ĠƏMĠstan nəZĠRLĠ

DUVANLI KARXANASININ 
KANAT YOLU 
 
Maraqlı  və  əhəmiyyətli  iĢ  axtararkən  mən  Duvanlı  daĢ  karxanasında    düzəldilmiĢ  kanat  yolu  üzərində 
dayandım.  Bu  yolun  əsas  məqsədi  yüksəklikdə  olan  karxanadan  yonulmuĢ  daĢları  yüksəkliyin  ətəyində  olan 
dəmir yoluna çatdırmaq idi. Yolun layihələĢdirilməsi və tikilməsi Gürcüstanda olan kanat nəqliyyatı qurğuları 
hazırlayan  təĢkilat  tərəfindən  yerinə  yetirilmiĢdi.  Bir  neçə  yüz  metr  uzunluğunda  olan,  çox  savadlı  Ģəxslər 
tərəfindən çəkilən bu yol, çox baha baĢa gəlmiĢdi. Dəqiq rəqəmlər yadımda qalmamıĢdır. Əsas vardı ki, həmin 
xərc iĢin hesabına ödəniləcəkdi. Çox təəssüf ki, belə olmadı. Məsələ onda idi ki, yolun istismarı bir sıra əlavələr 
tələb  edirdi;  karxanadan  çıxan  daĢları  hərəkət  edən  kanat  (yuxarı  stansiyada)  tutmalı  və  konteynerə  yığmalı, 
aĢağıda  stansiyada  isə  konteyneri  boĢaltmalı  idi.  Köməkçi  qurğular  müvəffəqiyyət  qazana  bilməyən  baĢqa 
təĢkilatda  layihələĢdirilirdi.  Lazım  olan  vasitələrlə  təmin  olunmamıĢ  yol  təyinatı  üzrə  istismar  edilə  bilmirdi. 
Bizim  XKB  təĢkil  olunan  zaman,  kanat  yolu  artıq  bir  neçə  ay  idi  ki,  iĢləmirdi. Mənim  beynimə  kanat  yolunu 
təkrarən  iĢləyib  hazırlamaq  və  bu  bahalı,  mədəni  yoldan  istifadə  etmək  fikri  düĢdü.  Mən  öz  fikrimi  institutun 
direktoruna  və  nazirliyin  rəhbərliyinə  çatdırdım.  DaĢ  karxanasının  baĢ  mühəndisi  Saxno  idi.  Mənim  fikrim 
bəyənildi.  Bu  tədbiri  həyata  keçirmək  üçün  çoxlu  xərc  tələb  olunurdu,  buna  görə  də  mən  əvvəlcə  iĢin  iqtisadi 
tərəfini  öyrənməyə  baĢladım.  Məhz  bu  iĢ  üçün  karxanaya  iqtisadçı  dəvət  etdirdim,  o  mənim  təklifimi  təhlil 
etməyə baĢladı. Ġqtisadi hesablamalar ümidverici nəticələr verdi. Biz konteyner nəqliyyatı üçün bütün vasitələrin 
layihələrini  verdik,  bu  zaman  biz  bütün  əməliyyatları  avtomatlaĢdırmağa  çalıĢırdıq.  Bizim  çertyojların  hamısı 
hazır olandan sonra mən yenə də bu iĢlə əlaqədar istehsalatda iĢləyənləri dəvət etdim, bizim iĢimizlə onları tanıĢ 
etdim.  Onlar  iĢi  bəyəndilər,  öz  təkliflərini  əlavə  etdilər.  Biz  sayı  yüzdən  artıq  olan  çertyojlara  əsasən  ümumi 
görünüĢünün ətraflı iĢləyib hazırlanmasına keçdik. Böyük əhəmiyyətə malik olan bir iĢ gördüyümüzdən sanki 
qanadlanaraq iĢə baĢladıq. Birdən, gözləmədiyim bir halda, elə bil ki, mənim baĢımın üstündə məni ĢaĢırdan bir 
ildırım  çaxdı.  Nazirlik  Duvanlı  daĢ  karxanasının  ləğv  edilməsi  haqqında  qərar  verdi:  guya  ki,  orada  daĢ 
azalmıĢdı. DaĢ istehsalı özünü ödəmirdi. Bu qərar ilə təkcə bizim hazırladığımız layihə deyil, həm də çox baha 
baĢa gəlmiĢ və həm də heç istifadə edilməmiĢ kanat yolu məhv edilmiĢ oldu. Nə üçün bu qərar bu qədər xərc 
çəkiləndən sonra qəbul edilmiĢdi, eləcə də naməlum qaldı. 
 
 
 
 
 
DAġKƏSƏN VƏ YIĞAN KOMBAYN 
 
Və  nəhayət,  bir  daha  lazımi  tədbiri  həyata  keçirmək  cəhdi.  Bu,  daĢ  kəsən  və  yığan  kombayn  yaratmaq 
cəhdi  idi.  Məsələ  həmin  məsələ  idi,  daĢ  kəsən  maĢının  altından  daĢların  götürülməsi  və  onların  tikintilərə 
çatdırılması  üçün  maĢınlara  yığılması  əl  ilə  yerinə  yetirilirdi.  Bu,  çox  ağır  fiziki  əmək  idi  və  bu  iĢ  zamanı 
daĢların çoxu yararsız hala düĢürdü. Kubiklərin iti bucaqları sınır, onların zahiri görkəmləri dəyiĢir bu da divar 
tikilərkən bir sıra çətinliklərə səbəb olurdu. Mən bu sahədə də öz gücümü sınamaq istədim. Boynuma almalıyam 
ki, məsələ çox çətin idi. Gənc mühəndislərlə birlikdə dostcasına qarĢıya qoyulan problemin bir neçə variantını 
verdik. Mən bu variantlardan birinin üzərində durdum və onu təcrübəli mühəndislərin, mexaniklərin, Bakının ali 
məktəblərində  dərs  deyən  müəllimlərin  müzakirəsinə  verdim.  Təkliflərimizi  onların  əlavələri  ilə 
zənginləĢdirərək çertyojları hazırlamağa baĢladıq. Yaradıcılığımızın bəhrəsini “daĢkəsən kombayn” adlandırdıq. 
O  SM-89M  adlı  daĢkəsən  maĢın  idi  və  aĢağıdakı  iĢləri  yerinə  yetirirdi:  1)  hazır  daĢın  quyu  dibindən 
qaldırılması; 2) süxurun çat olmasından əmələ gələn yaramaz daĢların seçilməsi; 3) hər birində müəyyən sayda 
daĢ  olan  daĢ  qalaqlarının  formalaĢdırılması;  4)  daĢ  qalaqlarının  maĢınlara  yığılacaqları  yerlərə  daĢınması;  5) 
daĢların  yonulması  zamanı  əmələ  gələn  xırda  daĢların  iĢ  sahəsindən  uzaqlaĢdırılması.  Bütün  bu  əməliyyatlar 
SM-89M maĢınının çərçivəsinə bərkidilmiĢ xüsusi hissələrlə yerinə yetirilməli idi. Bu formalaĢdırma üçün heç 
olmasa maĢının qabaritini uzatmaq əsas Ģərt idi. Biz bütün bu tələbləri ödəməyə çalıĢdıq. HazırlanmıĢ texniki 
sənədlərin həcmi böyük idi. Tam komplektin çertyojlarının sayı 400 vərəqdən artıq idi. Ədalətlə desək, mən bu 
iĢin üzərində çox əziyyət çəkmiĢdim, onu əməyimin bəhrəsi hesab etməyə haqqım var idi. Onu harada və necə 
hazırlamaq məsələsi meydana çıxdı. Bunu hazırlamaq üçün institutun layiqli laboratoriyası yox idi. Bu iĢi özünü 
o  qədər  də  yaxĢı  tanıtmamıĢ  Vorovski  zavoduna  tapĢırmaq  da  ümidverici  deyildi.  O  bizim  nazir,  məni  yaxĢı 
tanıyan Ələkbərov Mehman Salman idi. Mən ona bu mürəkkəb maĢının hazırlanması zamanı meydana çıxacaq 

