ĠƏMĠstan nəZĠRLĠ

ƏZABKEġ ĠNSANIN XATĠRƏLƏRĠ 
 
Xatirə  tarix  elmi  kimidir.  Belə  halda  gərək  hər  şeyi  olduğu  kimi  nağıl  edəsən,  artırıb-əskiltməyəsən. 
Düzgün xatirə yazmaq üçün gündəliyin əhəmiyyəti böyükdür. Çox təəssüf ki, bu gözəl mədəni adət bizdə az qala 
tamamilə unudulmuşdur. 
Məmmədcəfər Cəfərov, 
akademik 
 
Sovetlər  dövründə  hər  adam  xatirə  yazmağa,  gündəlik  tutmağa  cəsarət  eləmirdi.  Çünki  xatirəni  dövlət 
xadimi,  müdrik  adamlar  yazır.  Vəzifədə  olan  azərbaycanlılar  totolitar  rejimdə  o  qədər  sıxıĢdırılıb,  o  qədər 
“döyülüblər” ki, əksəriyyəti bu xeyirxah iĢdən vaz keçiblər. Əgər yazmalı da olsaydılar, mütləq dövrün onların 
səsini içində boğduğunu, ədalətsizliyi yazmalı idilər. 
Faris  bəy Vəkilovdan  bizə yadigar  qalan  gündəlik  çox  yığcam  xatirədir.  Ömrünün  doxsan  birinci  ilində 
yaddaĢına arxalanan bu saf ziyalı inamla demək olar ki, heç bir tarixi faktda, ildə təhrifə yol verməyib. Yejov 
kimi qaniçənin hökmranlığı dövründə - 1936-1937-ci illərdə biliyinə və bacarığına görə Moskva yaxınlığındakı 
“BeĢ saylı zavodda”direktor iĢləyən Faris bəyi türk olduğuna görə təqib ediblər. O acı illəri xatırlayan Faris bəy 
yazır:  “Mənim  orada  nələr  çəkdiyimi  yazan  olsa,  həcmcə  böyük,  məzmunca  çox  təsiri  bir  əsər  yaranardı. 
Rusların  təsəvvüründə  “türk”  sözü  “düşmən  anlayışı  ifadə  edirdi.  Bir  neçə  həftə  işdən  evə  qayıdarkən, 
soyunmadan yatırdım, hər an həbs olunacağımı gözləyirdim. Nə üçün? sualını vermək çox gülməli idi”. 
Nəhayət,  vətəni  Azərbaycana  qayıtmağa  məcbur  olan  Faris  bəyin  iĢdən  getməsinə  bircə  nəfər  -  zavod 
partiya  təĢkilatı  katibi  Aleksandr  Dudetski  təəssüflə:  -  Siz  niyə  gedirsiniz?  Biz  Sizin  büllur  kimi  təmiz  adam 
olduğunuza əminik. 
Xatirələrində  Faris  bəy  1917-ci  ildən  birbaĢa  1923-cü  ilə  keçir.  Bu  da  təbiidir.  YetmiĢinci  illərdə  hələ 
Sovet orqanlarının, senzorun qadağaları mövcud idi. Həyatının Müsavat dövrünü, Fransada yaĢadığı illəri ötəri 
təsvir edir. Halbuki 1922-1926-cı illərdə Parisdə mühacirətdə olan alim-general Məmmədsadıq bəy Ağabəyzadə 
Fransadan xalası oğlu, məĢhur alim Əlibəy Hüseynzadəyə 1922-ci ildə yazdığı məktublarda Ģəhərdə Faris bəy 
Vəkilova rast gəlib, vətən haqqında dərdləĢdiklərindən yanıqlı epizodlar yazır. 
Əlbəttə, bütün bunları yazmamaq Faris bəy Vəkilovun günahı deyil. Günah zamanın sərt abı-havası idi. 
“Ġlan vuran ala çatıdan qorxar” - deyib atalar. Faris bəy 18 illik sürgündə gözü ilə od-alov görüb gəlmiĢdi. 
Atalar yaxĢı deyib ki, qismətdən artıq yemək mümkün olmadığı kimi, bəladan da qaçıb qurtarmaq olmaz. 
Vətəndə  Faris  bəyi  pis  qarĢılamadılar.  Mütəxəssis  kimi  o,  lazım  idi.  Amma  müsavatçı  kimi  də  gözdən  iraq 
buraxmadılar.  “Rəhbərlik  məni  zavoddan  çıxardıb,  Baksovet  sisteminə  keçirməyi  qərara  aldı.  Baksovetin 
müəssisələrinin səmərəli iĢinə, rəhbərlik etmək, ruhlandırmaq isə, üçüncü Ģəxs, “sayıq göz”, xüsusi Ģöbənin rəisi 
Arsen  Arakelova  həvalə  edildi.  Onun  peĢəsinin  nə  olduğunu  bilirdim.  Ancaq  onun  nə  üçün  orada  olduğunu 
yaxĢı  bilmirdim.  Köhnə  mühəndis,  partiyaçı  olmayan,  bəy  ailəsindən  olan  Faris  bəy  Vəkilovu  nəzarətsiz 
qoymaq olmazdı”. 
Nəhayət,  1942-ci  ilin  yayında  Faris  bəy  Vəkilovun  həyatına  qara  bir  səhifə  yazılır.  Orqan  iĢçiləri  - 
Medvedyev və ĠĢxanov addımbaĢı izlədikləri Faris bəyi həbs edirlər. 
Ġlk dindirilmədə müstəntiq ĠĢxanov (ĠĢxanyan - ġ.N.) kin-küdurətlə deyir:  
-  Sizin  istehsalat  fəaliyyətiniz  bizə  yaxĢı  bəllidir,  o,  nöqsansızdır  (bu,  onun  dediyi  sözlərdir),  ancaq  siz 
düĢüncə tərzinizə görə cəzalanmalısınız. 

