Elmi-praktiKİ konfransin materiallari

Kifayət Ağayeva

Xəzər Universitetinin ingilis dili

kafedrasının müəllimi
Müasir cəmiyyətdə gender tədrisinin əhəmiyyəti
Son illərdə bir sıra elm sahələrində gender probleminin işıqlandırılmasına diqqət xüsusilə artmışdır. Bu isə təsədüfi deyildir. Belə ki, XX əsrin 80-90-cı illərindən etibarən dünyanın əksər ölkələrində demokratik prinsiplərin bərqərar olması ilə əlaqədar insan hüquqlarının və azadlıqların bərabərhüquqlu əsaslar üzərində qurulması özünü qabarıq şəkildə büruzə verməyə başlamışdır. Bu istiqamətdə qadın hüquqlarının, gender problemlərinin yeni müstəvidə təhlili diqqəti cəlb etməkdədir.
Qadın problemlərinin kökü tarixin dərinliklərinə getsə də "gender" terminoloji bir anlayış kimi son dövrlərdə daha geniş sferada tədqiq edilməyə başlanmışdır. Zahirən, ilk baxışdan həmin anlayış özündə "cins" anlamını ehtiva edir. Amma əslində həmin anlayışlar (cins və gender) arasında mühüm fərqlər mövcuddur. İngilis psixoloqu R.Stoller hələ 1968-ci ildə kişi və qadın arasında mövcud olan sosial-psixoloji, mənəvi fərqlərin mahiyyətinin təhlilinə diqqəti cəlb etməyə çalışmışdır.
Ötən əsrin son dekadasından etibarən gender problemlərinin təlim və təhsildə işıqlandırılmasına bütün dünya ölkələrində xüsusi diqqət yetirilməyə başlanmışdır. Bu cəhətdən Azərbaycan da istisna təşkil etmir.
Təbii ki, gender problemləri daha çox təhsil sahəsində diqqət mərkəzinə çəkilməkdədir. Bu məsələ isə, bizə elə gəlir ki, özünün konkret həllini 2 aspektdə təzahür etdirməkdədir:
Birinci aspekt qadınların təhsil prosesinə cəlb olunması ilə bağlıdır. Təbii ki, buraya ilk növbədə Azərbaycan qadınlarının ibtidai, orta və ali təhsil sisteminə cəlb olunması daxildir.
İkinci aspektə isə, söz yox ki, genderin təhsildə işıqlandırılması problemini daxil etmək gərəkdir.
Biz imkan daxilində genderin təhsil prosesində işıqlandırılması problemi üzərində dayanmaq istərdik. Yeri gəlmişkən, onu da qeyd etmək gərəkdir ki, bu gün gender münasibətləri mədəniyyətə, ictimai münasibətlərə, habelə təfəkkür tərzinə daxil olmaqdadır. Bəs genderin təhsil prosesində işıqlandırılması hansı səviyyədədir?
Əvvəla onu qeyd etməliyik ki, keçird dövrü adlandırdığımız hazırkı mərhələdə qadın-kişi münasibətlərinin, geniş mənada gender problemlərinin təhsildə işıqlandırılması bir sıra spesifik nüanslarla müşayiət olunmaqdadır. Digər tərəfdən, təhsil və tədris sistemində gender münasibətləri mənəvi problemlər aspektində işıqlandırılır.
Söz yox ki, biz gender problemi barədə söhbət açarkən ilk növbədə qadın emansipasiyası və feminist hərəkatı barədə danışmalıyıq. Amma qarşıya qoyulan problemin mahiyyəitndən çıxış edərək müasir təhsil sistemində və prosesində genderin işıqlandırılması məsələsi üzərində qısaca dayanmaq istərdik. Heç kəsə sirr deyildir ki, bütün dünyada, o cümlədən Şərqdə və Azərbaycanda kişi və qadın hüquqlarının realizəsi müxtəlif zaman və məkan müstəvilərində baş vermişdir. Bu realizə prosesi hətta matriarxat dövründə belə çox zaman qadınların əleyhinə həll olunmuşdur. Lakin bütün bunlara baxmayaraq, Azərbaycan mədəniyyətində və ədəbiyyatında qadın hüquqlarının təminatı, habelə təhsil prosesində, gender problemlərinin təhlili daim diqqət mərkəzində olmuşdur. Xüsusən, son illərdə həmin problemə daha çox diqqət və maraq yaranmışdır.