47 
 
çətinliklərdən danıĢdım və təklif etdim ki, bu iĢ üçün təcrübəli iĢçilərdən ibarət xüsusi qruppa yaradılsın. Lakin, 
Mehdi Salmanoviç iĢə ciddi yanaĢmadı. O, kömək edəcəyinə söz verdi və həmin dəqiqə də verdiyi sözü unutdu. 
Mən  isə  daima  iĢə  nəzarət  etmək  və  bizim  sifariĢin  yerinə  yetirilməsində  iĢtirak  etmək  üçün  bizim 
mühəndislərdən  birini  həmin  zavoda  göndərdim.  Nazirlikdə  daĢ  karxanalarında  bu  maĢının  labüdlüyü  və 
əhəmiyyətindən  çox  söhbət  aparılırdı,  əslində  isə  heç  bir  kömək  göstərilmirdi.  Heç  bir  xüsusi  iĢçi  qrup 
yaradılmadı.  HazırlanmıĢ  detalların  keyfiyyəti  ilə  heç  kəs  məĢğul  olmurdu.  HazırlanmıĢ  detallar  yenidən 
iĢlənərək eybəcər hala salınırdı. Zavoda ezam edilmiĢ bizim mühəndis orada daima boĢ-bekar gəzir, iĢçiləri tez-
tez baĢqa iĢə cəlb edirdilər. Zavodun texniki Ģöbəsində demək olar ki, açıq ziyankarlıq etdilər. Biz ora səliqə ilə 
yığılmıĢ hər birində 1200 vərəqə olan 400 çertyoj komplekti təqdim etmiĢdik. Texniki Ģöbədə bütün komplektlər 
qatıb-qatıĢdırılmıĢ və lazım olan çertyoju tapa bilməmiĢdilər. Sonra isə bütün çertyojları yük maĢınına yükləyib 
bizə  göndərdilər  ki,  lazım  olan  çertyoj  orada  tapılmır.  Bu,  ağ  yalan  idi,  çünki  çertyojları  bizim  baĢ  mühəndis 
komplektləĢdirmiĢdi və mən özüm də orada iĢtirak etmiĢdim. Texniki Ģöbənin bu xuliqancasına hərəkəti cəzasız 
qaldı. Zavodda qaydasız halda hazırlanmıĢ hissələr, daĢ karxanasının laboratoriyasına daĢınırdı ki, maĢını orada 
yığsınlar.  Laboratoriya  bu  iĢi  çox  da  həvəslə  qarĢılamırdı,  onlar  5  il  bundan  öncə  müvəffəqiyyətsizliyə 
uğradıqlarının  səbəbini  XKB-də  görürdülər.  Maraqlı  odur  ki,  iĢin  çətinliyindən  gecə-gündüz  bar-bar  bağıran 
karxanalar  da  kombaynın  hazırlanmasına  biganə  yanaĢırdılar.  Fəhlələr  də  iĢə  baĢlamaq  istəmirdilər.  Məsələ 
aydın  idi;  ağır  əl  əməyini  görmək  üçün  baĢqa  kəndlərdən  iĢləmək  üçün  gəlmiĢ  təsadüfi  Ģəxslərdən  istifadə 
edilirdi.  YaxĢı  pul  alan  bu  müvəqqəti  iĢçilər  pullarını  alıb  çıxıb  gedirdilər.  Bu  cür  külli  miqdarda  pul  ilə 
əməliyyat  aparmaq  karxananın  müdiriyyəti  üçün  də  əlveriĢli  idi.  Beləliklə,  kombaynın  ətrafında  yaradılmıĢ 
mühit onu məhvə gətirirdi. Yarıya qədər yığılmıĢ kombayn daĢ karxanası laboratoriyasının bir küncündə atılıb 
qaldı. Mən bütün bunlar üçün dərin həyəcan, ürək ağrısı keçirsəm də, əlimdən heç bir iĢ gəlmirdi. 
Kombaynın taleyi haqqında düĢünərkən, mən öz günahlarımı da boynuma almalıyam. Mən Ģəraiti nəzərə 
almamıĢ  və  kombaynın qurulması üçün lazım olan təĢkilat iĢini qura bilməmiĢdim.  Çertyojları birdən zavoda 
göndərmək lazım deyildi - onlar iĢin həcmindən qorxdular və ondan canlarını qurtarmağa çalıĢdılar. Gərək hər 
bir hissə ayrılıqda hazırlanaydı və ayrıca sınaqdan keçiriləydi. Bu, iĢi asanlaĢdırardı və konstruksiyada əlavələr, 
düzəliĢlər verməyə imkan verərdi. Ancaq bu cür yoxlamadan keçirilmiĢ hissələr vasitəsilə maĢını yığmaq olardı. 
Bu,  mənim  iĢdə  buraxdığım  böyük  səhvdir  və  mən  bunu  özümə  heç  vaxt  bağıĢlamayacağam.  Ancaq  onu  da 
demək lazımdır ki, ətrafdakıların bu iĢə olan laqeyd münasibəti ilə yenə də mən çox çətin yaxĢı nəticə qazana 
bilərdim.  Lakin,  bu  etiraf  da  mənim  günahlarımı  yüngülləĢdirmir.  Kombaynın  məhv  edilməsindən  artıq  on  il 
keçmiĢdir. Mən bu müvəffəqiyyətsizlikdən sonra on il ömür etsəm də, həyatımın son günlərində belə bu ağrılı 
itki hissi bir an belə məni tərk etmir. 
Faris bəy Vəkilov 
1977-ci il. 
 
GENERAL HƏBĠB BƏY SƏLĠMOV 
 
Ġyirminci il martın iyirmi ikisində, Novruz bayramı axĢamı daĢnaklar Əsgəran keçidini kəsdilər. Onlar bu 
yeganə  keçidi kəsməklə Qarabağın dağlıq hissəsini Azərbaycandan  ayırmaq istəyirdilər. Top və pulemyotlarla 
silahlanan  qiyamçılara  Ġrəvandan  gələn  daĢnak  generalı  Dro  Kanayan  komandanlıq  edirdi.  Azərbaycan 
Cümhuriyyətinin  Müdafiə  Nazirliyi  Qarabağı  düĢməndən  xilas  etmək  üçün  fövqəladə  tədbir  hazırladı.  Nazir 
Səməd bəy Mehmandarovun əmri ilə Əsgəran cəbhəsinə güclü qüvvə ayrıldı. Martın iyirmi üçündə Azərbaycan 
ordusunun əsas hissəsi - iyirmi minə yaxın əsgər və zabiti bu cəbhəyə göndərildi. O cümlədən, Üçüncü Gəncə, 
BeĢinci  Bakı,  Birinci  CavanĢir,  Dördüncü  Quba,  Səkkizinci  Ağdam  alayları  general  Həbib  bəy  Səlimovun 
komandanlığı ilə Yuxarı Qarabağa yola düĢdü. Aprelin üçündə baĢlayan bu ölüm-dirim savaĢı on iki gün davam 
etdi. Azərbaycanın cəsur əsgər və zabitləri ana torpağın hər qarıĢı uğrunda mərdliklə vuruĢaraq ġuĢa qalasına, 
Xankəndinə  daxil  oldular.  Yenilməz  fədakarlıqla  vuruĢan  əsgərlərimiz  daĢnak  ordusunu  darınadağın  etdi. 
Erməni  süvari  dəstəsinin  baĢçısı  Dəli  Qazar  öldürüldü.  Əsgəranın  böyür-baĢında  gizlənən  ermənilər 
xəndəklərdən çıxıb qaçmağa baĢladılar. 
Qarabağ  dağlarında  yenidən  Azərbaycan  bayrağı  dalğalandı.  Bu  vaxt  cəbhəyə  gələn  hərbi  nazir  Səməd 
bəy Mehmandarov xain düĢmən üzərində çalınan qələbəyə görə əsgərlərimizi təbrik edərək demiĢdi: “Qəhrəman 
əsgərlər, mən Ģəxsən Almaniya cəbhəsində bir çox döyüĢlərdə olmuĢam. Fəqət sizin qədər qəhrəman əsgərlərə 
az-az  təsadüf  etmiĢəm.  Siz  mənim  ümidlərimi  qüvvətləndirdiniz.  Siz  canınızla  gənc  Azərbaycan  ordusunun 
namusunu müdafiə etdiniz”. 
Azərbaycan  hərb  tarixinin  səhifələrinə  yazılacaq  belə  parlaq  qələbələrin  ömrü,  təəssüf  ki,  bundan  sonra 
bircə  ay  davam  etdi.  Mikoyanın,  Qazarovun,  Avetisovun,  Amazaspın  quyruq  bulayıb  qabaqlarına  düĢdüyü 
bolĢevik-daĢnak ordusu bir ay sonra iĢğalçı kimi Bakıya soxuldu. 
Həyatının  son  dəqiqələrinə  kimi  o  məĢum  günü  ürək  ağrısı  ilə  xatırlayan  Məmməd  Əmin  Rəsulzadə 
yazırdı:  “Azərbaycan  Cümhuriyyəti  hökuməti  aprel  ayının  27-də  yuxusundan  sərsəm  bir  halda  qalxdı.  Bir 

