ĠƏMĠstan nəZĠRLĠ

VII. Расчеты 
 
"Правительство", с одной стороны, и "Помощь" с другой, представляют взаимно счета за каждый 
месяц  на  отправленные  продукты,  показывающие  количество  вагонов,  чистый  вес  груза  и  номера 
накладных.  Все  расчеты  производятся  в  Тифлисе,  причем,  если  они  взаимно  не  покрываются,  то 
сторона, в пользу которой образуется сальдо, имеет право в следующем за отчетным месяце сократить 
отправку продуктов против заказанного количества до погашения стороной накопившегося долга. 
Тифлис, 26 января 1920г. 
Подписи: 
 
От имени "Помощи на Ближнем Востоке" В.Н.Гаскель. 
полковник Генерального штаба армии 
Соединненых Штатов Северной Америки 
От  имени  Азербайджской  Республики  Фарисбек  Векилов,  дипломатический  представитель 
Азербайджана в Грузии 
ЦГАОР Азерб. ССР, 
ф. 897, оп.1, д.69, л.55-57. Подлинник. 
 
 
ĠYĠRMĠNCĠ ĠLDƏ QARABAĞ DÖYÜġLƏRĠ
13
 
 
1920-ci  il  martın  iyirmi  ikisində,  Novruz  bayramı  gecəsi  Qarabağ  vilayətinin  dağ  yerlərində  məskun 
ermənilər  qiyam  edərək  “Əskəran  keçidi”ni  tutdular.  Bu  səbəbdən  də  Əskəran  cəbhəsinə  mirliva  Həbib  bəy 
Səlimovun  komandanlığı  ilə  qüvvətli  bir  ordu  yeridildi.  Aprelin  üçündə  Azərbaycan  ordusu  ermənilərə  qarĢı 
qüvvətli bir hücum etdi. Əcəba, hansı azərbaycanlı o məsud günü xatırlamır?! Ordunun qalibiyyət və intizamı, 
mənəviyyatı  təsvirolunmaz  dərəcədə  fövqəladə  idi.  Xarici  aləm  az  bir  müddət  ərzində  vəsaitsizlik  içində  bu 
                                                           
13
  Müstəqil  Azərbaycanın  yaĢaması  üçün  1920-ci  ilin  dəhĢətli  mart  günlərində  mənfur  daĢnakların  torpağımıza  təcavüz  etməsi  Milli  Azərbaycan 
Ordusunun  hər  bir  əsgərini  təpədən dırnağacan  silahlandırır.  Qısa  bir  müddətdə  (martın  22-dən  aprelin  3-nə kimi)  xəyanətkar  daĢnak  süvari  dəstələrini 
darmadağın  edən  Azərbaycanın  əsgər  və  zabitləri  füsunkar  Qarabağı  düĢməndən  geri  aldı.  Ġlyarımlıq  fəaliyyətin  dövründə  qəhrəman  Azərbaycan 
ordusunun üçüncü  yürüĢü  də  zəfərlə baĢa  çatdı.  –  ġ.  N.  “Ġyirminci  ildə  Qarabağ  döyüĢləri”  sənədli  oçerklərində  tam artilleriya  generalları  Səməd  bəy 
Mehmandarovun,  Əliağa  ġıxlinskinin,  general–mayor  Həbib bəy  Səlimovun  və polkovnik  Bəhram  bəy  Nəbibəyovun  unudulmaz  xidmətləri  yeni  arxiv 
sənədləri əsasında təqdim olunur. – ġ. N. 
 

63 
 
qədər  müntəzəm  təĢkilata  malik  bir  əsgəri  qüvvə  vücudə  gətirdiyimizə  heyran  qalmıĢdı.  Əlahdən  bir  çoxu 
duyduğu həyacandan ağlayırdı. 
O gün Azərbaycanın ən Ģanlı, ən bəxtiyar günü idi. 
Polkovnik ĠSRAFĠL bəy, 
“Azərbaycan Ordusu haqqında” 
kitabı 
 
