azim Shirvani was one of the Azerbaijan poets who lived in XIX century and left a rich literary heritage after him. His Works ore enriched with religious motives. Having various creations the religious motivies in S.A. Shirvari’s Works ought to be especially investigated. In his article, characterising as the atheist poet in Soviet literature, the religious motivated Works by S.A. Shirvani, were slightly lighed up. It is also considered that he was a true mosleum and the didn’t have any attention with atheism. Dini epistemologiya 191
DİNİ EPİSTEMOLOGİYA Nəbi MEHDİYEV 1. MÜQƏDDİMƏ: DİNİ EPİSTEMOLOGİYANIN MAHİYYƏTİ Yahudilik, Xristianlıq və İslam kimi dinlər, hər şeyi yaradan mükəmməl bir varlıq (Tanrı) iddiasında olublar. Bu təkcə bir iddia deyil, eyni zamanda bütün inancların yenə eyni iddia üzərinə inşa edildiyi bir təməldir. Tanrı inancının epistemik dəyəri, inanandan başqa qarşısındakını hərəkətə keçirmiş və bu hərəkət dini ifadəsini “inancsızlıqda” tapmışdır. İnancsızların fərqli inanışları ya da birbaşa Tanrının varlığının isbat edilməsinin lazımlığını iddia etdiklərinə görə teist dinlər Tanrının varlığını isbat etməyə çalışıblar. İsbat mövzusunda ateistik münaqişələrin tarixi gedişi və bugünkü nəticələri son dövrlərdə müxtəlif cəhətləri ilə incələnərək ortaya qoyulub. 1
teist cavabların tarixi gedişi və şəkillənməsindən başqa müasir din fəlsəfəsi disiplini çərçivəsində epistemolojik yöndən Tanrının varlığını isbatlama cəhdləri və metodlarıdır. Son bir necə on il içərisində inkişaf edən və din fəlsəfəsi münaqişələrində mühüm bir yer tutan dini epistemologiyanın mövzusu, əsasən Tanrı inancı
1 Qədim dövrdən bugünə qədər inancsızlığın müxtəlif şəkilləri haqqında birbaşa filosofların mətnlərini əsas alaraq geniş bir tarixi prispektiv təqdim eden tədqiqat üçün bxn: J. C. A. Gaskin, Varieties of Unbelief:From Epicurus to Sartre, (New York, Macmillan Publishing Company, 1989) yenə eyni tərzdə hazırlanan və xüsusilə Tərəqqi dövrü filosofları mərkəzə alınaraq müasir ateizmin təməllərini yaratmağı hədəfləyən əhatəli bir əsər üçün bxn: Michael J. Buckley, At the Origins
epistemolojik, teolojik, əxlaqi və s. sahələrini mövzu olaraq ələ alan əsərlər üçün bxn.: Peter A. Angeles, Critiques of God: Making the Case againist Belief in God (New York: Prometheus book, 1997) və Michael Martin, Atheism: A Philosophical Justification, (Philadelphia: Temple University Press, 1990). Nəbi MEHDİYEV 192