48 
 
tərəfdən  Bakı  limanında  lövbər  salan  dəniz  qüvələrinin  üsyan  bayrağını  açdığını,  digər  tərəfdən  Benaqazi 
(Binəqədi) Yanar dağı səmtdən Qızıl ordunun atəş saçaraq gəldiyini və geri qaçmaq istərkən yolunun türkiyəli 
bir zabitin komandasında olan “Yardım alayı” tərəfindən kəsildiyi gördü”. 
Bununla da dəhĢətli, qorxunc bir dövr gəldi. Xüsusi bir amansızlıqla Vətənimizə hücum edərək bolĢevik-
daĢnak ordu birləĢmələri vətənpərvər oğullarımızı qan içində boğdu. Ölkəmiz təqibə, böhtana məruz qaldı. Min 
cür həngamələrlə, izahı olmayan həbslərin dalğası gücləndi. Azərbaycan Milli Ordusunun min iki yüzdən çox 
əsgər  və  zabiti  Arazı  keçərək  o  taylı  qardaĢlarımıza  pənah  apardı.  Təqib  olunan  minlərlə  ziyalımız  Türkiyə, 
Fransa  və  Almaniyaya  mühacirətə  getdi.  BolĢevik-daĢnak  təqibinin  əzabkeĢlərindən  biri  -  zabit  Ələsgər 
Ələsgərov  -  Kəngərlinski  Ģahidlik  edir  ki,  “şəxsən  özüm  tərəfindən  yoxlanılmış  siyahıya  görə,  bolşeviklərin 
Azərbaycandakı  ağalığı  dövründə  ancaq  hərbi  rütbəlilərdən  məhv  edilənlər:  generallar  -  on  iki,  polkovnik  və 
podpolkovniklər  -  iyirmi  yeddi,  kapitan  və  ştabs-kapitanlar-poruçik  və  podporuçiklər  -  qırx  altı,  praporşik  və 
podpraporşik - yüz qırx səkkiz, qalan iki yüz altmış altı (hamısı müsəlmanlar)... 1920-ci ilin aprelindən 1921-ci 
ilin avqustunadək Azərbaycanda qırmızı terrordan qırx səkkiz min adam öldürülmüşdü ki, bunun da çox hissəsi 
ziyalıların payına düsürdü”. 
1920-ci  il  mayın  30-da  “Kommunist”  qəzeti  bolĢevik  terrorunun  alçağlığına  bəraət  qazandıraraq, 
həyasızcasına “Layiqli cəza” adlı məqalədə yazırdı: “Ali inqilab tribunalı bu iĢə yalnız həqiqi proletar ədliyyə 
orqanları nümayəndələrinə xas olan ehtiyat və təmkinlə nəzər salmıĢdır. Azərbaycanın azad  əmək mənafeyini 
əsas tutan tribunal heç bir “qanuni intiqam” duyğularına yol vermədən özünün soyuq və ölçüb-biçilmiĢ qərarını 
vermiĢdir”. 
BolĢeviklər “təmkinlə”, “soyuq və ölçülüb-biçilmiĢ” haqsız qərarları ilə bizi Azərbaycan Milli Ordusunun 
say-seçmə, yüksək rütbəli zabitlərindən və general oğullarından məhrum etdilər. 
YetmiĢ ildən çox adı və Ģöhrəti bağlı qapı arxasında qalan generallarımızdan biri də Həbib bəy Səlimov 
olmuĢdu. 1918-ci ildə Milli Ordu yarananda polkovnik Həbib bəy BaĢ Qərargah və Dəftərxana rəisi olmuĢdur. 
Azərbaycan  Demokratik  Respublikasının  hərbi  naziri,  tam  artilleriya  generalı  Səməd  bəy 
Mehmandarovun  iyirmi  altı  fevral  min  doqquz  yüz  on  doqquzuncu  ildə  otuz  nömrəli  əmri  ilə  general-mayor 
rütbəsi  ilə  təltif  olunub,  1920-ci  ilin  martında  “Əsgəran  müharibəsi”nin  qəhrəmanı  kimi  ad-san  qazanmıĢdı. 
1919-cu  il  iyul  ayında  briqada  generalı  Həbib  bəy  Səlimovun  komandanlığı  ilə  Muğanda  və  Lənkəranda 
Azərbaycan  milli  hakimiyətini  tanımaq  istəməyən  malakan  və  rus-erməni  silahlı  qüvvələri  darmadağın 
edilmiĢdi. DüĢməndən qənimət üçün götürdüyü bir təyyarəni, iyirmi dörd topu və altmıĢ pulemyotu Azərbaycan 
ordusunda  istifadəyə  vermiĢdi.  Muğan  və  Lənkaranı  ana  yurdu  Azərbaycana  qaytaran  Həbib  bəy  buraya  qısa 
müddətə vali təyin edilmiĢdi. 
1918-ci ildə Azərbaycanda olmuĢ türk podpolkovniki RüĢtü bəy “Bakının böyük hərb yollarında” (“Hərbi 
məcmuə”, 1934-cü il №93) jurnalında Həbib bəyi igid bir sərkərdə kimi xatırlayır. O yazır ki, cəsur və döyüĢ 
texnikasını gözəl bilən türk ordusunun yüksək rütbəli zabitləri tərəfindən layiqincə qiymətləndirilən polkovnik 
Həbib  bəy  rus  ordusunda  yetiĢmiĢ  azərbaycanlı  zabitlərdəndir.  DöyüĢlərdə  cəbhə  iki  yerə  ayrılırdı:  Ģimal  və 
cənub qruplarına. Cənub qrupunun komandiri polkovnik Həbib bəy Səlimov idi. 
Hərbi tədqiqatçı, polkovnik-leytenant Mehman Süleymanov Türkiyədə yaradıcılıq ezamiyyətində olarkən 
general eloğlumuz Həbib bəy haqqında dəyərli məlumatlar əldə etmiĢdir. Həmin faktlar əyani surətdə göstərir 
ki,  general  Həbib  bəy  Səlimov  daim  ön  cəbhədə  olmuĢ  və  Azərbaycanı  bolĢevik-daĢnak  hərbi  qüvvələrindən 
xilas  etmək  üçün  mərdliklə  vuruĢmuĢdur.  Həbib  bəy  Səlimovun  komandanlıq  etdiyi  cənub  qrupu  Nəvai  və 
Ağbulaq  stansiyalarının  bolĢevik-daĢnak  qüvvələrindən  azad  etdikdən  sonra  o,  Nuru  paĢaya  aĢağıdakı 
məzmunda raport göndərib: 
“Birinci - bu gün Ağbulaq stansiyasını işğal edirəm. Yarın (1 avust 1918-ci il) Ələti düşmən alsa da, dəxi 
Allahın inayəti ilə işğal etmək üzrə irəliləyəcəyəm. 
İkinci  -  mütəanibən  (sonra)  Bakı  istiqamətində  hərəkət  edəcəyəm.  Fəqət  qrupun  suyu  qətiyyən  yoxdur. 
Susuzluqdan  əfrad  (bəzi  adamlar)  bayılmış  bir  haldadır.  Sürətlə  su  gətirilməsi  üçün  icad  edənlərə  əmr 
bulunmasını təkrar-təkrar rica edirəm. 
Üçüncü - Ələtdən sonra qaradan (torpaq yol) hərəkət edəcəyimdən bir minik avtomobilinin təhriki üçün 
əmr bulunmasını edirəm. 
...Avqustun  birində  cənub  qrupunun  komandanı  Həbib  bəy  Səlimov  bildirirdi  ki,  bu  axĢam  Ələti  iĢğal 
etdim. Dəfələrlə müraciət etməyimizə baxmayaraq, biz hələ də geridən içməli su almamıĢıq. DöyüĢçülər susuz 
qaldığı kimi, su olmadığı üçün lokomotivlər iĢləmirlər. Polkovnik Həbib bəy Səlimov susuzluğun qrupda ağır 
vəziyyət yaratdığını və su gətirilməyincə Ələtdən o yana hərəkət etməyin mümkünsüzlüyünü vurğulayır.” 
Həbib  bəy  Səlimovun  milli  Azərbaycan  Ordusunun  formalaĢmasında  da  böyük  tarixi  xidmətləri  vardır. 
Hələ  1918-ci  ilin  avqustunda  Qafqaz  Ġslam  Ordusu  komandanı  Ordusunun  formalaĢmasında  da  böyük  tarixi 
xidmətləri  vardır.  Hələ  1918-ci  ilin  avqustunda  Qafqaz  Ġslam  Ordusu  komandanı  Nuru  paĢanın  əmri  ilə 
Azərbaycan  korpusu  yenidən  qurulmağa  baĢlayanda  hərbi  təcrübəsinə  və  biliyinə  görə  bu  korpusun  qərargah 
rəisi təyin edilmiĢdi. 

49 
 
Gəncə-Bakı  dəmiryolu  ilə  irəliləyən  cənub  qrupunun  komandanı  kimi  H.Səlimovun  göstərdiyi 
təĢkilatçılıq  qabiliyyəti  və igidliyi  Azərbaycan hökuməti  tərəfindən  layiqincə  qiymətləndirildi  və  elə  bolĢevik-
daĢnak qoĢunlarına qarĢı döyüĢlərin gediĢində ona polkovnik rütbəsi verildi. 
1919-cu ildə Azərbaycan ordusundakı maddi çətinliklərə görə polkovnik Həbib bəy Səlimov hökumətin 
adına  göndərdiyi raportunda  ürək  ağrısı ilə  yazırdı:  “Demək  olar  ki,  bütün  əsgərlər  Azərbaycan  əyalətlərində 
yerli əhalinin hesabına dolanır, yarıac, yarıtox həyat sürürlər. Hətta böyük və varlı şəhər olan Bakıda əsgərlərə 
yemək tapılmır. Nə alayın, nə də korpusların anbarları yoxdur. Əsgərlərə həmişə “un şorbası” yedirtmək olmaz 
ki... Onuncu alayı çoxlu əsgəri çəkməsiz və corabsızdır. Ordunu yeməksiz, paltarsız atsız, təchizatsız yaratmaq 
olmaz. Yarıac, paltarsız əsgər əlbbəttə ki, evə qaçmaq istəyəcək.  
Ona görə də özümə mənəvi borc bilərək aşağıdakı fikirlərimi çatdırdım: 
1. Günün şüarı ancaq bu olmalıdır: hər şey ordu üçün. 
2. Kağızda deyil, rəsmi şəkildə bir korpus yaratmaq lazımdır. 
3.  Belə korpusun  yaradılması  və  təminatı  üçün  vəsaiti  əsirgəməməli.  Böyük  Napoleon  Bonapart  deyirdi 
ki, müharibə üçün üç şey lazımdır. Birinci pul, ikinci pul, üçüncü yenə də pul. 
Ordunu  yedirmək,  geydirmək  və  bolşevikləri  nəzərdən  qaçırmadan  hər  cür  xəstəliklərdən  qorumaq 
lazımdır”. 
Cəsur general Həbib bəy Səlimovun müxtəlif arxivlərdən vətənpərvər ruhda yazılmıĢ bir neçə məktub və 
teleqramını  əldə  edə  bildik.  Bu  məktub  və  teleqramları  Həbib  bəy  Qarabağ  ərazi  qoĢunlarının  komandanı 
olarkən,  -  odlu  döyüĢlər  gedən  ġuĢa  və  Ağdamdan  göndərmiĢdir.  Bunlar  Həbib  bəy  Səlimovun  döyüĢ  yolunu 
qismən də olsa öyrənməyə imkan verir. 
“Azərbaycan”  qəzetinin  15  iyun  1919-cu  il  tarixdə  dərc  olunmuĢ  “ġuĢadan  axırıncı  xəbər”  yazısında 
deyilirdi: 
“Ermənilər  səkkiz  gün  ara  vermədən  şose  yolunu  və  ona  yaxın  olan  kəndləri  atəşə  tutublar.  General 
Həbib  bəy  Səlimovun  avtomobili,  ingilislərin  avtomobili,  sərnişinlə  dolu  altı  fayton,  atla  və  piyada  keçib 
gedənlər atəşə tutulmuşlar. Yalnız bu gün atəş kəsilmişdir. 
Görüşmək üçün yerli əhalidən nümayəndələr də dəvət olunublar”. 
Qarabağın general-qubernatoru 
Xosrov bəy SULTANOV 
 
“Hərb nazirinə! 
 