Cəmi bir neçə il bundan öncə cəmiyyətin müəyyən təbəqələri tə-rəfindən anlaşılan və qəbul edilən gender elmi, bilikləri və tədrisi təkcə təhsildə deyil, siyasətdə də prioritet bir məsələ kimi geniş şəkildə qəbul edilməkdədir. Bu bir elm kimi Azərbaycanda inkişaf etməkdədir. Ziyalılarımızın, xüsusən də filosoflar, psixoloqlar, politoloqların və digər tədqiqatçıların müəyyən faizi bu elmi işıqlandrmağa başlayıblar. İndi kişilərlə bərabər çalışan və demək olar ki, cəmiyyətin bütün sferalarında az və ya çox sayda fəaliyyət göstərən qadınlara təsadüf edən insanlara keçən əsrin əvvəllərində Şərq aləminə səs salan, islam dünyasını təlatümə gətirən "çadra atma" kimi bir hərəkat asan görünə bilər. Amma bunun fərqinə dərindən varanda inkişaf etmiş Qərb ölkələrində və Amerika Birləşmiş Ştatlarında həmin illərdə baş verən qadın hərəkatına paralel nəzər salsaq, bunun əhəmiyyətinin böyük olduğunu dərk edərik. Bu gün qamçıladığımız "bolşevik inqilabı"nın (bizim əlimizdən aldıqları dəyərləri unutmamaq şərti ilə) Azərbaycan qadınlarına o zaman inkişaf etmiş və ya inkişaf etməkdə olan ölkələrin qadınları ilə müqayisədə çox şey verdiyini etiraf etməliyik.
Yaşından asılı olmayaraq bütün qadınlar savad almaq üçün məktəblərə məcburi cəlb olunmağa başladılar və qısa bir zaman ərzində savadsızlıq demək olar ki, kökündən ləğv edildi. Azərbaycan öz qadınlarının ağlagəlməz uğurlarını digər inkişaf etmiş ölkələrin qadınların səviyyəsinə çatdırdı. Mən niyə tarixi keçmişə nəzər saldım? Çünki elmli olmaq, zehni əməklə məşğul olub elmdə müəyyən nailiyyətlər əldə etmək çox da asan olmur. Baxaq görək çətinliklə əldə etdiklərimizin indi qədrini necə bilirik? Bu qadınların potensial imkanlarından cəmiyyət üçün necə istifadə edirik. Təəssüf ki, burada vəziyyət çox ürək açan deyil.
Keçid dövrünün çətinlikləri həm kişiləri, həm də qadınları ağır sınaqlara çəkmişdir. Elmə, təhsilə və bilavasitə elm adamlarına çox ağır zərbələr vurmuşdur. Demək olar ki, etinasızlıq elmi və elm adamlarını bir növ gözdən salmışdır. İstər hökümət səviyyəsində, istərsə də qeyri-hökümət təşkilatları bu sahədə ciddi addımlar atmalıdır. Sabah gec olacaq.
Keçid dövrünün çətinliklərinə kişi elm adamları qadınlara nisbətən çox uyğunlaşa biliblər. Onlar eyni vaxtda bir neçə iş yerində işləyir və qadın vaxtlarını elmə sərf edirlər.
Patriarxal ənənələrə söykənən Azərbaycan cəmiyyətində ev işləri, ailənin kiçik yaşlı və xəstə üzvlərinə qulluqetmə məsələləri azərbaycanlı qadının boynuna düşdüyünə görə çox güclü elmi potensialı olan qadınlar cəmiyyətə daha səmərə verən məsələlərlə məşğul olmaq əvəzinə, evdə oturmaq məcburiyyətində qalırlar, çünki aldıqları məvacib nəinki onlara ev işlərində köməkçi tutmağa, hətta xırda xərclərini belə ödəməyə çatmır. Bəzən müvafiq geyimləri olmadıqları üçün dəvət olunan kasıb qadınlar seminar, konfranslarda belə iştirak etməkdən vaz keçirlər və yavaş-yavaş illərlə əldə etdikləri dərin bilikləri (bu bizim xalqın milli dəyəridir, bundan ötrü onlara dövlət külli miqdarda vəsait xərcləyibdir) seyfdə saxlanılan lazımsız sənəd kimi öz beyinlərində saxlayırlar.