olmaqla dini inancların rasional olub-olmadığı sualıdır. 2 Bu müstəvidə rasionalizmin imkanları xaricində Tanrının var olub olmadığı epistemik bir məna ifadə etməz; başqa bir sözlə Tanrının varlığı epistemik iddialarımızla mütənasibdir. Digər tərəfdən, din fəlsəfəsindəki epistemolojik yanaşmalar epistemolojidəki münaqişələrdən qaynaqlansa da elmin ifadəsi (tərifi), doğruluq və əsaslandırma kimi spesifik mövzulara girməməsi ilə birgə Plantinganın ifadə etdiyi kimi, epistemik ön qəbullardan hərəkətlə dini inanclarla bağlı biliyin mümkün olub olmadığı kimi mühüm bir sual üzərinə yönəlir. 3 Bundan hərəkətlə dini epistemologiyanın ,din fəlsəfəsinin əsas müvzularının epistemik bir dəyərləndirilməsini təqdim edən epistemologiyanın deyil, din fəlsəfəsinin bir alt başlığı olduğunu deyə bilərik. Ümumi olaraq dini epistemologiya ,birbaşa dini inancların rasional olduğunun göstərilməsindən əlavə bu inancın rasional olaraq müzakirə edilə biləcəyi bir sahədir. 4
2. ƏSAS EPİSTEMOLOJİK MÖVQELƏR Dini Epistemologiya içərisində, dini inancların rasionallığını müzakirə edən bir çox epistemolojik yanaşma mövcuddur. R.D.Geivett və B.Sweetman, Contemporary Perspectives on Religious Epistemology (Dini epistemologiya haqqında müasir görüşlər) adlı əsərində altı təməl epistemolojik yanaşmadan söz edilir. (1) Ateizm, (2) Wittgensteinçi Fideizm, (3) Reformçu Epistemologiya, (4) Təbii Teologiya, (5) Dini
2 Douglas Geivett, Brendan Sweetman, “Introduction”, Contemporary Perspectives on Religious Epistemology, ed. R. Douglas Geivett, Brendan Sweetman, (New York: Oxford University Press, 1992), s. 3. Din fəlsəfəsi, dini inanclar arasındaki uygunluq və ya müəyyən bir dinin digər din ya da dünya görüşləri ilə təsirlənməsi kimi öz xüsusi problemləri ilə birgə metafizik, epistemologiya və əxlaq kimi fərqli disiplinlərdən də istifadə edir. Buna görə dini biliklərin qaynağı və ya əsaslandırılması ilə əlaqəli problemlər, epistemolojik münaqişələrdən bəsləndiyi üçün D. Geivett və B. Sweetman tərəfindən “dini epistemologiya” ya da M. Peterson və dostlarının ifadəsiylə “dini inancların epistemologiyası” olaraq adlandırılır. (bxn.: Michael Peterson, William Hasker, Bruce Reichenbach, David Basinger, An Introduction to the Philosophy of Religion: Reason and Religious Belief, (New York: Oxford University Press, 1991), s. 7-8). 3 Alvin Plantinga,”Religion and Epistemology”, Routledge Encyclopedia of Philosophy, ed. Edward Craig (London and New York: Routledge, 1998), s.209. 4 M.W.F. Stone , “Philosophy of Religion”, Philosophy 2 :Further Through the Subject, ed. A. C. Grayling, (Oxford: Oxford University Press, 1998). s.331. Dini epistemologiya 193
inanclara ehtiyatlı yanaşma və (6) Dini təcrübə. 5 Burada ilk əvvəl ateizmin ələ alınması diqqətə laiqdir: belə ki, dini epistemologiyanın təkcə dini inancların rasionallığının müzakirə olunduğu bir sahə kimi göstərilməsində epistemolojik yanaşmaların ateizm və teizm kimi bir-birindən fərqli münasibətlər olaraq dəyərləndirilməsi mövcud deyil. Bu məsələ, eyni zamanda dini epistemologiyanı fəlsəfi teologiyadan fərqləndirən ən əasa xüsusiyətdir. 