33 
 
Yalnız düĢüncə tərzinə görə on səkkiz il həbsxanalarda, sürgündə olmazın əzab çəkən Faris bəy vətənə 
qayıda bilir. Sonralar Sovet Dövlət Təhlükəsizlik Ģöbəsinin polkovniki Veliçko ona bəraət verərkən demiĢdi: 
-  Sənədlər  və  faktlar  göstərir  ki,  sənin  heç  bir  günahın  yoxdur.  Müstəntiq  ĠĢxanovun  sənin  haqqında 
topladığı iki cildlik sənədlər heç bir çürük yumurtaya da dəyməz. 
Zənnimizcə,  Faris  bəy  Vəkilovun  ən  böyük  “günahı” 1918-1920-ci  illərdə  Gürcüstan  hökuməti  yanında 
Azərbaycanın səlahiyyətli nümayəndəsi, çar və müsavat generalının oğlu olması yə əla bir mühəndis kimi Ģöhrət 
qazanması idi. Namərd erməni ĠĢxanov bunların üçünü da yığcamlaĢdırıb ona “düĢüncə tərzi” adı ilə siyasi rəng 
verib. 
O illərdə ağıllı adamların biliyinə, fikirlərinə siyasi rəng vermək orqan iĢçiləri arasında dəbdə idi. Çünki 
belə  günahsız  ziyalılara  ayrı  cür  qara  yaxa  bilmirdilər.  Ümumtürk  tarixinin  görkəmli  tədqiqatçısı  Lev 
Nikolayeviç  Qumilyovu  1937-ci  ildə  həbs  edən  XDĠK-nın  prokuroru  xüsusi  müĢavirənin  qərarını  oxuyaraq 
demiĢdi: 
“Siz təhlükəlisiniz, çünki çox savadlısınız. Ona görə də on il həbs cəzası alacaqsınız”. 
Faris  bəy  Vəkilovun  1977-ci  ildə  səliqə-səhmanla  yazdığı  xatirələri  1914-cü  ildən  baĢlanır.  Maraqla 
oxunan  bu  xatirə  Ģəxsi  xarakter  daĢımır.  Burda  elə  epizodlar,  elə  hadisələr  var  ki,  onu  həyəcansız  oxumaq 
mümkün  deyil.  Nə  gizlədim,  bir  nəfəsə  oxudum  bu  saf  qəlblə,  Ģirin  qələmlə  yazılmıĢ  xatirələri.  Oxuduqca 
fransızların  müdrik  bir  xalq  deyimini  xatırladım:  “Yazanda,  vicdanla,  allah  dərgahına  üz  tutaraq,  bir  də 
bəşəriyyətin istəkləri naminə yazmaq lazımdır”.  
 