Bakı  alayında  390  süngü  vardır.  Noyabrın  23-də  Qoçaz  istiqamətində  vəziyyət  tədricən  bərpa  olunur. 
DüĢmən hər tərəfdən Zabuq çayının sağ sahilinə atılmıĢdır. Ümid edirəm ki, bu günlərdə... rayonu tuta bilərik. 
Cəbrayıl  dəstəsində  vəziyyət  tam  baĢqadır.  Ora  iki  batalyon  -  1000  süngü  qüvvə  göndərilməsə,  vəziyyəti 
düzəltmək  mümkün  olmayacaqdır.  YaranmıĢ  vəziyətdə  bu  cür  qüvvəni  Xaçmaz  dəstəsinin  tərkibindən 
çıxarmaq, məncə, mümkün deyildir. 
Mən indi sizin barıĢıq fikrinizlə o Ģərtlə razıyam ki, barıĢandan sonra gələcək üçün sürətlə hazırlıq iĢləri 
görülsün. 
General Həbib bəy SƏLİMOV 
20 aprel 1920-ci il, Şuşa.” 
 
“Bakı, general-leytenant Əliağa ġıxlinskiyə 
 
Dünənki döyüĢ göstərdi ki, ermənilər bütün vasitələrdən istifadə ediblər. Əsgəran cəbhəsində Dilicandan 
gəlmiĢ,  əla  təlim  edilmiĢ  və  çox  gözəl  döyüĢ  aparan  Dəli  Qazarın  partizanları  bir  yerə  cəmləĢiblər.  Ġndiki 
partizanlara  ümid  bəsləmək  olmaz.  Onlara  kəsərli  söz,  xalqa  çoxlu  pul  və  bütün  baĢqa  vasitələrlə  köməklik 
göstərmək lazımdır ki, onlar Vətənə daha böyük həvəslə xidmət etsinlər. Təkrar edirəm,  məsələ çox ciddidir, 
artıq Ermənistan və Azərbaycan arasında Qarabağda gizli müharibə gedir. Hər tərəfdən patronlar tələb edirlər. 
Onların  neçəyə  olursa-olsun,  alınıb  gətirilməsi  vacibdir.  Hazırda  dövlətin  ehtiyatları  Gəncədən  Araza  qədər 
ərazidəki cəbhə üçün düĢmən üçün müqayisədə həddindən artıq azdır. Ancaq etibarlı və yaxĢı təĢkil olunmuĢ 
partizanları müvəqqəti sizin  tərəfə yönəldə bilərlər. 
General Həbib bəy SƏLİMOV, 
31 mart 1920-ci il.” 
 
“Hərb nazirinə 
 

50 
 
...Bu vəziyyət yerli əhali arasında çaxnaĢma yaratdı. Onlar bizim Ağbulaq yaxınlığında dayanan alayımızı 
xəbərdar  etmədən  çaxnaĢma  salır  və  qaçırlar.  Abdal  kəndində  olan  əsgərlərin  bir  hissəsini  də  arxalarınca 
aparırlar. 
Bütün  bunlar  aralarında  iki  minə  yaxın  silahlı  Ģəxslər  olan  Ağdam  əhalisinin  gözləri  qarĢısında  baĢ 
verirdi. 
Bir  nəfər  belə  gülablıların  köməyinə  gəlmədi,  əksinə,  iki-üç  yüz  erməninin  Gülablıda  görünməsi  onları 
çaxnaĢmaya saldı, əlbəttə, onlar səs-küyə salaraq mərkəzə teleqram vurdular və Bakı da tez onların köməyinə 
gəldi. 
Mən  Qarabağa  baĢ  verən  hadisələrdən  xəbərdaram  və  Ģəraitə  görə  mümkün  olan  bütün  tədbirlərdən 
istifadə edirəm. Lakin, Abdallıların, Gülablıların, Xaçinki kənd əhalisinin arzusu ilə qoĢunu ata bilmirəm. Ayın 
on  doqquzunda  səhər  saat  10-da  mən  özüm  Ağdamda  oldum,  partizanlar  üçün  məhkəmə  qurdum,  lazım  olan 
tədbirləri  gördüm.  Nəticədə  biz  Güləbird  kəndini,  “Qızıl”  hündürlüyünü  tutmuĢuq,  Abdal  kəndinə  hücumu 
davam etdiririk. 
Mənə  inanın  ki,  mən  özüm  qorumuram,  Ģəxsən  olduğum  və  komandirlik  etdiyim  yerlərdə  düĢmənin 
qəflətən yaxalanmasına yol verməyəcəyəm. 
Tatar alayının dərhal Cəbrayıla gəlməsinin böyük əhəmiyyəti olar, çünki bu alayın əksəriyyətini ləzgilər 
təĢkil edir, bu da Quba qəzasında az fayda verə bilər. 
General Həbib bəy SƏLİMOV, 
10 aprel 1920-ci il, Şuşa.” 
 
“Bakı, general-leytenant Əliağa ġıxlinskiyə 
 
Dronun  (Qarabağ  ərazisində  döyüĢən  erməni-daĢnak  silahlı  birləĢmələrinin  komandiri  -  ġ.N.) 
qüvvələrinin hücumu zamanı ġuĢa Ģəhərinin vəziyyətinin nə dərəcə ağır ola biləcəyini nəzərə alaraq, ermənilərə 
Cavad  qəzası  süvari  qoĢunlarının  köməyi  ilə  Cəbrayıl  qəzası  tərəfindən  güclü  təzyiq  göstərilməsini  lazım 
bilirəm.  Eyni  zamanda  Ġran  Ģahsevənləri  Zəngəzur  qəzasına  soxulsaydılar,  daha  yaxĢı  olardı.  GeniĢ  hücum 
əməliyyatı aparmaq üçün tək Cəbrayıl qəzasının vəsaiti kifayət deyildir. 
ADR-in Qarabağ ərazi 
qoşunlarının komandanı, 
general Həbib bəy SƏLİMOV, 
31 mart 1920-ci il.” 
 
“...Bizimkilərin  geriyə  qaçmalarının  qarĢısını  özüm  rəhbərlik  etdiyim  yüz  nəfərlik  parlament  mühafizə 
dəstəsi  ilə  aldım.  Artilleriya,  xüsusilə  podpolkovnik  Nəbibəyovun  batareyası  əla  atıĢırdı,  lakin  təssüf  ki, 
batareya komandiri hissə qapılıb batareya ilə həmləyə keçdi. Hal-hazırda ermənilər Əsgəranı, Xanabad kəndini, 
3360-cı yüksəkliyi, DaĢbaĢı kəndini tuturlar. 
Ümumiyyətlə,  biz  döyüĢərək  erməniləri  iki  verst  geri  çəkilməyə  məcbur  etmiĢik.  AĢağıdakı  itkiləri 
vermiĢik:  alayın...  praporĢik  Nəcəfəliyev  və  on  altı  əsgər  öldürülüb.  Parlamentin  mühafizə  dəstəsindən 
podporuçik  DauĢvili,  praporĢik  Əsgərov,  Ərəbov  yaralıdırlar.  Əsgərlərdən  yeddi  nəfər  ölmüĢ  və  on  beĢi 
yaralıdır. 
DöyüĢçülərin əhval-ruhiyyəsi  yaxĢıdır.  DüĢmən  çox böyük  itkilər  vermiĢdir,  tək  Xaramutda  60-a  qədər 
düĢmən cəsədi sayılmıĢdır. 
General Həbib bəy Səlimov 
1 aprel 1920-ci il, Ağdam.” 
 