Hərbiyyə  naziri  Səməd  bəy  Mehmandarov  Əsgəran  cəbhəsinə  gəlmiĢdi.  Ön  cəbhədə  ölüm-dirim 
savaĢında vuruĢan əsgərləri təbrik edir, onların qələbəsinə uĢaq kimi sevinirdi. Ordu yaranan gündən üç böyük 
qələbəsi olmuĢdu. 
1919-cu  ilin  ilk  günlərində  Zəngəzur  erməniləri  Ġrəvan  daĢnaklarının  köməyi  ilə  qəzanı  Azərbaycandan 
ayırıb Ararat respublikasına birləĢdirmək üçün azərbaycanlıları qovur və kəndləri yandırırdılar. Üstəlik də elan 
eləmiĢdilər  ki,  Azərbaycan  hökumətini  tanımaq  istəmirlər.  Yanvar  ayında  general-mayor  Cavad  bəy 
ġıxlinskinin  komandanlığı  ilə  Zəngəzura  əsgəri  qüvvə  yeridildi.  Onun  komandanlığı  ilə  piyada  diviziyası  bir 
aydan  çox  inadlı  döyüĢlər  aparıb  ermənilərin  möhkəmləndirilmiĢ  son  sığınacağı  olan  Dağ  kəndini  də  ələ 
keçirdilər. Zəngəzur qəzası yenidən Azərbaycan ərazisində qaldı. 
Ġkinci qələbə həmin ilin iyul ayında olmuĢdu. Muğanda və Lənkəranda Azərbaycan milli hakimiyyətini 
tanımaq istəməyən malakan və rus-erməni qüvvələri ordumuzun gücü ilə darmadağın edilmiĢdi. 
Bu  gün  nazir  Səməd  bəy  Mehmandarovun  təbrikə  gəldiyi  üçüncü  qələbə  idi.  1920-ci  il  martın  iyirmi 
ikisində  Novruz  bayramı  gecəsi  ermənilər  qiyam  edib  Əskəran  keçidini  zəbt  etdilər.  Qiyama  Ġrəvandan  gələn 
daĢnak generalı Dro Kanayan baĢçılıq edirdi. 
Azərbaycan  Cümhuriyyətinin  müdafiə  nazirliyi  Qarabağı  düĢməndən  xilas  etmək  üçün  fövqəladə  tədbir 
hazırladı.  Nazir  Səməd  bəy  Mehmandarovun  əmrilə  Əskəran  cəbhəsinə  qüvvə  ayrıldı.  Martın  iyirmi  üçündə 
Azərbaycan ordusunun əsas hissəsi - iyirmi minə qədər əsgər və zabit cəbhəyə göndərildi. O cümlədən üçüncü 
Gəncə, beĢinci Bakı, birinci CavanĢir, ikinci Quba polkları general-mayor Həbib bəy Səlimovun komandanlığı 
ilə Yuxarı Qarabağa yola düĢdü. Qızğın döyüĢlər on iki gün ara vermədi. Azərbaycanın cəsur əsgər və zabitləri 
ana torpağın hər qarıĢı uğrunda mərdliklə vuruĢaraq ġuĢa qalasına və Xankəndinə daxil oldular. 
Sonuncu  iki  qələbə  Milli  ordumuzun  ən  cəsur  generallarından  biri  Həbib  bəy  Səlimovun  mahir 
komandanlığı ilə qazanılmıĢdı. Əslində altmıĢ dörd yaĢlı hərbiyyə nazirini həyəcana gətirən və Qarabağa təbrikə 
aparan da general Həbib bəyin aprelin səkkizində göndərdiyi raport idi. Cəmisi bir səhifəlik raportu dönə-dönə 
oxuyan nazir bir neçə yerdə iĢarələr qoydu, ürəyində “afərin” sözünü təkrar etdi. Səməd bəy istər general, istərsə 
də nazir olanda da özünü həmiĢə sıravi əsgər, döyüĢçü sanırdı. Neçə-neçə müharibənin iĢtirakçısı kimi o, yaxĢı 
bilirdi  ki,  komandanın  əsgərləri  döyüĢ  meydanında  təbrik  etməsi  nə  deməkdir.  Ona  görə  də  müavini  Əliağa 
ġıxlinskiyə: 
-  Əmr  hazırlayın,  əvəzimdə  nazir  vəzifəsində  sən  qalırsan,  -  dedi,  -  mən  sabah  tezdən  Qarabağa 
döyüĢçüləri təbrik  etməyə  gedirəm.  Ancaq,  Əliağa,  bu  raportda  Həbib  bəyin  “günümüzün  qəhrəmanı”  -  deyə 
təriflədiyi Nəbibəyovu nədənsə xatırlaya bilmirəm. 
Azacıq eyhamla gülümsünən Əliağa ġıxlinski: 
- Yadınızdadırmı, - dedi keçən ilin iyun ayında Siz bir neçə gün Yevlaxda olanda yenə nazir əvəzi məni 
təyin  etmiĢdiniz.  Onda  birinci  CavanĢir  piyada  alayının  kapitanı  Vahid  bəy  Nəbibəyov  raport  yazıb  hərbi 
xidmətdən  azad  olunmasını  xahiĢ  etmiĢdi.  O,  raportunda  belə  bir  cümlə  iĢlətmiĢdi:  “Səhhətim  və  Ģərait  mənə 
respublika  hökumətinə  xidmət  etməyə  imkan  vermir”.  Mən  də  məhz  bu  cümlədən  qəzəblənib  Azərbaycan 
Zabitinin  ləyaqətini,  Ģərəf  və  Ģanını  yüksək  tutmadığına  görə  yanıma  çağırıb  onu  danladım,  xidmətdən  azad 
etməklə  bir  ay  da  həbs  edilməsi  barədə  əmr  verdim.  Bir  neçə  gündən  sonra  Siz  qayıdıb  onun  qanının  arasına 
girdiniz. Səməd bəy Mehmandarov pensnesini silə-silə gülümsündü. 
- Hə, yadıma düĢdü, əzizim, indi bildim: ağır təbiətli, uca boy... 
-  Bəli,  bəli,  Sizin  nəzərinizdə  ağır  təbiətli,  Mənim  fikrimcə  tənbəl  və  bir  azda  yaĢı  ötmüĢ  Vahid  bəy 
Nəbibəyovudur. Həbib bəyin “günümüzün qəhrəmanı” dediyi isə onun kiçik qardaĢı podpolkovnik Bəhram bəy 
Nəbibəyovdur.  Bəhram  bəy  Birinci  Dünya  müharibəsində  də  yaxĢı  döyüĢ  yolu  keçib.  Buyurun,  xidmət 
dəftərçəsini istəmisiniz, gətirmiĢəm. TanıĢ ola bilərsiniz. 
-  Verin,  baxım.  Nazir  podpolkovnik  Bəhram  bəy  Nəbibəyovun  çox  da  böyük  olmayan,  cəmi  səkkiz 
səhifəlik Ģəxsi xidmət dəftərçəsinin ilk səhifəsini açıb dayandı. 
-  Əliağa,  -  dedi,  unutmamıĢ  onu  da  deyim  ki,  kapitan  Vahid  bəy  mənim  yanıma  gəldi.  Belə  raport 
yazmaqda səhv etdiyini boynuna aldı. Hiss elədim ki, uzun müddət milis dəstəsində xidmət etdiyinə görə hərbi 
nizamnaməni  o  qədər  də  dərindən  bilmir.  Bildirdi  ki,  iĢlətdiyi  cümlədə  heç  bir  qərəzli  məqsədi  olmayıb.  Ona 
inandım. Mən də Ģəxsən sənin, general ġıxlinskinin nüfuzunun qorunmasına ehtiramla yanaĢmaq Ģərtilə kapitan 
Nəbibəyovun  raportunun  üstünə  “mən  ona  verdiyim  cəzanı  bağıĢlayıram”  -  cümləsini  dərkənar  qoydum. 