 
MƏNĠM NƏ ZAMAN VƏ HARADA ĠġLƏDĠYĠM 
HAQQINDA QISA TƏƏSÜRAT 
(Petroqrad, 1914-1915-ci illər, Putilov zavodu) 
 
Mənim  əmək  fəaliyyətim  1914-cü  ildə  baĢlayıb.  Mən  Ġmperator  I  Nikolayın  Peterburq  Texnoloji 
Ġnstitutunun  5-ci  kursunun  tələbəsi  idim  və  diplom  layihəsinin  müdafiəsinə  hazırlaĢırdım.  Almaniya  ilə 
müharibə baĢladı. Mən tam ali təhsilli ixtisasçı olmasam da, müdafiədə iĢləməyə - Petroqrad Putilov zavodunun 
Top emalatxanasına ezam edilim. 
O  zaman  zavodda  30000-ə  yaxın  iĢçi  vardı.  Yalnız  Top  emalatxanasında  3000-ə  yaxın  fəhlə  çalıĢırdı. 
Mən ora getməmiĢdən qabaq Top emalatxanasında bizim institutu bitirmiĢ beĢ gənc mühəndis iĢləyirdi. Onlar 
hamısı kontor xarakterli iĢlərdə - layihə, planlaĢdırma və sairədə iĢləyirdilər. Bir neçə gün bəzi qrafik iĢlər ilə 
məĢğul olduqdan sonra, mən baĢa düĢdüm ki, bu, mənim iĢim deyil. Sexlərdən eĢidilən dəzgah və motor səsləri 
mənim  diqətimi  cəlb  edirdi.  Hiss  edilirdi  ki,  orada  qaynar  iĢ  gedir. Mən  emalatxananın  baĢ  mexaniki  Nikolay 
Ġvanoviç Pomelov ilə tanıĢ olmuĢdum və onu müxtəlif dəzgahlar, onların xüsusiyyətləri və xassələri haqqında 
suallarla  narahat  edirdim.  Nikolay  Ġvanoviç  böyük  həvəs  ilə  çoxillik  təcrübəsini  mənimlə  bölüĢürdü.  Fəhlə 
ailəsində  həyata  gəlmiĢ,  xüsusi  savadı  olmayan,  böyük  iĢ  təcrübəsi  olan  bu  Ģəxs,  özünün  məndən  qat-qat 
təcrübəli olduğunu hiss etdirmədən, bildiklərini məndən əsirgəmirdi. Bizim tanıĢlığımızdan bir neçə gün sonra, 
mənim inciyəcəyimdən ehtiyat edərək o, böyük ədəblə mənə özünün köməkçisi yerini təklif etdi. Mən bu təklifə 
görə  çox  sevindim,  təĢəkkür  etdim  və  Nikolay  Ġvanoviçə  bildirdim  ki,  mən  tələbəlik  həyatını  bitirsəm  də, 
istehsalatda  heç  bir  təcrübəm  yoxdur  və  ola  bilər  ki,  çox  da  yaxĢı  köməkçi  olmayam.  Nikolay  Ġvanoviçi  bu 
sözlər fikrindən döndərmədi. Mənim razılığımı qəbul edib, elə həmin gün bu haqda Top emalatxanasının rəisi 
Bonifatiy Pavloviç Fyodorovla danıĢdı. Fyodorov isə o zamankı vaxt və Ģərait üçün nüfuzlu bir Ģəxsiyyət idi. 
Müharibə  vaxtı  bilavasitə  üç  topçu  generalın  müĢahidəsi  altında,  3000  fəhləsi  olan  məsul  bir  emalatxanada 
rəhbərlik  etmək  çox  çətin  iĢ  idi.  Fyodorov  diplomlu  mühəndis  deyildi.  Fəhlə  ailəsində  böyümüĢ,  zavod 
zəhmətkeĢlərinin  sərt  məktəbini  keçmiĢ  bu  Ģəxs,  yersiz  incəliklərdən  uzaq  idi.  Onun  tabeliyində  iki  diplomlu 
mühəndis var idi. O, çox tələbkar idi, heç bir güzəĢtə yol verməzdi. Fyodorov öz emalatxanasının bəlası idi. O, 
məni  köməkçi  götürmək  üçün  Pomelova  razılıq  verdi.  Birinci  günlər  hərlənən,  küy  salan  maĢınların  səsindən 
çəkdiyim  həyəcanları  uzun  müddət  unuda  bilmirdim.  Fəhlələr  tezliklə  mənim  dəzgahlardan  xəbərdar 
olmadığımı  baĢa  düĢdülər.  Onlar  mənim  hətta  xırda  məsələləri  belə  həll  edə  bilmədiyimi  görürdülər.  Yazı 
masaları arxasında iĢləyən mühəndislər, mənim əllərimin, bəzən isə, hətta sifətimin çirkli olduğunu gördükdə, 
təkəbbürlə  gülümsəyirdilər.  Mənim  istehsalat  iĢinə  meylim,  bu  yolda  çəkdiyim  mənəvi  əziyyət  onlara  qəribə 
gəlirdi. 
Mənə  yad  olan  bu  həyata  qapıldığımdan  üç  həftə  sonra  baĢa  bəla  –  Fyodorov  məni  yanına  çağıraraq, 
rəisim Pomelovun xəstələndiyini və bir neçə ay zavodu tərk edəcəyi xəbərini mənə çatdırdıqda, mənim nə cür 
hisslər keçirdiyim, indi də, 60 il keçdikdən sonra da yaxĢı yadımdadır. Top emalatxanasının böyük təsərrüfatının 
tələb  olunan  halda  saxlanılması  və  təmir  edilməsi  vəzifəsi  mənim  üzərimə  düĢürdü.  Üstümə  ağır  yük  kimi 
düĢmüĢ iĢin həcmindən mən dəhĢətə gəlirdim. Mən verilən tapĢırıqdan imtina etmək istədim, lakin Fyodorov 
özünə məxsus sərtliklə: “Müharibə zamanı istəklə iĢləmək olmaz. ĠĢə baĢlayın, çətinliklərə rast gəldikdə Ģəxsən 