Mən gender elmi ilə və müasir cəmiyyətdə bu elmin yeri mövzusuna toxunmaq istərdim. Bu elm və gender təbliğatı bu gün nə səviyyədədir? Etiraf etmək lazımdır ki, bu mütəşəkkil şəkildə olmasa da müəyyən ziyalı qruplar tərəfindən demək olar ki, müvəffəqiyyətlə həyata keçirilir və genderologiya elmi adlı bir elm Azərbaycanda addım-addım irəliləyir, genderşunaslar adlı ziyalı qruplar meydana gəlir. Bu elm sosial-mədəni həyatın bütün sahələrini qismən də olsa əhatə edir və bu barədə tədqiqatlar aparılır, iri, kiçik həcmli əsərlər yaradılır və Azərbaycan ziyalıları burada da öz sözlərini deməyi bacarırlar. Gender ümumiyyətlə bir elm kimi Azərbaycana, azərbaycanlılara lazımdırmı? Qətiyyətlə deyə bilərəm ki, bəli, nəinki lazımdır, həm də olduqca mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Nəinki ucqar kəndlərdə, hətta Bakıda yaşayan gənclər bəzən hüquq və vəzifələrini kifayət qədər dərk edə bilmirlər. Onlar cəmiyyətdə öz yerlərini belə görə bilmirlər. Onların gender elminə, gender biliklərinə yiyələnmələrinə böyük ehtiyacları var. Bu elm cəmiyyət və mədəniyyətin əsasını təşkil edən qadın və kişi (maskulunluq və feminlik) ilə bağlı mühüm məsələlərə aydınlıq gətirir, onların maraq və arzularını adekvat əks etdirməyə imkan verən üsulları öyrədir, öyrətmək və yaşamaq yollarını inkişaf etdirir.
Bütün sahələrdə novator olmağı bacaran Xəzər Universiteti bu məsələdən də yan keçməyib. Yaranan gündən bu elmin mühümlüyünü əldə əsas tutub onun tədrisinə xüsusi yer ayırmışdır.
Universitetdə bu gün Gender Tədqiqat və Təhsil Mərkəzi adı altında fəaliyyət göstərən qurum 1991-ci ildən digər adlar altında fəaliyyət göstərmişdir və bu yaxınlarda Qadın Araşdırmalar Mərkəzi GTTM adı ilə əvəz olunmuşdur. Mərkəz cəmiyyətdə mövcud olan gender problemlərinin əhəmiyyət və aktuallığını əsas tutaraq yaradılmışdır. Mərkəz "sinif", "din", seksual oriyentasiya, etnik, milli və regiondan asılı olmayaraq dünyaya bərabər gəlmə prinsipini əldə əsas tutaraq, bunun əksi olan dominantlıq prinsipini qəbul etməyərək bütün sosial institutlarda olan gender problemlərini əraşdırıb layihələr hazırlamaq və onları həyata keçirməyi nəzərdə tutur.
Mərkəzin fəaliyyətinin əsas hissəsini digər Gender (Qadın) təşkilatları ilə əməkdaşlıq və biri-birinə dəstəkləmək prinsipi təşkil edir.
Gənlərin gender elmi ilə maarifləndirilməsi istiqamətində xeyli işlər görülmüşdür. Artıq Gender Tədqiqat və Təhsil Mərkəzi öz fəaliyyətini daha da gücləndirmişdir. Bu isə Xəzər Universitetindəki Tələbə Assosiasiyası da cəlb edilmişdir. Bu assosiasiya tələbələrə genderin müxtəlif aspektlərinə dair geniş məlumatları çatdırır, genderə dair konfranslar, seminarlar keçirilir. "Xəzər Xəbər" jurnalında gender probleminin araşdırılmasına dair məqalələr (K.Ağayeva "Əxlaqsızlığın sayı artıb" № 151, 01-15.09.2003, "Uşaqların seksual istismar kommersiyası", № 154, 01-15.11.2003) çap edilmiş, "Mənəviyyat" rubrikası açılmışdır ki, bu rubrika tələbələr arasında geniş əkssəda doğurmuşdur. "Xəzər Forum"da genderlə bağlı bir çox məsələlər gündəmə gətirilmiş tələbələr orta təhsil müəssisələrində, genderlə bağlı məlumatları azyaşlı uşaqların nəzərinə çatdırmaqla yanaşı, onların gender biliyini öyrənmək məqsədilə sorğular, sosioloji tədqiqatlar aparmışlar.