64 
 
Məsuliyyəti öz üzərimə götürüb onu yenidən orduya qaytardım. Deyirsən podpolkovnik Bəhram bəy onun kiçik 
qardaĢıdır, lap yaxĢı. 
- Səməd bəy, bu onun kimi astagəl zabitlərdən deyil. Bəhram bəy od parçasıdır. Nəbibəyovlardan bizim 
orduda dörd qardaĢ olmalıdır. Vahid bəy, Bəhram bəy, Hüseyn bəy yox, beĢ nəfərdir, bir də Məmməd bəy.  
Nazir: 
- Əliağa, nə yaxĢı da yadında qalıb, əhsən sənə və yaddaĢına, dostum. 
-  Bilirsən,  1918-ci  ilin  noyabr-dekabr  aylarında Tiflisdə  Müsəlman  korpusunu  təĢkil  edəndə  Nəbibəyov 
qardaĢlarını  orduya  mən  qəbul  eləmiĢdim.  Onda  qərargahım  Veriyski  körpüsünün  yanındakı  “London” 
mehmanxanasının  birinci  mərtəbəsində  yerləĢirdi.  Düzü,  ona  görə  yadımda  qalıb  ki,  bunların  çox  maraqlı, 
dünya  görüĢlü  ataları  var.  Oğlanları  ilə  Qasım  bəy  özü  də  gəlmiĢdi.  Türkmənistanda  general  Kuropatkinin 
qərargahında ġərq dilləri üzrə tərcüməçi olub. Ġndi istefadadır. Mirzə Fətəli Axundovla dostluğundan danıĢırdı. 
-  Demək,  Bəhram  bəy  1884-cü  il  dekabrın  altısında  ġəkidə  bəy  ailəsində  anadan  olub.  Sonra  Kutaisi 
realnı  məktəbini  və  1904-cü  ildə,  sentyabrın  ikisində  Peterburqdakı  Konstantin  Artilleriya  məktəbini  birinci 
dərəcəli diplomla bitirib. - Nazir dayanıb pensnesinin üstündən müavininə baxdı, fəxrlə: - Oho, nə yaxĢı... bizim 
məktəbi bitirib ki, bir yuvadan pərvazlanmıĢıq... Görürsən, Əliağa, Konstantin məktəbinin artilleristlərini?.. 
- Səməd bəy, əsgər komandirinə, zabit generalına oxĢamalıdır. Zərb-məsələ dönmüĢ bu müdrik kəlamlar 
Sizə  məxsusdur.  Amma  xalqımızda  belə  bir  məsələ  də  var:  Alma  kökündən  gen  düĢməz.  Mən  inanıram  ki, 
podpolkovnik Bəhram bəy Sizin layiqli davamçınızdır. 
- Demək istəyirsən ki, Bəhram bəy xidmətdə mənə oxĢayıb? - deyən nazirin sevincdən gözləri parıldadı. 
Əliağa ġıxlinski ciddi general zəhmilə: 
- Mən hələ 1918-ci ilin iyun-iyul aylarında onun Hövsan və Nobel çənləri ətrafındakı bolĢevik-daĢnaklara 
qarĢı apardığı döyüĢlərin Ģahidi olmuĢam. Bəhram bəy çox qoçaq və bilikli zabitdir. Onunla fəxr etməyə dəyər. 
Dəli Qazar kimi generalı mühasirəyə salıb məhv etməsinə Ģəxsən mən Ģəkk-Ģübhə etmirəm. Belə qoçaq, hərbi 
iĢə böyük məhəbbəti olan zabitin yeri akademiyadır. 
- Mən də bu fikirdəyəm. Ancaq hanı hərbi akademiya? Rusiyaya yollar bağlı, özümüzdə isə yox, ölkəmiz 
də müharibə vəziyyətində, - deyən nazir yenidən Bəhram bəyin sənədlərinə göz gəzdirdikcə baxıĢları canlanır, 
üzündə sevinc görünürdü: 
-  Qafqaz  Əlahiddə  ordusundakı  iyirminci  Artilleriya  briqadasında  podporuçik,  1909-cu  ildə  üçüncü 
batareyanın  komandiri,  sonra  Əlahiddə  Qafqaz  ordusunda  artilleriya  rəisinin  müavini  vəzifsində  çalıĢıb. 
Müharibəni axıra qədər Qafqaz cəbhəsində keçirib. 
Təltiflərini  axtarırsınız?  O  biri  səhifənin  arxasındadır  -  deyə  Əliağa  ġıxlinski  Ģəhadət  barmağını  irəli 
uzadıb göstərdi. 
-  Aha,  budur,  -  deyə  Mehmandarovun  iti  nəzərləri  kağızın  üzərində  gəzindi.  “Müqqədəs  Stanislav” 
ordeninin  üçüncü  dərəcəsi  və  “Müqəddəs  Anna”  ordeni
14
.  Amma  sonuncunun  dərəcəsi  göstərilməyib.  Eybi 
yoxdur,  hər  Ģey  aydındır.  Siz  doğru  buyurursunuz,  Əliağa.  Belə  peĢəkar  zabitlərimiz  çoxdur.  Onlar  akademik 
hərbi təhsil ala bilsəydilər, ordumuzun gücü birə-beĢ artardı. Çifayda hələlik buna imkan, Ģərait yoxdur. 
 