34 
 
mənə  müraciət  edin”  -  dedi.  Tərslikdən,  mənim  müstəqil  iĢə  baĢladığım  ilk  günlər  kiçik  tokar  dəzgahları 
qrupunda  qəza  baĢ  verdi.  Transmissiya  valı  çatladı,  bu  transmissiyada  iĢləyən  40  ədəd  dəzgah  sıradan  çıxdı. 
XoĢbəxtlikdən  ehtiyat  valları  var  idi.  Val  əvəz  edildi...  Həftə  yarım  keçdikdən  sonra  yeni  val  həmin  yerdən 
sındı. Valı yenə dəyiĢdik... DəhĢət... -  yenə də o müddət keçdikdən sonra həmin yerdə, həmin qəza. Görəsən 
buna səbəb nə ola bilərdi? Bu hal pis  qiymətlənirdi, bütün baxıĢlar mənə dikilmiĢdi. 
Heç yerdən kömək gözlənilmirdi. Vəziyyətdən çıxmaq lazım idi. Bu hadisələrdən bir az əvvəl “Vesmik 
texnoloqa” jurnalında metalların yonulması haqqında məqalə oxumuĢdum. Bu məqalə məndə - görəsən mənim 
valım tez-tez deformasiyaya uğramırmı – fikrini yaratdı. 
Valı yoxlayarkən məlum oldu ki, onun podĢipniklərindən biri yerini dəyiĢmiĢdir və val əks istiqamətlərdə 
vaxtaĢırı  əyilir.  Qəzanın  səbəbi  məlum  oldu.  Yeni  val  normal  iĢləməyə  baĢladı.  Mənim  kənardan  kömək 
almadan vəziyyətdən çıxmağım hamının diqqətinə səbəb oldu. Mənim nüfuzum artdı. Fyodorov məni birinci iĢ 
müvəffəqiyyətimə görə təbrik etdi. Bu, mənə çox baha baĢa gəlmiĢdi. Ən yaxĢısı o idi ki, mən fəhlələr arasında 
hörmət qazanmıĢdım. Pomelov daha zavoda gəlmədi və mən il yarım tək iĢləməli oldum. 1916-cı ilin əvvəlində, 
Fyodorovun  mənə  verdiyi  çox  yaxĢı  xasiyyətnamə  ilə  məni  səhmdar  cəmiyyətinə  məxsus  olan,  ancaq  ölkənin 
Müdafiə üçün də iĢləyən “Feniks” maĢınqayırma zavoduna iĢə göndərdilər. 
 