6 Geivett və Sweetman, bir-birinə zid münasibətlər olaraq varlığını davam etdirən bu iki təməl baxış tərzindən yola çıxaraq, ilk əvvəl ateizmi, daha sonar da bu epistemolojik yanaşmaya bir cavab mahiyəti daşıyacaq şəkildə digər teistik yanaşmaları mütaliə edirlər. Dini epistemologiyanın sistemliliyi yönündən görüşlərini diqqətə aldığımız digər yazıçı M.W. F.Stone, ”Philosophy of Religion” (Din Fəlsəfəsi) adlı yazısının dini epistemologiya hissəsində Geivett və Sweetmanin istifadə etdiyi sinifləndirməyə yaxın bir yol tutması ilə birgə ateizmi, ayrı bir başlıq olaraq deyil, teistik yanaşmaların bir qarşı arqumentı olaraq mütaliə edilir. 7 Bu
yazıçıların istifadə etdikləri sinifləndirmə, xüsusilə A.Plantinganın məşhur “Reason and Belief in God” (Ağıl və Tanrı inancı ) adlı yazısında dəlilçi meydan oxumanı mərkəzə alaraq buna qarşı ola biləcək teistik cavabları ələ aldıqdan sonar daha da yayılmışdır. 8 Dini epistemologiyanın son dövrdə yaranan bu təməl çizgisindən yola çıxaraq, biz də burada dini epistemologiya modelini ateistik meydan oxuma və bu meydan oxumaya qarşı verilən teistik cavablar şəklində sistemləşdirməyə çalışacayıq. Lakin Geivett və
5 Douglas Geivett, Brendan Sweetman (ed.), Contemporary Perspectives on Religious Epistemology, (New York: Oxford University Press, 1992). 6 Douglas Geivett ,Brendan Sweetman ,”Introduction “,Contemporary Perspectives on Religious Epistemology,s. 5. 7 M. W.F. Stone , “Philosophy of Religion”, Philosophy 2: Further Through the Subject, s. 331. 8 Alvin Plantinga , “Reason and Belief in God “, Faith and Rationality: Reason and Belief in God ,s. 16-93 . Ateistik və ya dəlilçi meydan oxumanı əsas alaraq əlaqəli teistik iddiaların bu meydan oxumaya bir cavab şəklində dəyərləndirən din fəlsəfəsi sahəsindəki nümunə mətnlər üçün bxn.: Wlliam J. Wainwright,
Ronald H. Nash, Faith and Reason: Searching for a Rational Faith, (Grand Rapids: Zondervan, 1988) və Kelly James Clark ,Return to Reason: A Critique of
Rapids: William B. Eerdmans Publishing company,2001). Nəbi MEHDİYEV 194
Sweetmanin modelindən fərqli olaraq teistik cavabları üç hissədə ələ alacayıq (1) Təbii Teologiya (2) Fideizm (3) Reformçu Epistemologiya.
Bir yaşam və ya düşüncə tərzi olaraq ateizmin bir çox ictimai və fərdi səbəblərindən və buna bağlı olaraq müxtəlif şəkillərindən bəhs edilə bilər; lakin epistemolojik dəyərləndirməyə bağlı olaraq ateizmin daha çox müxalif və ya meydan oxuyucu təbiəti önə çıxır. Bu cəhətdən ateizmin dini inanclara qarşı bir meydan oxuma olduğunu deyə bilərik. Dəlilçi bir üsuldan istifadə etdiyi üçün bu yanaşma bəzən ateistik dəlilçilik və ya müntəzəm dəlilçi meydan oxuma olaraq da adlandırılır. 9
hadisələrdən biri, William K.Cliffordun (1845-1879) ”The Ethics of Belief” (İnanma əxlaqı) adlı yazısı olmuşdur. Bu yazısında bir dəlilə əsaslanmadan hər hansı bir şeyə inanmağın əxlaq problemi olduğunu iddia edən Clifforda görə, bütün cavabdehliklərimiz bir bütünlük ərz edir, qanunun hamısını qəbul edən kəs bir yerdə səhv etdiyi zaman bütünlüklə günahkar vəziyətə düşər. Qisaca, hər nə zaman və harada olursa olsun bir kəsin məhdud dəlilə əsaslanaraq hər hansı bir şeyə inanması səhvdir. 10