POLKOVNĠK BƏHRAM BƏYĠN ĠGĠDLĠYĠ 
 
Raportun  son  cümlələri  nazir  Mehmandarovda  xüsusi  maraq  oyatmıĢdı.  General  Həbib  bəy  Səlimov 
yazırdı  ki,  Zati-Aliniz  tərəfindən  yaradılan  Ģanlı  qoĢunlarımız  köhnə,  döyüĢlərdə  bərkimiĢ  hissələrə  məxsus 
Ģücaətlə vuruĢurdular. 
DöyüĢün qəhrəmanları bunlar idi: Ģığıyaraq DaĢkənd yüksəkliyini ələ keçirən qubalılar və bir neçə erməni 
basqınına  baxmayaraq  bir  an  da  sarsılmayan  və  üzərinə  düĢən  hər  mərmiyə  görə  dərhal  cavab  atəĢi  açan 
podpolkovnik Bəhram bəy Nəbibəyovun dördüncü batareyası. 
Yol boyu qələbənin havası ilə öz-özünə danıĢan ilk baxıĢdan qara-qabaq nazirin ürəyi iĢıqlı arzularla dolu 
idi. Oğlu qədər sevdiyi, istedadlı komandir Həbib bəy Səlimovun uğurları ona elə bil qanad vermiĢdi. Üstəlik də 
Həbib bəy kimi qoçaq generalın Nəbibəyovun haqqında göndərdiyi raport ona sonsuz sevinc bəxĢ eləmiĢdi. 
ĠniĢil  (1918-ci  il,  dekabr  5-də)  yenicə  təĢkil  olunan  Azərbaycan  ordusunun  hissələrinə  baxıĢ  keçirən 
hərbiyyə naziri Səməd bəy Mehmandarov Tərtərdə yerləĢən Dağ batareyasının  əsgər və zabitlərindən tam razı 
qalmıĢdı.  Nazir  səkkiz  saylı  əmrində  qeyd  edirdi  ki,  yoxlanıĢ  zamanı  batareya  komandiri  Bəhram  bəy 
Nəbibəyovun  əsgərləri  məndə  xoĢ  təəssürat  yaratdı.  Hiss  olunur  ki,  batareya  komandiri  zabitlərlə  birlikdə 
qüsurları aradan qaldırmağı bacarır. Komandir Nəbibəyovun qısa müddətdə etdikləri mənə qəti inam verir ki, ən 
yaxın  vaxtda  bu  batareyanı  daha  yüksək  səviyyədə  görəcəyəm.  Onun  azsaylı  zabitlərinə  və  komandir 
Nəbibəyova yorulmaz zəhmətlərinə görə təĢəkkür edirəm. 
                                                           
14
  Polkovnik Bəhram bəy  Qasım bəy  oğlu  Nəbibəyovun 1916-cı ilə qədər  “Hərbi  xidməti  siyahısı”nın  surətini  1999-cu ildə Rusiya  Dövlət  hərbi  Tarixi 
Arxivindən nəvəsi Bəhram Aslan oğlu Sultanov gətirib – ġ. N. 
 

65 
 
Demək?  Həbib  bəyin  raportundan  belə  məlum  olur  ki,  Dəli  Qazarın  dəstəsini  bizim  Dəli  Bəhram  bəy 
Nəbibəyovun  batareyası  mühasirəyə  salıb  məhv  edib.  -  YaxĢıdır,  çox  yaxĢıdır,  -  deyə  öz-özünə  danıĢan  nazir 
podpolkovniklə generalın döyüĢ dostluğundan qürrələnirdi.  - Qələbə, ancaq və ancaq döyüĢ vaxtı  əmr verənlə 
icraçının  bir-birini  baĢa  düĢməsi  sayəsində  qazanılır.  Nə  yaxĢı,  Nəbibəyov  haqqında  iniĢilki  raportu  yazanda 
zəndim  məni  aldatmayıb...  Elə  biri  BaĢ  qərargah rəisi,  onda  dolayısı  da  olsa  mənə  iĢarə  verdi  ki,  Bəhram bəy 
yaxĢı komandirdir. Amma çox çılğındır, bəzi məsələlərdə özünü cilovlaya bilmir... 
- Komandir cəld və çılğın olmasa əvvəla əsgərlər onu saymaz. Ġkincisi də, döyüĢ vaxtı özü zorla yeriyən 
komandirin əsgərləri yerindən qalxana kimi düĢmən onları haxlayıb məhv edər, - nazir Mehmandarov cavabını 
vermiĢdi. 
Mehmandarov Milli Orduda Hərbiyyə Naziri vəzifəsində xidmətdə olandan ilk dəfə idi ki, təzə mundirini 
geyinmiĢdi. Təmtəraqlı geyimin o qədər də aludəsi olmayan nazir bu dəfə akselbant və venzili
15
  də  taxmıĢdı. 
Yaxasında isə bircə orden vardı: Birinci Cahan savaĢında hər sərkərdənin ala bilmədiyi “Ağ qartal” ordeni... O, 
1915-ci ildə alman generalı Makenzenin sürətli döyüĢ əməliyyatı planlarını puça çıxartdığına görə bu ali ordenlə 
təltif olunmuĢdu. 
 