* * * 
 
1918-20-ci illərdə Milli Azərbaycan Ordusunun yaranmasında əvəzsiz xidmətləri olan general Həbib bəy 
Səlimov 1881-ci ildə Naxçıvanda anadan olub. 
Cümhuriyyət  dövrünün  ən  görkəmli  sərkərdələrindən  biri,  general-mayor  Həbib  bəy  Hacı  Yusif  oğlu 
Səlimov 1918-ci il martın 4-də Petroqradda BaĢ Qərargah Akademiyasını bitirib. 
BaĢ  Qərargah  rəisi  kimi  mühüm  vəzifəyə  təyin  olunan  Həbib  bəy  nə  kabinet,  nə  də  məiyyət  generalı 
olmamıĢdır.  Milli  ordumuzun  ilyarımlıq  fəaliyyətində  daim  ön  cəbhədə  olmuĢ,  fitri  hərbi  istedadı  ilə 
Azərbaycanın müstəqilliyinə təcavüz etmək istəyən silahlı düĢməni məhv etmiĢdir. Təəssüf ki, bu Ģöhrətin ömrü 
uzun çəkmədi. Həmin ilin aprelində ölkəmizə basqın edən bolĢevik-daĢnak qüvvələri mərd və yenilməz general 
Həbib bəy Səlimovu məhv etmək üçün min bir fəndkirliyə əl atdılar. 
Respublika  Milli  Təhlükəsizlik  Nazirliyinin  arxiv  sənədlərindən  öyrənirik  ki,  may  ayında  Həbib  bəy 
Səlimov  Naxçıvana  hərbi  komissar  təyin  olunur.  1920-ci  il  iyulun  19-da  Naxçıvan  Ģəhər  general-

51 
 
qubernatorunun 3402 saylı möhürlü rəsmi sənədi ilə Təbriz Ģəhərinə ticarət məsələləri ilə məĢğul olmaq üçün on 
dörd günlüyə ezam olunur. 
Avqustun  26-da  Naxçıvan  Ġnqilab  komitəsinin  sədri  XI  ordunun  xüsusi  Ģöbə  rəisi,  cəllad  Pankrotova 
yazılı  məlumat  verir  kı,  Həbib  bəy  Səlimov  iyunun  30-da  qayıtdı.  Qızıl  ordunun  ehtiyacı  olduğu  ticarət 
məhsullarından kifayət qədər gətirə bilmiĢdir. 
Sentyabrın 1-də həbs olunan general Həbib bəy Səlimov üçün 2017 saylı həbs vərəqəsi yazılır. Yalançı 
ittihamların  “bayramı”  baĢlayır.  Adamın  varlığını  sarsıdan  odur  ki,  Qubin  soyadlı  rusdan  baĢqa  yalançı 
ittihamların əksər müəllifləri öz dindaĢlarımızdır. Onlar çalıĢır ki, general Həbib bəyin yuxarıda xatırladığımız 
Əsgəran,  Muğan  və  Lənkəran  döyüĢlərində  əvəzolunmaz  xidmətlərini  dansınlar.  Alınmır,  ağ  yalan  belə  igid 
generalın hərbi fəaliyyətinə ləkə sala bilmir. Onda naxələflər baĢqa fəndə əl atırlar. Devirlər ki, 1918-ci ildə türk 
generalı  Nuru  paĢa  Azərbaycana  gələndə  Həbib  bəy  Səlimov  onun  ordusunda  bolĢeviklərə  qarĢı  döyüĢlər 
aparmıĢdır. 
Bu  tarixi  fakt  həqiqətən  olmuĢdur.  Gəncədən  sonra  cəbhəni  iki  yerə  -  Ģimal  və  cənub  qruplarına  ayıran 
Nuru paĢa cənub qrupunun komandiri polkovnik Həbib bəy Səlimovu təyin etmiĢdi. 
Hətta  sonralar  vətəni  Türkiyədə  “Böyük  hərbdə  Bakı  yollarında  5-ci  Qafqaz  piyada  firqəsi”  adlı  kitab 
yazan türk polkovniki RüĢtü bəy Həbib bəy Səlimovu əsərində igid bir sərgərdə kimi xatırlayır: “Cəsur, döyüş 
texnikasını gözəl bilən türk ordusunun  yüksək rütbəli zabitləri tərəfindən layiqincə qiymətləndirilən polkovnik 
Həbib  bəy  rus  ordusunda  yetişmiş  azərbaycanlı  zabitlərdəndir”.  Qəribə  burasıdır  ki,  bolĢeviklərə  quyruq 
bulayıb  Həbib  bəy  Səlimov  haqqında  iftira,  ittihamlar  verən  dindaĢımız  rotmistrin  özü  də  türklərlə  birgə 
döyüĢlərdə  iĢtirak  etmiĢdi.  Milli  Təhlükəsizlik  Nazirliyinin  arxiv  sənədlərindən  öyrənə  bildim  ki,  rotmistri 
(nüfuzlu  nəslinə  hörmətim  olduğuna  görə  rotmistrin  adını,  soyadını  çəkmək  istəmirəm)  1926-cı  ildə  bolĢevik 
ÇK-sı Solevetsk adalarına ömürlük sürgünə göndərib. Atalar demiĢkən, özgəyə quyu qazanın özü də düĢər. 
Yuxarıda  xatırlatdım  ki,  general  Həbib  bəy  Səlimovun  milli  orduda  vəzifəsi  BaĢ  Qərargah  rəisi  idi. 
PeĢəkar  hərbçilər  yaxĢı  bilirlər  ki,  qərargah  ordunu  idarə  edən  ağıl,  beyin  deməkdir.  Məgər  dünya  Ģöhrətli 
sərkərdə,  hərbiyyə  naziri  Səməd  bəy  Mehmandarov  və  onun  müavini  “artilleriyanın  allahı”  Əliağa  ġıxlinski 
kimi peĢəkar hərbçilər, bolĢeviklərə quyruq bulayan rotmistrin zəif komandir zənn etdiyi Həbib bəy Səlimovu 
BaĢ  Qərargah  rəisi  kimi  məsul  vəzifəyə  təyin  edərdilərmi?  1919-cu  il  fevralın  26-da  otuz  bir  saylı  əmrlə 
polkovnik Həbib bəy Səlimova general-mayor rütbəsi verərdilərmi? Əlbəttə yox! 
General Həbib bəy Səlimov 1918-20-ci illərdə milli ordumuzda xidmət edən, milliyyətcə Litva tatarı olan 
general-leytenant Məmməd bəy Sulkeviçdən sonra ikinci generaldır ki, ali hərbi təhsili vardı. 
General Həbib bəy Səlimovun ittihamlarında göstərilir ki, Tifilisdə və Bakıda təĢkilat fəaliyyət göstərir. 
Onlar üsyana hazırlaĢırlar. Tiflis və Batumda əksinqilabçılara general Vrangel general Səlimov vasitəsilə silah 
göndərir. Bakı quberniyasının Cavad qəzası Ġranın ġahsevən quldurlarının köməyi ilə üsyana hazırlaĢır, köməyi 
general Səlimovdan alırdı. 
Sonrakı  ittihamlardan  məlum  olur  ki,  niyə  məhz  general  Səlimovu,  Naxçıvan  hərbi  komissarını  onun 
vəzifəsinə,  sənətinə  heç  bir  dəxli  olmayan  ticarət  malı  gətirməyə  Ġrana  göndərmiĢlər.  Bunların  hamısı  mərd 
general Həbib bəy Səlimovu həbs etmək üçün hazırlıq idi. 
Bir ay yarım həbsxanada üzünə oxunan yalançı ittihamları və üzləĢmələri yazılı Ģəkildə rədd edən milli 
ordu generalı Həbib bəy Səlimovu güllələmək üçün “Ġran məsələsi” bolĢeviklərin əlində daha əsaslı fakt olub. 
1920-ci  il  oktyabrın  15-də  agent  məlumat  verir  ki,  general  Həbib  bəy  Səlimovun  təĢkilatı  ilə  bağlı 
aĢağıdakılar öyrənə bildim: 
“General  keçmiş  rus  ordusunda  polkovnik  rütbəsində  xidmət  edib.  Baş  Qərargah  Akademiyasının 
məzunudur.  Azərbaycan  hökuməti  onu  general-mayor  rütbəsilə  təltif  edib.  Təşkil  etdiyi  əksinqilabi  dəstəni 
ingilislər  maliyyələşdirir.  Dəstənin  fəaliyyət  dairəsi  Araz  çayının  sahilləridir.  Onun  əksinqilabi  dəstəsinin 
üzvləri  quldur  ağqvardiyaçıların  və  şahsevənlərin  qalıqlarından  təşkil  olunub.  Komandir  heyəti  ağqvardiyaçı 
zabitlərdən,  gürcü  və  ermənilərdən  ibarətdir.  Təşkil  olunmuş  dəstənin  məqsədi:  əgər  gürcülər  və  ermənilər 
hücuma  keçərlərsə,  Bakı-Tiflis  yolunu  onların  köməyi  ilə  bağlamaq.  Ənvər  paşa  ilə  hələ  heç  bir  əlaqələri 
yoxdur.  General  Həbib  bəy  Səlimov  Müsavat  hökuməti  vaxtı  Xəlil  paşa  ilə  apardığı  münaqişəyə  və  yaramaz 
hərəkətlərinə görə müsəlman əhalisi arasında hörmətə malik deyil”. 
General-mayor  Həbib  bəy  Səlimova  məxsus  1920-ci  il  19  dekabr  tarixli  istintaq  iĢinin  doxsan 
doqquzuncu səhifəsindən üçlüyün çıxarıĢı: 
“Əksinqilabi fəaliyyətdə günahladırılan sabiq general-mayor Həbib bəy Yusif oğlu Səlimovun 1241 saylı 
işinə baxıldı. Onun günahları aşağıdakılardan ibarətdir: 
1.  Sovet  hökumətinə  qarşı  əksinqilabi  mübarizəsi,  Müsavat  ordusunu  döyüş  hazırlığında  saxlaması  və 
rəhbərliyi. 
2.  Gəncə  üsyanı  zamanı  Sovet  Azərbaycanından  qaçmaqda  və  İrandan  gəlmiş  qiyamçı  dəstələrin 
Muğanda Qızıl orduya qarşı döyüşlərə rəhbərlikdə. 