Bu iddianın diqqət çəkən yanı, mənfəətsəl olmayan inancları təcrid etməsi və ya məhdud dəlillərə dayanan inancları əsaslandırıla bilməyən deyil, səhv inanclar olaraq adlandırmasıdır; çünki əks halda mənfəətsəl
9 Yeri gəlmişkən, Ronald H.Nash, ateistik meydan oxumanı “dəlilçi meydan oxuma” olaraq adlandırılır. (bxn: Faith and Reason: Searching for a Rational Faith, s.69); dəlilçiliyin sadəcə ateizmə aid bir yanaşma olmadıgından və meydan oxumanın keyfiyyətindən başqa işlətdiyi usual işarət etdiyi üçün bu tərif əksik qalır.Beləki, dəlilçılik bir-birindən çox uzaq nəticələr dilə gətirən fərqli mövqelərin üzərindəittifaq etdiyi bir üsuldur. Konyndykın “Oxford dəlilçiləri” olaraq adlandırdığı fəlsəfəçilərdən bəziləri teizmin kifayət qədər dəlillərlə dəstəklənmədiyini bəziləri teizmin rasional olaraq isbatlana biləcəyini ,bəziləri də teizm və ya ateizmin lehində uyğun bir gərəkçə olmadıgını söyləmişlər. (bxn:Kenneth Konyndyk,”Evidentialist Agnosticism”, Religious Studies, (Cambridge: Cambridge University Press, 1991)cild27, say 3, s. 319.)Bu halda daha əhatıli olduğu keyfiyyəti önə çıxdığı üçün bundan sonar bu yanaşmaları “ateistik meydan oxuma”olaraq adlandıracayıq. 10 William K,Clifford, “The Ethics of Belief”, The Rationality of Belief in God, ed. George I. Mavrodes, (Englewood Cliffs, N.J.: Prentice-Hall,1970), s.159. Dini epistemologiya 195
inancların məhdud dəllillərə dayanaraq əsaslandırıla bilməyəcəyi hərkəs tərəfindən qəbul edilən bir məsələdir. Cliffordun bu iddiasını dini inanclara tətbiq etdiyimizdə, 11 eyni zamanda ateistik meydan oxumanı tərif etmiş olarıq: ”Dini bir inanc, təkcə inananın o inanc üçün kifayət edəcək bir dəlil, arqument və ya səbəb təqdim etdiyi təqdirdə rasional bir inanc ola bilər.” 12
qarışıqdır. Ateistlər tərəfindən Tanrının varlığının isbatı mövzusunda, isbat məsuliyətinin teizmə aid olduğunu, teistik dəlillərin məhdud qaldığı və bu vəziyyətdə məcburi olaraq ateizmin keçərli olduğu və hətta Tanrının var olmadığını isbatlayacaq bir çox dəlillərin olduğu şəklində iddialar ortaya atılıb. Ateistik meydan oxumanın bu qarışıq tərkibini başa düşməkdə pozitiv ateizm və neqativ ateizm fərqləndirilməsinin mühüm bir yeri var. 13 Neqativ ateizm, özü hec bir müsbət iddiada olmadan isbat etmə cavabdehliyinin teizmə aid olduğunu söyləyir. Pozitiv ateizm isə teizmin var olduğunu iddia etdiyi Tanrının var olmadığını isbatlamağa çalışır. Ateizmin bu iki şəklini birləşdirən və neqativ ateizmdən pozitiv ateizmə keçişi təmin edən mühim bir məsələ isə hər ikisinin də Tanrı inancına aid təqdim olunmuş teistik arqumentların keçərsiz olduğunu iddia etmələri və bəzən bu arqumentları yox etmə sahəsində göstərdikləri cəhdlərdir.