QƏHRƏMAN ALAY 
 
Avtomobilin Ģeypuru təhlükə görmüĢ qaz kimi həyəcanlı gəlirdi. QıĢlanın qabağında toplaĢmıĢ zabit və 
əsgərlər naziri tanıyıb “urra”- deyə qıĢqırdılar. Bəhram bəy irəli yeridi. Sərt səslə “sıraya düzülün” komandası 
verdi.  Zabitlər  qabaqda,  əsgərlər  də  onlardan  sonra  nizami  qıvraqlıqla  sıraya  düzüldülər.  Bəhram  bəy  sıra 
qabağında vüqarla dayanıb ahəngdar səslə komanda verdi: 
- Alay, sağa dön! Düzlən, düzlən, deyirəm, arxada səs var... 
Alay  bir  nəfər  vicud  kimi  sağa  dönüb  farağat  dayandı.  MaĢından  üç  nəfər  düĢdü.  Qarabağın  general-
qubernatoru Xosrov bəy Sultanov, Qarabağ ərazi qoĢunlarının komandanı general-mayor Həbib bəy Səlimov və 
Hərbiyyə naziri, tam artilleriya generalı Səməd bəy  Mehmandarov. Nazirin iti qartal baxıĢları nizami qaydada 
düzülən əsgərlərə zillənmiĢdi. 
-  Cənab  hərbiyyə  naziri,  tam  artilleriya  generalı,  Sizin  gəliĢiniz  münasibətilə  döyüĢən  ordunun  üçüncü 
artilleriya batareyasının zabit və əsgər heyəti sıraya düzülmüĢdür. Batareya komandiri, podpolkovnik Bəhram 
bəy Nəbibəyov. 
Nazir Səməd bəy Mehmandarov gur və məğrur səslə: 
-  Azad,  mənim  Vətənimin  qəhrəman  əsgərləri,  -  deyib  bir  neçə  addım  irəli  yeridi,  Bəhram  bəyin  əlini 
sıxdı: - Mərhəba, alayına da, özünə də. Sizin döyüĢdə göstərdiyiniz qeyri-adi qəhrəmanlıqlar artıq Azərbaycanın 
hər  yerində  iftixarla  söylənilir. Komandanınız  general  Həbib bəy  Səlimov  da  buradadır.  Əmr  edirəm!  Üçüncü 
artilleriya  batareyasının  hər  bir  əsgər  və  zabit  heyəti  döyüĢdə  göstərdiyi  igidliyə  görə  təltif  olunsun. 
Komandiriniz Bəhram bəyi isə təbrik edə bilərsiniz. O, daha podpolkovnik yox, polkovnikdir... 
Batareya  üç  dəfə:  “urra,  urra,  urra”,  -  deyə  komandirini  alqıĢladı.  Nazir  birdən  sərt  hərəkətlə  yerində 
dikəlib, pəncələri üstə qalxdı. 
- Mərhəba, yenə mərhəba, mənim Vətənimin xilaskarları! 
Batareyanın  əsgər  və  zabitlərindən  dalğa-dalğa  çıxan  səs  Qarabağ  dağlarında  əks-səda  verdi.  Onlar  bir 
nəfər kimi avazla: “Azərbaycan xalqına xidmət edirik!” - cavabını verdilər. 
Hərbiyyə naziri sıra qarĢısında var-gəl edib, tən ortada dayandı. 
- Biz bu gün səhər ġuĢada bir yığıncaq keçirdik. Mən orda da qoĢunlarımızı təbrik etdım. Əvvəlcədən əmr 
vermiĢdim ki, sizin batareyanı oraya gətirməsinlər. Sonra Bakıdan çıxanda öz-özlüyümdə belə qərara gəldim ki, 
Sizi öz yerinizdə, döyüĢ bölgənizdə təbrik edim. Siz buna layiqsiniz, bu hörmət və ehtiramı qəhrəmanlığınızla 
qazanmısınız.  Bəli,  Dəli  Qazar  kimi  generalı  məhv  edib,  süvarisini  də  pərən-pərən  salan  üçüncü  artilleriya 
batareyası Azərbaycan bayrağını ilk dəfə Qarabağda dalğalandırırdı. Martın iyirmi ikisindən iyirmi üçünə keçən 
gecə  saat  üç  radələrində  düĢmən  ilk  dəfə  güclü  qüvvə  ilə  buradan,  Əskərandan  baĢ  qaldırıb.  Bizim  əlli  nəfər 
əsgərimizin  bir  neçəsini  məhv  edib  və  əsir  alıb.  Siz  də  ilk  dəfə  düĢmənin  burnunu  Əskəranda  ovub,  öz 
silahdaĢlarınızın qanını yerdə qoymadınız. 
Qəhrəman  əsgərlər,  mən  Ģəxsən  Almaniya  cəbhəsində  bir  çox  döyüĢlərdə  oldum.  Fəqət  sizin  qədər 
qəhrəman əsgərlərə nadir hallarda təsadüf etmiĢəm. Siz mənim ümidlərimi qüvvətləndirdiniz. Siz canınızla gənc 
Azərbaycan  ordusunun  namusunu  layiqincə  müdafiə  etdiniz.  EĢq  olsun  sizə  və  sizə  döĢlərindən  süd  verən 
analara! 
Əsgərlər sevimli komandanlarını “YaĢasın Azərbaycan!” sözlərilə alqıĢladılar. 
                                                           