52 
 
3.  1919-cu  ildə  Muğanda  inqilabçı  kəndliləri  tərksilah  etməkdə  və  qarətdə  günahlandırılır.  Səlimova 
qarşı yürüdülən ittihamlar və bir sıra başqa cinayətlər istintaq zamanı təsdiq olunmuşdur. Qərara alındı: Sovet 
hökumətinə  qarşı  çıxan  Həbib  bəy  Yusifoğlu  Səlimov  güllələnsin.  Ondan  əmlakı  müsadirə  olunsun  və 
respublikanın gəlirinə keçirilsin. Cinayət işi və aktlar arxivə təhvil verilsin. 
Əslini imzaladı: XI Ordunun xüsusi şöbə rəisi Pankratov və böyük müstəntiq Qubin”. 
Naxçıvan Mərkəzi Dövlət Arxivində saxlanılan səksən iki nömrəli protokol isə cəsur general haqqında ağ 
yalanla  doludur.  1920-ci  il  avqustun  iyirmi  ikisində  Naxçıvan  komyaçeykasının  iclasında  hərbi  komissar 
Starovun  sədrliyi  və  Fyodorovun  katibliyi  ilə  yeddi  nəfər  bolĢevik  müsavat  generalı  Həbib  bəy  Səlimovun 
“fəaliyyəti barədə iĢə baxıblar. Lakin cəmi üç nəfər – “troyka” dindirilmiĢdir. 
Birinci  şəxs  Şaxtaxtinski:  “General  Səlimov  zəhmətkeş  xalqın  satqınıdır, səbatsızdır.  O,  Bakıdan  İrana 
qaçdı və oradan Naxçıvana gəlib camaatı dilə tutdu ki, əhali razılıq versin, onun polku 600 əsgər, 10 ədəd top 
və bir neçə pulemyotla Naxçıvana gəlsin. O, Sovet hökuməti əleyhinə təbliğat aparırdı.  Lakin indiki hökumətə 
qarşı günahını boynuna almır. Alayın silahlarını İranda satıb mənimsəmişdir”. 
İkinci  şəxs  Rüstəmov:  “Mən  Şaxtaxtinskinin  dediklərini  təsdiq  edirəm  və  əlavə  olaraq  bildirirəm  ki, 
general  Səlimov  yerli  əhalini  başa  salırdı  ki,  onun  başçılığı  ilə  Naxçıvana  yeni  alay  toplasın  və  bolşeviklər 
əleyhinə vuruşsunlar. O, həqiqətən Sovet hökuməti əleyhinə təbliğat aparırdı...” 
Üçüncü  şəxs  Xəlilbəy:  “Daşnaklar  Şuşaya  hücum  edəndə  (1920-ci  il  mart  ayında  -  Ş.N.)  Azərbaycan 
hökuməti korpus təşkil edib Səlimovun başçılığı ilə cəbhəyə daşnaklarla vuruşmağa göndərdi. Lakin Səlimovun 
təcrübəsizliyi  və  korpusa  başçılıq  edə  bilmədiyindən,  xeyli  yaralı  və  ölüm  hadisələri  olmuşdur.  Lakin  mən 
qarışandan sonra döyüş müvəffəqiyyətlə başa çatdı və daşnak hücumu darmadağın edildi ”. 
Bütün  bunlardan  sonra  Azərbaycan  hökuməti  ona  242-ci  polka  və  üçüncü  kavpolka  baĢçılıq  etməyi 
tapĢırdı. O vaxtkı qırmızılar Bakıya yaxınlaĢırdı, mən ona təklif etdim ki, qırmızıları müdafiə etsin. O, söz versə 
də, sözünü yerinə yetirmədi, satqınlıq elədi. Sovet hökuməti əleyhinə təbliğat aparmağa baĢladı”. 
Yekunda: yoldaĢ Startov təklif etdi ki, general Həbib bəy Səlimovu həbs edib XI ordunun hərbi sovetinin 
sərəncamına göndərmək. 
Bütün bu yalançı ittihamlardan sonra bolĢeviklər general Həbib bəy Səlimovu 1920-ci il dekabrın 30-da, 
saat  10.30  dəqiqədə  güllələdilər.  Ġstintaq  iĢində  Həbib  bəyə  yürüdülən  ittihamlardan  biri  də  onun  əmlakının 
müsadirə  olunmasıdır.  Bəs  nəyi  vardı  Həbib  bəy  Səlimovun?  Sənədlərdə  göstərilir  ki,  subaydır,  39  yaĢı  var. 
QardaĢı ilə birgə yaĢayır, iki desyatin torpağı və üç desyatin dədə-baba bağ sahəsi... Vəssalam 
 
DANIġAN SƏNƏDLƏR 
(General Ġbrahim ağa Vəkilovun raport və məktubları) 
 
ДОНЕСЕНИЕ ГЯНДЖИНСКОГО ГУБЕРНАТОРА 
МУСАВАТСКОМУ МИНИСТРУ ВНУТРЕННИХ ДЕЛ 
О НЕОБХОДИМОСТИ ПОСЫЛКИ ВОИНСКИХ ЧАСТЕЙ ДЛЯ 
БОРЬБЫ С ОТРЯДОМ КЕРБАЛАЯ АСКЕР 
12 ноября 1918 г. 
 
В допалнение представления моего от 10 сего ноября за № 7459 и телеграммы от 11 числа сего же 
месяца за № 7482, донашу вашему высокопревосходительству, что с появлением в Дезгамском районе 
Ганджинского  уезда  разбойничьей  шайки  под  предводительством  Кербалая  Аскера  и  Рустама, 
полажение там стало весьма серьезным и если против беглеца-каторжника Кербалая Аскера и его шайки 
не  будет  приняты  экстренные  меры  к  их  ликвидации,  то  авторитет  и  популярность  Кербалая  Аскера 
среди  темных  масс  населения  возрастут  до  громадных  размеров  и  надо  ожидать  в  скорем  времени, 
благодаря его злонамеренной агитации, погаловного восстания населения не только в названном районе, 
но и в целом уезде. 
Для  борьбы  с  шайкой  Кербалая  Аскера  я  не  располагаю  никакими  реальными  силами,  а  потаму 
прошу  экстренного  распоряжения  о  командировании  в  Гянджу  воинского  отряда  для  задержания 
Кербалая  Аскера  и  его  шайки,  или  же  уничтожения  таковой,  в  случае  оказания  ею  воинскому  отряду 
вооруженного сопративления. 
О последющем распоряжением прошу мне телеграфировать. 
Губернатор  
полковник Ибрагим ага Векилов 
ЦГАОР Азерб. ССР, Ф. 894, 
оп.2, д.9, л. 23. Подлинник 
 

53 
 
ДОНЕСЕНИЕ ГЯНДЖИНСКОГО ГУБЕРНАТОРА 
МИНИСТРУ ВНУТРЕННИХ ДЕЛ X.ХАСМАМЕДОВУ 
ОБ ОТКАЗЕ ИСПОЛНЕНИЯ. ВОИНСКОЙ 
ПОВИННОСТИ КРЕСТЬЯН СЕЛЕНИЯ 
ЧАЙЛЫ КАЗАХСКОГО УЕЗДА 
12 февраля 1919 г. 
 
Секретно 
 
Представляя присем копию с рапорта казахского уездного начальника от 6 февраля с.г. за №469, в 
котором  он  доносит  о  том,  что  Чайлинское  общество  отказывается  от  явки  к  исполнению  воинской 
повинности,  вообще  не  исполняет  законных  требований  властей  и  держит  себя  крайне  вызывающе, 
честь имею доложить, что общество это самое беспокойное в уезде, население враждебно настроено по 
отношению к власти и не останавливается в выступлениях демонстративного характера. 
Село  Чайлы  является  родным  селом  депутата  парламента  Гаджи  Керима  Саниева  и  в  нем 
существуют две партии: одна во главе с родственниками Саниева, а другая - враждебная ей. 
Благодаря  такому  положению  вещей  невозможно  было  назначить  старшину  из  членов 
Чайлинского  общества,  а  потому  я  принужден  был  предписать  уездному  начальнику  назначить 
старшиной в этом обществе постороннее лицо. 
Ко  всему  вышеизложенному  честь  имею  присовокупить,  что  одновременно  с  сим  мною 
предложено  казахскому  уездному  начальнику  послать  в  названное  селение  всех  имеющихся  в  его 
распоряжении  стражников  и  принять  меры  к  приведению  в  покорность  населения  Чайлинского 
общества,  так  как  я  не  имею  возможности  от  Военного  Министерства  всякий  раз  посылки  воинской 
силы для прекращения беспорядков и в уезде. 
Губернатор полковник Ибрагим ага Векилов 
ГААР, ф.894, оп.2.0.91. л.9-10 
 
ДОНЕСЕНИЕ ГЯНДЖИНСКОГО ГУБЕРНАТОРА 
МИНИСТРУ ВНУТРЕННИХ ДЕЛ X.ХАСМАМЕДОВУ 
О НЕОБХОДИМОСТИ ВООРУЖЕНИЯ ПОЛИЦИИ 
ОРУДИЯМИ И ПУЛЕМЕТАМИ ДЛЯ БОРЬБЫ 
С ПРЕСТУПНЫМИ ЭЛЕМЕНТАМИ 
24 февраля 1919 г. 
 