Təbii teologiya, ümumi mənasıyla rasional izahlarla aləmdən Tanrıya və ya Tanrının təsirlərindən Tanrıya getməyi, xüsusi mənasıyla isə müəyyən bir
11 Cliffordın özü inanma əxlaqı məqələsini(tezi) dini inanclara tətbiq etməmişdir. Peter Van Inwagenə görə çoxu din fəlsəfəçiləri tərəfindən bu məqalənin sadəcə dini inanclara tətbiq etmə cəhdləri səhvdir.Yeri gəlmişkən,Marksizm vəya Freudianizm kimi daha çox əsaslandırmağa möhtac doktrinlər üçün eyni təqidlər edilmir.(bxn:Peter var Inwagen ,”Clifford”sPrinciple “,Faith and Reason,ed. Paul Helm,(Oxford:Oxford University Press,1999).s.370-372).Lakin ,Cliffordun dini inanclara işarət etməməsi “inanma əxlaqı “tezinin dini inanclara tətbiq olunmayacağı mənasına gəlməz,bi tezin “din fəlsəfəsi başlıgı altında işıqlandırılmasının təməl səbəblərindən biri də “hər hansı bir şeyə inanma “ ibarəsinin dini inanclar daxil bütün inanclarımızı əhatə etməsidir. 12 Kelly James Clark, Return to Reason, s.3 13 Pozitiv/neqativ ateizm ayrımı mövzusunda təfərrüatlı məlumat üçün bxn: Michael Martin Atheism: A Philosophical Jistification, (Philadelphia: Temple University press, 1990). Nəbi MEHDİYEV 196
cəmiyyətin inancının bir təzahürü olan vəhy və ya hər hansı bir avtoritetə əl atmadan təbii yollardan Tanrının biliyinə (elminə) çatmağı ifadə edir. 14 Təbii
teologiyanı müdafiə edənlər, bir mənada “isbat iddiaçıya aiddir”qaydasına görə iddiaçı olduqları üçün Tanrının varlığının rasional olaraq əsaslandırıla biləcəyini iddia ediblər. 15 Epistemolojik bir ifadə ilə desək, təbii teologiya cəhətindən Tanrı inancı özlüyündən açıq (self-evident) bir inanc və bu səbəblə təməl bir inanc deyil. Özlüyündən açıq olmayan bir inancın biliyə çevrilməsi üçün hər hansı bir əsasa dayanması məcburiyyətini nəzərə alsaq, tanrı inancının da əsaslandırılması lazım olduğu nəticəsinə çatmağımız çətin olmayacaq. Bu səbəblə, təbii teologiya tərəfdarlarının Tanrı inancının epistemik statusunu müəyyən etməkdə davamlı bir dəlil axdarışı içində olduqları bir ideal olaraq qəbul edilir. 16
Fəlsəfə tarixində klassik mənada “təbii teologiya” tərifi ilə birgə “fəlsəfi teologiya” 17 olaraq adlandırılan və Tərəqqi dövrünə qədər təsirli olan bu yanaşma D. Hume və I. Kantın tənqidləri nəticəsində mühüm ölçüdə güc itirib. Dinə yönəldilən tərəqqiçi tənqidlərin təbii nəticəsi olaraq XIX yüzilliyin ikinci yarısı və XX yüzilliyin ilk yarısında təsirli olan şübhəçi və
14 Eugene Thomas Long , “Introduction: Prospects for Natural Theology”, Prospects for Natural Theology, ed. Eugene Thomas Long, (Washington D. C.:The Catholic University of America Press,1992), s. 2. 15 Təbii teologiyanın təqdim etdiyi bu dəlilçi mövqenin kökləri,əsaslandırma teoriaları arasında mühüm bir yer tutan klassik təməlçilikdə yer alır. (bxn.: Ronald H. Nash, Faith and Reason: Searching for a Rational Faith, s.93-94) “Reformçu Epistemologiya” bəhsində xüsusilə A. Plantinga və W P. Alstonun tənqidlərindən hərəkətləklassik təməlçiliklə əlaqəli münaqişələr üzərində təfərrüatlı bir şəkildə duracağımız üçün burada sadəcə bu məsələni bildirməklə kifayətlənirik. 16 M.W.F. Stone , “Philosophy of Religion”, Philosophy 2: further Through the Subject, s.332. 17 Fəlsəfi teologiya və ya fəlsəfi teizm ,bəzən din fəlsəfəsinin alt bölməsi olan təbii teologiya mənasında mütaliə edilsə də (bxn.: D. Z. Phillips, Timothy Tessin (ed.) Philosophy of Religion inthe 21st Century (Hampshire, Palgrave, 2001) ibarənin linqvistik izahları və Tanrının varlığı ,sifətləri yaradılış,müəyyən teologilərin xüsusi mövzuları kimi münaqişələrə baxdıqda ,bu sahəni din fəlsəfəsindən başqa teologiyanın alt sahəsi olaraq görmək lazım olduğunu söyləyə bilərik.bu sahədə fəlsəfi teologiya ilə əlaqəli giriş mahiyyəti daşıyan bir tədqiqat üçün bxn.:Thomas V.Morris,Our Idea of god :An Introduction to Philosophical Theology, (Vancouver: Regent College Publishing, 2002).