15
 Akselbant, venzel – imperiya ordusunda zabitlərin çiyinlərinə və döyüĢlərinə taxdıqları zərli, hörmə qaytan – ġ. N. 
 

66 
 
Ürəyini boĢaldan nazir xeyli sakitləĢdi. O, özünü rahat və gümrah hiss edirdi. Sıradakı əsgər və zabitlərə 
yaxınlaĢır, həmsöhbət olur və hal-əhval tuturdu. Mehmandarov cavan, sir-sifətdən göyçək zabiti göstərib nəsə 
soruĢdu. General Həbib bəyin iĢarəsilə həmin zabit nizami addımlarla qabağa çıxıb dedi: 
-  Möhtərəm  Səməd  paĢa,  mən  Qafqaz  Ġslam  ordusundan  könüllü  olaraq  Sizdə  yardımçı  qaldım.  Çünki 
dilimiz bir, inancımız bir, tariximiz də birdir. Azərbaycan həm sizin, həm də bizim Vətəndir. 
- Ġsminiz nədir? - nazir maraqla soruĢdu. 
-  Əfv  edin,  günahkar  bəndəyəm,  unutdum,  daha  doğrusu,  ĢaĢırdım.  Ġsmim:  yarbay  Ġsmayıl  Həqqi 
əfəndidir. 
General Həbib bəy Səlimov nazirə bir az yaxınlaĢıb əlavə etdi: 
-  Cənab  nazir,  yarbay  əfəndi  yaxĢı  Ģərqilər  qoĢur.  DöyüĢlərarası  fasilədə  əsgərlər  üçün  tarixdən, 
ədəbiyyatdan, fəlsəfədən maraqlı söhbətlər eləyir. Hər gün də yarım saat özü yazdığı marĢları əzbərlədir. 
Nazir səmimiyyətlə: 
-  Afərin,  -  dedi,  -  bu  da  gərəkdir,  çox  gərəkdir.  Yüz  illik  rus  hakimiyyətindən  azad  olunmuĢ  türk 
xalqlarına  xatırlatmaq  lazımdır  ki,  biz  həmiĢə  boyunduruq  altında  olmamıĢıq.  Hətta,  Avropa  və  Asiyaya  öz 
tələblərimizi diktə etmiĢik. Xalq özünün ümumdünya tarixinin səhifələrində yazılmıĢ Ģanlı, mübariz keçmiĢini 
bilməlidir.  Əgər  düĢmənə  qalib  gəlmək  istəyirsənsə,  xalqda  sağlam  milli  hissləri  oyatmalısan.  Cənab  yarbay, 
evlisinizmi? 
- Xeyr, hələ subayam. 
-  Nə  oldu,  briqada  komandanı  Həbib  bəy  -  subay,  diviziya  komandiri  Cavad  bəy  -  subay,  batareya 
komandiri Bəhram bəy - subay, siz də subay... Canım, atın bu subaylığın daĢını. 
Ġsmayıl Həqqi əfəndi: 
- Möhtərəm paĢam, - dedi - məstəvsiz gavurların axırına çıxaq, sonrasına... 
Nazir general Həbib bəydən soruĢdu: 
- Yarbay Ġsmayıl Həqqi əfəndi harada yaĢayır, Bakıda? 
-  Xeyir,  cənab  nazir,  ġəkini  özünə  vətən  kimi  qəbul  edib.  Bu  da,  bilirsiniz,  kimə  görədir?  O,  Bəhram 
bəyin çox yaxın dostudur. 
- Çox əla, çox pakizə, - deyib nazir dübarə sorğu-suala baĢladı: 
- Yarbay Ġsmayıl Həqqi əfəndi, cəlallı Ġstambul üçün darıxmırsınız ki? 
- Xeyir, mən öz Vətənim Azərbaycandayam, Mən Qeysər Ģəhərində dünyaya gəldim. Ġstambulda az, lap 
az  yaĢamıĢam.  Qafqazda  çox  yerlərdə  oldum.  Dərbənddə,  Teymurxan-ġurada,  Axtıda,  Hətta,  Ġmam  ġamilin 
köyünə  də  getdim.  Amma  oralarda  bənd  almadım.  Çünki  oralarda  Ġslama,  müqəddəs  dinimizə,  hörmət 
görmədim,  orda  ĢiĢpapaq  bolĢeviklər  yabançı  təbliğatlar  aparırlar.  Ötən  il  dostum  Bəhram  bəy  məni  ġəkiyə 
qonaq apardı. ġəkini Vətən kimi, Bəhram bəyi qardaĢ qədər sevdim, yenə sevəcəm. Oradan ev də aldım.  
 
 
 
 
DÜġMƏN TƏSLĠM OLMAYANDA... 
 