Во вверенной мне губернии преступный элемент вновь стал проявлять преступные действия. Во 
многих местах образовались шайки разбойников, которые начали нападать как на целые селения, так и 
на отдельных лиц, грабить и убивать. Для борьбы с этими шайками необходима хорошо вооруженная 
сила.  Между  тем  наша  азербайджанская  армия  начала  лишь  формироваться  и  отвлечение  ныне 
войсковых  частей  из  этой  армии  для  борьбы  с  разбойничьими  шайками  принесет  ущерб  в  деле 
скорейшего обучения новобранцев военному делу. 
Хотя  на  основании  полученного  мною  предложения  правительства,  мною  предписано  уездным 
начальникам увеличить число полицейской стражи почти вдвое для борьбы с преступностью, но таковое 
увеличение  могли  бы  сделать  лишь  в  некоторых  уездах,  так  как  за  установленное  конным  чинам 
полицейской страже содержание немногое соглашаются поступить в стражу, ввиду того, что вследствие 
дороговизны  фуража  назначенное  чинам  страже  содержание  с  фуражными  деньгами  старшим  по  725 
руб., младшим по 700 руб. В месяц недостаточно даже на прокормление лошади в месяц. 
Кроме того, имеющаяся в настоящее время стража вооружена лишь ружьями, с которыми она не 
может  достигнуть  тех  быстрых  результатов,  которые  получаются  отрядами,  имеющими,  кроме  ружей, 
пулеметы  и  орудия.  Поэтому  я  признаю  необходимым,  чтобы  среди  чинов  полицейской  стражи  были 
лица,  обученные  стрельбе  из  пулеметов  и  из  орудий  и  чтобы  затем  в  мое  ведение  было  представлено 
хотя бы четыре пулемета и два орудия. 
Докладывая  о  вышеизложенном,  прошу,  если  признаете  возможным,  сношения  с  военным 
министром о командировании в мое ведение нескольких инструкторов для обучения чинов полицейской 
стражи стрельбе из пулеметов и орудий, а равно о предоставлении в мое распоряжение указанного выше 
числа пулеметов и орудий.  
О последующем прошу уведомить меня. 
 
Губернатор полковник Ибрагим ага Векилов 

54 
 
ГААР, ф. 894, оп. 4. д. 91. л. 1-2. 
 
ДОКЛАДНАЯ ЗАПИСКА ГЯНДЖИНСКОГО 
ГУБЕРНАТОРА МИНИСТРУ ВНУТРЕННИХ ДЕЛ 
Х.ХАСМАМЕДОВУ О ПОЕЗДКЕ ПО УЕЗДАМ 
19 февраля 1919 г. 
 
При  объезде  мною  вверенной  мне  губернии,  я  посетил  7  уездов,  причем  останавливался  кроме 
городов: Казаха, Нухи и Шуши, еще в 79-ти населенных пунктах (список прилагается), пробыв в поезде 
35  суток.  Во  всех  этих  пунктах  я  имел  беседу  с  населением,  объясняя  им  события  текущего  момента, 
значение  самостоятельности  Азербайджанской  Республики,  злое  влияние  на  армян  Андраника, 
препятствующее  упрочению  мира  между  мусульманами  и  армянами,  и  призывал  народ  к  спокойной, 
мирной работе, возвращению к сохе, предупреждая, что дальнейшее состояние на военном полажении 
может гибельно отразиться на благосостоянии как самого народа, так и государства. 
Общее  настроение  мусульманских  поданных  Азербайджана  и  лояльных  русских  не  оставляет 
желать  лучшего.  Народ  устал  от  кровопролитий,  жаждет  мирной  жизни  и  тоскует  по  своей  обычной 
работе, заброшенной так или иначе благодаря событиям последних лет. 
Я  полагаю,  что  при  таком  настроении  народа,  при  помощи  и  поддержке  правительства  и 
администрации, не за горами то золотое время, когда молодая республика станет наряду с культурными 
государствами  цивилизованного  мира  и  земля,  обагренная  кровью,  слезами  и  потом  родных  сынов, 
снова  зацветет  и  щедрыми  дарами  воздаст  за  те  горести  и  муки,  которые  в  последние  годы  были 
единственным уделом населения. 
Из  докладов  начальников  уездов,  разговоров  с  населением  и  личного  знакомства  с  положением 
дел на месте, я выяснил положение губернии, которое в своем настоящем докладе я излагаю, указывая в 
отдельности в положение вещей в каждом уезде: 
I. Шушинский уезд 
1. В городе Шуше имеется: Реальное училище, Высшее начальное училище, Мариинское женское 
училище, женская гимназия, Армянская духовная семинария и классные училища: Шушинское 1-е, 2-е, 
3-е,  4-е,  5-е  6-е,  8-е,  9-е;  Русско-татарское  женское  училище.  Из  последних  Шушинское  1-е  училище  - 
земское. Учительский персонал в этих училищах состоит из русских, мусульман и армян.  
В Шушинском же уезде имеются 24 одноклассных улищ 
2.  В  городе  Шуше  имелась  Шушинская  городская  больница,  имени  Джамгарова  в  коей  были 
кровати, а в данное время эта больница превращена в барак для тифозных больных. В уезде же имелись 
больницы  в  селениях  Агдам  и  Тагаверте,  а  равно  в  Агдаме  приемный  покой  и  в  них  были  кровати,  а 
фельдшерские пункты в селениях Николаевке и Халфарадине, где не было кроватей. 
5.  В  уезде  русских  селений  5:  Сунженка,  Алексеевка,  Николаевка,  Котляровка  и  Скобелевка  и 
хутор окончательно разгромлены, а армянских селений в уезде 92, из коих разгромлены 9 селений. 
Кроме  русских  и  армянских  селений  разгромлены  еще  во  2-м  полицейском  участке  уезда 
мусульмански селения Гога, Салапятин, Ковшатлу, Шихимлу, Диваналилар и отселок Баланлу, а в 1-м 
полицейском участкее селения: Ходжалы, Керпа-Афатлы и отселок Зарыслы. Из этих татарских селений 
сожжено только селение Ходжaлы. 
6.  Беженцев  в  гор.  Шуше  исключительно  из  разгромленного  армянского  селения  Каладарсы 
Зангезурского уезда, в числе 1475 человек, которые никакого имущества не имеют. В уезде же имеется 
приблизительно 8300 человек беженцев, которые не имеют никакого имущества и скота... 
8.  Беженцы  в  уезде  размещаются  в  частных  домах  они  питаются  подаяниями.  Беженцы  же, 
находящиеся в Агдаме, размещены в частном наемном доме и они питаются на средства казны. 
9. В каждом разгромленном селении погибло приблизительно 20-25... 
12.  Население  уезда  главным  образом  занимается:  хлебопашеством,  скотоводством  и 
садоводством, а в Агдаме и в городе Шуше торговлей. 
14.  Уезд  съестными  припасами  первой  необходимости  не  испечен  до  нового  урожая.  Крайне 
нуждается во всех продуктах... 
16. В городе и уезде от болезни “испанка” погибло приблизительно 26 тысяч человек. 
II. Джебраильский уезд 
1.  Еще  до  возникновении  беспорядков,  имевших  место  в  Джебраильском  уезде  в  конце 
позапрошлого 1917 года, было 4 женских и 16 мужских школ. 
Учительский  персонал  в  уезде  состоял  из  13  человек  -  мусульман,  3  -  русских,  4  -  грузин  и  5  - 
армян.  После  возникновения  анархии,  т.е.  с  1  января  минувшего  1918  года  занятия  в  школах 
прекратились, школы перестали функционировать и в настоящее время в мусульманских обществах нет 