Dini epistemologiya 197
pozitiv qənaətlər, dini inancların rasional ola biləcəyi düşüncəsinin tamamilə əhəmiyyətini itirməsinə yol açıb. Ateistik meydan oxumanın belə bir zəmində ortaya çıxdığını və elmi sahədəki yüksək inkişafdan güc alaraq sadəcə Tanrının varlığının klassik deduktiv arqumentların zəif olduğunu iddia etməklə qalmayıb eyni zamanda Onun var olmadığını da isbatlamağa çalışdıqlarını daha əvvəlki hissədə mütaliə etməyə çalışdıq. Lakin 1960-ıncı ildən etibarən elmiliyin özünün müzakirəyə başlanmasına paralel olaraq artıq pozitivist axımların rəğbət görməməsilə dini düşüncənin qarşısındakı maneələrin qalxdığı və hətta fəlsəfi teoloji münaqişələrində bir canlanmanın yaşandığı görülür. 18 Bu zaman içində elm qarşısında dinin də yumşalması və ya dini inancların da elmiləşməyə başlaması James Ross tərəfindən fəlsəfi teologiyaının geri dönüşü olaraq keyfiyyətləndirilir. 19
inancının rasionallığını təmin edən bir çox keçərli arqumentın olduğu, digər tərəfdən isə pozitiv ateizmin, Tanrının varlığının əleyhinə irəli sürdüyü pislik problemi arqumqnının keçərsiz olduğu şəklindəki epistemolojik iddiaları özü ilə gətirmişdir. Təbii teologiya müdafiəçiləri arasında Richard Sinburne, William Lane Craig, Dallas Willard, Robert M.Adams kimi adlar göstərilir. 20
Bu və burada adı keçməyən filosofları birləşdirən xüsusiyyət teistik arqumen- tın tərəqqi ilə birlikdə sona çatdığı şəklindəki iddianı rədd etmələrindən başqa Tanrının varlığının klassik arqumentlarını yenidən şəkilləndirmiş və yeni istidlali arqumentlər inkişaf etdirmiş və ya bu arqumentlərin cəminin bizi müəyyən bir nəticəyə götürəcəyini söyləmiş olmalarıdır. 21
18 WIlliam J. Wainwright, “Philosophical Theology at the End ofof the Century”, Philosophy of Religion in the 21st Century, s.21. Bu yazısında Wainwright,eyni zamanda Basil Mitchell və John Hickin başda Antony Flew olmaqla dini inancların mənasızlığını iddia edən filosoflara yönəltdikləri teistik cavablar və hətta, Hume və Kantın tənqidin ciddi incələmələrə qarşı çıxa bilməyəcəyinin yeni bir olmasına baxmayaraq səbəb olduğunu irəli sürmüş və bunu Swinburne misalında əsaslandırmağa çalışmışdır. 19 James Ross , “Reason and Reliance: Adjusted Prospects for Natural Theology” Prospects for Natural Theology, s.58. 20 R. Douglas Geivett, Brendan Sweetman, “Introduction”, Contemporary Prespectives on Religious Epistemology, s. 11 21 Bəzən fərqli epistemolojik mövqelərə sahib olmalarına baxmayaraq təbii teologiyaya əlavələr edən filosoflara rast gəlmək də mümkündür. Bu filosoflar arasında xüsusilə Norman Malcolm və Alvin Plantinganı zikr etmək lazımdır.
|