Mehmandarovun gəliĢinə yığıĢanlar çəkilib getdilər. Otaqda nazirdən baĢqa üç nəfər qalmıĢdı: qubernator 
Xosrov  bəy  Sultanov,  general  Həbib  bəy  Səlimov  və  polkovnik  Bəhram  bəy  Nəbibəyov.  Nazir  qonaq  üçün 
ayrılmıĢ otağın bürkülü havasından darıxdı. Üzrxahlıq edib yan otağa keçdi. Bir azdan ev qiyafəsində qayıdıb: 
-  Qafqazda,  hər  yer  gözəldir!  -  dedi  -  Amma  mənim  Vətənim,  dədə-baba  torpağım  Qarabağın  füsunkar 
təbiətinin tayı-bərabəri yoxdur. Əlli ilə yaxın ondan cismən ayrılsam da ruhən həmiĢə Qarabağlı olmuĢam. Uzaq 
ġərqdə, Port-Arturda və VarĢavada da olanda həmiĢə onu xatırlayıb, istəmiĢəm. Ən böyük arzum istefaya çıxıb 
ömrümün axırına kimi ġuĢada yaĢamaq olub. Atam rəhmətlik bu Ģəhəri övladı qədər sevərdi. 
Sonra üzünü qubernator Xosrov bəyə tutub dedi: - Sənə qibtə eləyirəm qardaĢım. Bilirəm ki, bu namərd 
daĢnakların  öhdəsindən  Qarabağ  general-qubernatoru  kimi  bircə  sən  gələ  bilirsən.  Çünki  sən,  üzünə  demək 
olmasın, hünər, əməl, iĢ adamısan. Nəsə, bu təhlükədən də sovuĢduq... 
Mehmandarov  bu  tərifləri  Xosrov  bəy  haqqında  nahaq  yerə  demirdi.  Ötən  ilin  yayında  Qarabağda  hay-
küy  qaldıran  daĢnakları  yenə  Xosrov  bəy  dizə  çökdürmüĢ  və  onları  silah  gücünə  Azərbaycan  hökumətini 
tanımağa  məcbur  etmiĢdi.  Hətta  ġuĢadakı  gizli  daĢnak  komitəsinin  üzvlərini  qovub  ərazidən  çıxartmıĢdı. 
Əllərindən  bir  iĢ  gəlməyən  daĢnaklar  bolĢevik  əhval-ruhiyyəli  müsəlmanların  köməyilə  səs  yaymıĢdılar  ki, 
Hərbiyyə  naziri  Xosrov  bəyi  geri  çağıracaq.  Bu  Ģayələri  kəsmək  üçün  Üzeyir  bəy  Hacıbəyov  “Azərbaycan” 
qəzetində (24 iyun 1919 il) yazırdı:  
“Həqiqətən, Xosrov bəy Qarabağ üçün ən münasib bir rəisdir. Qarabağ həyatına tamamilə aşna olan bu 
zat  sağlam  bir  vücudə  malik  olan  kimi  sağlam  və  salamat  politika  yeridən  və  təht  idarəsinə  tapşırılmış  olan 
yerin ümumi mənafeyini xüsusi surətdə nəzərdə tutan bir zatdır. Ermənilər Qarabağda qəsdən süni iğtişaşlar 