55 
 
ни одной мужской или женской школы, а существуют ли таковые в армянских обществах, не имеется 
сведений,  ввиду  прекращения  сношения  с  армянским  населением,  не  признающим  власти 
азербайджанского правительства. 
Для  организации  школ  в  данном  уезде  12  сего  января  прибыл  в  Карягино  ново  назначенный 
инспектор народных училищ мусульманин Мусабек Кулиев. 
2. В уезде, как раньше, так и теперь было  и имеется две больницы, первая в Карягино, вторая в 
Джебраиле. В первой было четыре, а во второй две кровати, в настоящее время число кроватей в них 
увеличено: в карягинской больнице теперь 40, а в Джебраильской - 6 кроватей. 
3.  В  уезде  было  по  штату  два  врача,  сельский  и  уездный,  а  в  настоящее  время  имеется  один 
сельский врач при тех фельдшерах и одной акушерке. Большой недостаток в медицинском персонале и в 
медикаментах... 
5.  В  уезде  русских  селений  не  было  и  нет,  а  было  и  имеется  32  армянских  селений,  ничем  не 
пострадавшие,  не  сожженные  и  не  разоренные.  Было  и  есть  одно  молоканское  селение,  жители  коего 
пострадали, половина из них ушла, а остальные в уезде. 
6. В настоящее время в уезде проживает 454 души мужского и 444 души женского пола мусульман 
и мусульманок беженцев из Зангезурского уезда. Они не имеют ни скота и никаких других имуществ. 
Беженцы  прибыли  сюда  разновременно  отдельными  партиями  почти  голыми  и  живут  в  разных 
мусульманских селениях при скудной помощи местных жителей мусульман, испытывая самую острую 
нужду  в  правительственной  помощи.  Все  они  жители  разных  селений  Зангезурского  уезда,  где,  по  их 
словам и по другим данным, разновременно с октября месяца по сие время разгромлено армянами до 60 
мусульманских селений. 
Сколько погибло в них мужчин, женщин и детей опросом беженцев и другим путем не могло быть 
установлено,  так  как,  по  заявлению  беженцев,  во  время  нападения  и  разгрома  их  селений  они 
отдельными  партиями  успели  спасти  себя  бегством,  не  имея  сведений  о  судьбе  оставшихся  своих 
родственников,  но,  по  частным  сведениям,  в  разгромленных  селениях  погибло  очень  много  мужчин, 
женщин и детей. 
Об оказании помощи беженцам возбуждено было ходатайство перед министром призрения и, как 
видно из полученного уездным начальником сообщения окружного инспектора призрения Кулиева, им 
оставлена смета, представленная министру с ходатайством об открытии кредита для нужд беженцев. 
7. Турецкими властями оставлено в Карягино и Джебраиле 2 продовольственных склада с запасом 
пшеницы,  ячменя  и  проса  в  количестве  1688  пудов,  принятых  начальником  уезда  от  бывшего 
коменданта. 
8.  Мусульманское  население  уезда  преимущественно  занимается  земледелием,  овцеводством  и 
местами  торговлей,  а  армянское  -  земледелием,  садоводством,  виноделием,  пчеловодством  и  местами 
торговлей... 
10.  Население  уезда  съестными  припасами  не  обеспечено,  несмотря  на  обильный  урожай 
минувшего 1918 года... 
12. С июля месяца 1918 года по сего 1 января от разных свирепствовавших в уезде эпидемических 
болезней умерло 7891 человека мусульман. Сведения о числе умерших армян не имеются. 
III. Зангезурский уезд 
1.  В  уезде  одноклассных  сельско-нормальных  училищ  -  9,  двуклассных  -  5.  Число  учащихся 
установить  невозможно  ввиду  того,  что  ныне  училища  не  функционируют  и  из  них  4  училища 
подожжены; учителя были из мусульман, грузин и русских. 
2.  Была  больница  с  приемным  покоем  в  селении  Зангелане,  с  одним  сельским  врачом,  двумя 
фельдшерами и одной акушеркой, которая перенесена в 1916 году в сел. Уджанис армянское. 
4.  По  берегу  Аракса  начиная  от  селения  Шарифан  до  сел.  Алидара  сожжены  и  разрушены 
казенных зданий - 12. 
5. В уезде 84 армянских и одно русское село. Из числа армянских сел разорены 4. 
6.  Беженцы  из  разоренных  мусульманских  сел  приютились  в  частных  домах  и  нуждаются  в 
насущном хлебе... 
8. В уезде фабрики и заводы не разрушены. 
9.  Главная  роль  занятия  населения  хлебопашество  занимаются  также  скотоводством, 
пчеловодством, чалтычной плантацией, садоводством... 
11.  Уезд  съестными  припасами  первой  необходимости  не  обеспечен;  чтобы  их  обеспечить  до 
нового урожая необходимо не менее 300000 пудов зерна... 
13. От разных болезней... погибло около 2000 человек. 
14. Число убитых армянами около 1200 человек, а число душ беженцев будет представлено особо 
вслед за сим Беженцев приблизительно около 40000. 

56 
 
IV. Джеванширский уезд 
1. Во время анархии были разгромлены имущества всех заезжих домов и сельских управлений, из 
коих  сожжены  три...  Покинутых  во  время  анархии  в  селении  было  3  русских  и  молоканских,  12 
мусульманских,  5  армянских.  Все  дома  мусульманские  и  молоканские,  армянами  сожжены  и 
уничтожены,  а  почти  все  настройки  армян  в  некоторых  покинутых  ими  селениях  сохранены  и  в  них 
живут мусульмане разоренных армянами селений. Армянами селения Талыши уничтожена культурная 
усадьба Николая Мелик-Беглярова, уничтожены дома, вырублены фруктовые сады, лес и пр., причинив 
Мелик-Беглярову убытки на сотни тысяч рублей. 
2.  Беженцев  этого  же  уезда  из  разоренных  селений  мужчин  -  355,  женщин  -  616,  детей  -  909, 
пришлых  из  Даралагезского  и  Зангезурского  уездов  мужчин  -  422,  женщин  -  335,  детей  -  223.  Число 
пришлых из Зангезурского уезда и Эриванской губернии с каждым днем растет, вследствие постоянного 
пребывания  их.  Из  местных  беженцев  большинство  живут  в  покинутых  армянами  селах,  имеют  в 
ограниченном количестве скот, домашнее имущество и живет на своем иждивении. Пришлые же живут 
в  разных  селениях,  форменно  голодают,  доставая  себе  пропитание  подаянием  и  призрением 
благотворителей. Вышеперечисленные селения были покинуты хозяевами в мае месяце 1918 года; в них 
казенных и общественных зданий, школ, больниц не было. Во время погрома поселка Евлах погибли два 
хлопкоочистительных  завода  и  две;  мельницы;  этим  погромом  крупные  убытки  понесла  Джульфа-
Бакинская железная дорога и Елизаветпольская продовольственная управа. 
3. В уезде две сельские больницы: первая в селении Барде, другая в Тертере; в первой 4 кровати, 
врач,  фельдшер  и  акушерка,  в  последней  6  кроватей,  врача  нет,  три  фельдшера.  Кроме  этих  больниц 
недавно открыт и оборудован в селении Хан Арабе фельдшерский пункт. 
4.  Всех  училищ  было  25  мужских,  4  женских.  Из  этого  числа  –  8  двуклассных  смешанных,  11 
мужских и 3 женских учреждены в армянских селениях и содержатся на земские средства. Только одна 
женская и две мужские двуклассные  школы, учрежденные в мусульманских селениях, содержались за 
счет  земства,  а  3  мужские  школы  содержались  в  мусульманских  за  счет  жителей.  Учителя  и 
учительницы в армянских школах были армяне и русские. Функционируют ли эти школы, сведений нет, 
так как армяне не признают правительства Азербайджана и никого из представителей в свою среду не 
допускают. 
Помещения,  находящиеся  в  мусульманском  районе  училищ,  имевших  до  анархии  от  25  до  50 
учащихся  в  каждом,  приведены  в  порядок,  но,  к  сожалению,  учителей  нет,  училища  пустуют,  за 
исключением Дорбатлинского, где в первых числах января собралось 7 учащихся... 
6.  К  отбыванию  воинской  повинности  привлечены  2539  человек,  принято  907,  освобождено  по 
семейному  положению  и  др.  причинам  1492  человека,  из  них  (забраковано  13)  не  явилось  140.  За 
незначительным исключением дети беков уклоняются от воинской повинности, что и вызывает ропот в 
среде крестьян. 
7.  С  7  ноября  по  15  января  с.г.  взыскано  с  населения  1-го  и  2-го  участков  257806  руб.  99  коп. 
разных налогов. Армяне ничего не внесли. Население участка терпит лишения, нуждаясь во всем... 
9. 
Населении  уезда  преимущественно  занимается  хлебопашеством,  скотоводством  и 
незначительно  в  нагорных  частях  пчеловодством.  Анархия  и  продолжавшееся  безвластие  почти 
разрушили  экономическое  положение  населения,  создали  массу  кровной  вражды  между  отдельными 
лицами  и  селениями,  прекратило  взаимопомощь,  общение,  отражаясь,  пагубно  с  экономической 
стороны  на  население. Хотя  прошлогодний  урожай  хлебов  в  уезде  был  удовлетворительный  и  мог бы 
обеспечить население до будущего урожая, но бесцеремонный забор турками зерна то под видом закята, 
то для войска и т. п. почти истощил хлебное зерно и весь запас молочного продукта. По этой причине 
несомненно предвидится недостаток. В настоящее время население нуждается в сахаре, чае, керосине, 
рисе,  мануфактуре.  Население  должно  находится  под  угрозой  голода  еще  в  будущем,  потому  что 
посевная  площадь  сократилась  почти  на  половину.  Это  произошло  потому,  что,  с    одной  стороны,  в 
сезон  распашки  армяне,  расположенные  у  верховья  оросительных  каналов,  не  допускали  мусульман 
запрудить  воды  из  Тертера,  а  с  другой,  весь  рабочий  скот  был  занят,  как  перевозкой  для  турок 
продуктов,  так и развозкой войска по шоссе, наконец с третьей - от повального заболевания "испанкой". 
От этой болезни умерло в уезде 6400 человек, а может быть и более... 
12.  По  вопросу  о  беженцах  Министерством  призрения  пока  не  осуществлены  ожидаемые  меры 
помощи, а между тем сыпной голодный тиф уже наблюдается. 
Ряд  мероприятий  выработан  уездным  начальником  и  врачом  Аслановым  для  предупреждения 
распространения  тифа,  в  смысле  открытия  питательного  пункта,  организации  эпидемического  отряда, 
санитарных комиссий и пр. и приступлено к осуществлению их. 
13.  Более  половины  мусульманского  населения  Гюнеймагала,  успевших  спастись  от 
Андраниковской  армии,  бросив  все,  перебежали  в  Персию,  почти  все  население  Анджанан,  Дарасы 

57 
 
вырезано  и  уведены  молодые  женщины.  Спасшиеся  в  Джебраильский,  Шушинский  и  Джеванширский 
уезды  женщины  ищут  своих  мужей,  а  дети  своих  родителей,  родители  своих  детей.  Передаваемые 
беженцами  сведения  об  отчаянном  положении  мусульман  в  Зангезуре,  готовых  покинуть  территорию 
Азербайджана, а также последние события в Агдаме, оказали опасно тревожное влияние на настроение 
населения и общественное мнение в твердости существующего порядка и спокойствия. 
V. Нухинский уезд 
1. Город состоит из 2 частей: жители первой части главным образом мусульмане, а незначительная