Xəzər Universitetində gender probleminin ayrı-ayrı sahələrinə dair fənnlər tədris edilir. Bunlardan aşağıdakıları göstərmək olar: "İnsanlararası ünsiyyət məsələləri" (Rza Rzayev), "Seksual münasibətlərin psixologiyası və fiziologiyası" (Aqil Əliyev), "Gender rolları, maskulunluq və femininilik" (Kifayət Ağayeva), "Gender araşdırmaları: qadınlar, kişilər və cəmiyyət" (Kifayət Ağayeva).
Xəzər Universitetinin əməkdaşları gender problemlərinə həsr olunmuş müxtəlif proqramlarda fəal iştirak edirlər. Mən 2003-cü ilin noyabrında Macarıstanın paytaxtı Budapeştdə təşkil olunmuş gender araşdırmalarına həsr olunmuş beynəlxalq sessiyada iştirak etdim . İki həftəlik bu səfərdə gender fənnlərinin tədris proqramlarının akademik tələblərinin hazırlanması məsələsi müzakirə olundu. Proqramla bağlı sertifikat təltif edildi.
Müasir dövrdə artıq gender ictimai həyatımızın bütün sahələrində, o cümlədən elm və siyasət sahələrində prioritet hesab olunmalıdır.
Gender disbalansını tənzimləməklə keçid dövrünün kəskinliyini və ziddiyyətlərini nisbətən aradan qaldırmaq olar.
Son illərdə universitetdə keçirilən gender elminin intensiv tədrisi bu gün öz bəhrəsini verir və konservativ fikirli gənclər fikirlərində əsaslı dəyişiklik edib, seksual bərabərlik prinsipini qəbul edirlər. Onların əldə etdikləri biliklər təkcə özlərini deyil, "Xəzər"in tərkibində fəaliyyət göstərən "Dünya" məktəbinin məktəblərinə də müsbət təir göstərir. Məktəblilər arasında müxtəlif sorğular aparılır və formalaşmamış körpə beyinlərə elə indidən gender bərabərliyi prinsipi aşılanır və tələbələr çox maraq doğuran faktlarla üzləşirlər və əlbətdə bu onlara daha yaradıcı olmağ və gender təbliğatı ilə geniş məşğul olmağa şövq edir.
Bu gün konfrans iştirakçılarına üzümü tutaraq məruzəni aşağıdakı tezislərlə yekünlaşdırmaq istərdim.
- Belə elmi-praktik konfransları Azərbaycanın bütün dövlət strukturlarının nəzər və diqqəti bu məsələyə yönəltmək şərti ilə daha yüksək səviyyədə keçirmək;
- Respublikada Gender üzrə vahid koordinasiya mərkəzi yaratmaq;
- Gender maariflənməsi məsələsini təkcə universitetlərdə deyil, orta məktəblərdə də həyata keçirmək;
- Yüksək səviyyəli tədqiqatçılar tərəfindən bu elmi tədris etmək. Əks halda bu elmin tədrisi özfəaliyyət xarakteri daşıya bilər ki, bu faydadan çox ziyan gətirə bilər.
- Demokratik prinsiplər şəbəkəsində gender (qadın) məsələlərini tədqiq etmək, genişləndirmək və inkişaf etdirmək, bu işlə məşğul olan hər bir ziyalının borcuna çevrilməlidir.
- Milli inkişaf prosesində fəal iştirak imkanı olmayan ucqar kənd sektorundan və qaçqın qız və qadınlar üçün xüsusi təhsil proqram və seminarlar hazırlamaq, genderlə bağlı mövzulara aid beynəlxalq inkişafı izləmək və proqreslə bağlı panel diskussiya, məruzələr və s. təşkil etmək, bununla əlaqədar bülleten, broşüralar və s. nəşr etmək lazımdır.