67 
 
çıxarmaqla  Qarabağ  general-qubernatorunu  baş  komandanlıq  gözündə  ləkələmək  istəyirlər.  Əgər  Qarabağ 
müsəlmanları  arasında  böyük  və  layiqli  bir  nüfuza  malik  olan  və  erməni  cəmaəti  tərəfindən  dəxi  möhtərəm 
sayılan Xosrov bəy Qarabağın hökuməti başında olmasa idi, burası Azərbaycanın cənnəti hesab olunan bu yer 
çoxdan bəri cəhənnəmə dönüb qətli-qital ocağı olmuşdu”. 
Dəmir  çarpayıda  mütəkkəyə  dirsəklənən  nazir  astadan  yorğun-yorğun  danıĢırdı.  Onun  səsindəki  yaĢlı 
adamlara məxsus kövrəklik həmsöhbətlərinin diqqətindən yayınmamıĢdı. 
-  AltmıĢ  dörd  yaĢım  var,  -  deyirdi  general,  xoĢbəxtəm  ki,  ömrümün  sonunda  bir  əsgər  kimi  vətənimə 
gərək  oldum.  Sonra  birdən  nəyisə  xatırlamıĢ  kimi  oldu.  -  Balam,  elə  təkcə  mən  danıĢıram.  Bəs  siz?  Mən 
Bakıdan  sizi  eĢitməyə  gəlmiĢəm.  Bayaq  Əskərandan  qayıdanda  Həbib  bəydən  soruĢdum  ki,  Dəli  Qazar 
əməliyyatı necə olub, təfsilatı ilə bir danıĢ görüm. O da cavab verdi ki, həmin əməliyyatı polkovnik Bəhram bəy 
aparıb, o da Sizə danıĢacaq. Hə, Bəhram bəy eĢidirik səni. 
Ayaq üstə dayanan Bəhram bəy gözləmədiyi sualdan qıpqırmızı oldu. 
Nazir: 
DanıĢ,  - dedi, bura çəkinməyin yeri deyil. Bu qələbənin, əgər belə demək  mümkünsə, qəhrəmanı sənin 
batareyandır. 
General Həbib bəy dostunun sıxıldığını görüb onun köməyinə gəldi. 
-  DaĢbaĢı  yüksəkliyi  uğrunda  döyüĢlərdə  artilleriyanı  susduran  Bəhram  bəy  əvvəlcə  məni  hövsələdən 
çıxartmıĢdı. Yavərim tez-tez xatırladırdı ki, Bəhram bəy deyir tələsməsin. Dəli Qazarsa elə hey irəliləyirdi. Onu 
da  deyim  ki,  Bəhram  bəy  batareyasını  çox  böyük  məharətlə  meĢənin  ətəyində  gizlətmiĢdi.  Sanki  düĢmən 
qarĢısında  heç  nə  yox  idi.  Dəli  Qazarın  süvari  dəstəsi  də  inamla  irəliləyirdi.  Bəhram  bəy  susur,  düĢmən 
irəliləyir, dözmək olmur, az qala ürəyim partlayırdı. Nəhayət, dözməyib bunların mövqeyinə gəldim. Mənə iĢarə 
verdi  ki,  narahat  olmayın.  KəĢfiyyat  xəbər  gətirib  ki,  ermənilərin  toplarının  əksəriyyəti  sıradan  çıxıb,  atmır. 
Biclik  eləyib  yararsız  topları  da  özlərilə  gətirirlər.  Necə  deyərlər,  bizə  “xox”  gəlirlər.  Təxminən  səkkiz-on 
dəqiqə keçdi. Bax, indi vaxtdır, - deyib, Bəhram bəy var səs ilə komanda verdi: “Ġrəli, mənim tərlanlarım, irəli, 
anamız Azərbaycan uğrunda!” 
DöyüĢə  bir  qasırğa  kimi  baĢlayan  batareya  güllə  yağıĢı  altında  düĢmən  üstünə  Ģığıdı.  Heç  yarım  saat 
çəkmədi  erməni  süvarisi  yavaĢ-yavaĢ  geri  çəkilməyə  məcbur  oldu.  Quba  batalyonunun  bir  rotası  və  Zaqatala 
alayının  xeyli  hissəsi  düĢmənə  yandan  və  arxadan  göz  açmağa  imkan  vermədi.  -  Dəli  Qazarın süvarilərindən 
otuz-otuz beĢ adam ancaq qaçıb canını qurtara bildi. Ortada beĢ-altı nəfərlə sağ qalmıĢ Dəli Qazar yaralı heyvan 
kimi bağırırdı. Bəhram bəyin səsini eĢidib daha da qəzəbləndi. 
Nazir maraqlandı: 
- Necə, danıĢırdılar, yəqin ki, rusca?.. 
-  Yox,  əksər  sözləri  Bəhram  bəy  o  itin  öz  dilində  deyirdi.  Düzü  çoxunu  baĢa  düĢə  bilmirdim.  Bir  onu 
görürdüm ki, insanın tələyə düĢməsi necə də böyük fəlakət imiĢ. EĢitmiĢdim ki, suda boğulan saman çöpünə əl 
atar. Bax, elə bir vəziyyətdə idi erməni generalı. 
Nazir cəld bir hərəkətlə baĢını qaldırıb: 
- Axı, nə deyirdin Bəhram bəy, sən ona?.. 
-  Kutaisi  realni  məktəbində  oxuyanda  onların  dilini  öyrənmiĢdim.  Əvvala,  mən  ona  təklif  elədim  ki, 
təslim  olsun,  uĢaqlara  da  tapĢırdım  ki,  hələ  atmayın,  onu  diri  tutmaq  istəyirəm.  Gördüm  ipə-sapa  yatmır, 
yalandan  dedim  ki,  zavallı,  sənin  əsgərlərinə  əvvəlcədən  danıĢıb  səni  satın  almıĢam.  Səni  özününkülər  satıb. 
Təslim olmalısan... 
General Həbib bəy Səlimov: 
- Cənab nazir, eynilə bir teatr səhnəsi... 
Nazir: 
- Dayan, dayan, Həbib bəy, qoy özü danıĢsın.  
Bəhram bəy davam elədi: 
-  Dedim,  təslim  olmursansa  onda  belə  çıxır  ki,  özünü  müsəlman  əsgərinin  gülləsilə  ölməyə  məhkum 
eləmisən. 
-  Gözəl  demisən,  əhsən  sənə.  Bax,  görürsünüzmü  peĢəkar  hərbçi  olmaq  budur.  Bu  əclafın  döyüĢ  ruhu 
varmıĢ,  qəsbkarlıq  iĢtahı  da  varmıĢ,  amma  döyüĢ  qabiliyyəti  yoxmuĢ.  Yalançı  general  olduğunu  dar  macalda 
biruzə  verib.  Heç  bir  xidməti  olmadan  aldığı  general  rütbəsi  onu  iĢtahlandırıb  ölümə  gətirib.  Belə  adamdan 
yalnız döyüĢçü kimi istifadə etmək olardı. Hə, maraqlıdır, sonra nə oldu? 
Bəhram bəy: 
- Dəli Qazar yalvarırdı ki, icazə verin çıxıb gedim. Dilcanda, bir də Qarabağda görünsəm, atama nəhlət. 
UĢaq aldadır. Gəldim Həbib bəyin yanına. SoruĢdum ki, nə etməliyəm, əsgərlərim də qana susayıblar, öldürmək 
istəyirlər. O da yek kəlmə ilə cavab verdi: 
Susdurun! Biz də tapĢırığı əməl elədik. 
Səməd bəy Mehmandarov: 

68 
 
- Düz eləmisiniz - dedi, - düĢmən təslim olmadıqda onu məhv edərlər.