“FENĠKS” ZAVODU 
(1916-1917-ci illər) 
 
“Feniks”  zavodu  Petroqradın  əks  tərəfinə  diametral  olaraq,  Polyustrov  sahilində  Finlandiya  vağzalı 
rayonunda yerləĢmiĢdir. 
Yeni  Ģəraitdə ilk  vaxtlar  mən  baĢ  mühəndis  “cənablarının”  öhdəsində  idim.  Sonra  isə  sexlərdən  birinin 
rəisi oldum. “Feniks” zavodunda mən özümün mühəndis bacarığımı göstərə bilmədim, çünki: əvvəla, təsərrüfat 
əvvəlcədən  iĢlənilmiĢ  texniki  proseslər  və  hərbi  sifariĢ  çərçivəsi  ilə  ciddi  məhdudlaĢdırılmıĢdı.  Onlara  dəqiq 
əməl  edilməsinə,  detalların  hazırlanmasının  keyfiyyətinə  və  miqdarına  nəzarət  etmək  lazım  idi.  Ġkincisi  isə  o 
zamankı düĢüncələr adi fəaliyyət çərçivəsindən kənar idi. Bu, 1916-cı ilin ikinci yarısı, 1917-ci ilin ərəfəsi idi. 
Zavodun  rəhbərliyi  sanki,  qarĢıdakı  hadisələrin  nəhəngliyini,  xarakterini  görmür  və  zavodun  gələcək  inkiĢafı 
haqqında perspektivlər hazırlayırdı. 
Bizim zavodun direktoru gənc mühəndis Mixail Ġsayeviç Barski idi. Mən yaxĢı iĢçilər sırasında idim və 
Amerikaya ezam ediləcək mühəndislərin siyahısına daxil edilmiĢdim. Rusiyada baĢ verən hadisələr ilə əlaqədar 
olaraq, Amerika məsələsi baĢ tutmadı. Mən texniki personal və qulluqçular tərəfindən yeni təĢkil edilmiĢ zavod 
komitəsinə nümayəndə seçildim. O vaxtlar bizim zavodda iĢləyən tokarlardan biri, yoldaĢ Kadatski mənim yaxĢı 
yadımdadır,  yüksək  zehni  inkiĢafa  və  erudisiyaya  malik  olduğu  üçün  sonralar  o,  partiya  iĢçisi  və  Lensovetin 
sədri olmuĢdu. 1917-ci ilin oktyabr ayında səhmdar cəmiyyət fəaliyyətini dayandırdı. Zavod bağlandı, fəhlə və 
qulluqçular  haqq-hesablarını  aldılar.  1917-ci  il,  dekabr  ayının  axırlarında  mən  Petroqraddan  Tiflisə  getdim, 
orada  mənim  qohumlarım  yaĢayırdı.  O  zaman  Zaqafqaziyada  federativ  respublika  yaratmaq  cəhdi  boĢa 
çıxdıqdan sonra, müstəqil Gürcüstan, Azərbaycan və Ermənistan respublikaları əmələ gəlmiĢdi. Bir neçə vaxt 
mən siyasi-ictimai iĢlə məĢğul oldum
8
. Ġxtisasım üzrə iĢləməməyin qeyri-mümkün olduğunu görərək öz ixtisas 
dərəcəmi artırmaq üçün oradan Fransaya getməyi qərara aldım. 
 
Paris, Reno zavodu 
(1923-1926-ci illər) 
 
Paris  Ģəhərinə  gəldim.  Fransız  dilini  az-çox  bildiyimə  görə,  bir  müddət  sonra  RENO  maĢınqayırma 
zavodunun  konstruktor  Ģöbəsinə  iĢə  düzəldim.  RENO  zavodu  daxiliyanma  mühərriklərinin  böyük  çeĢidini 
buraxan  nəhəng  müəssisə  idi.  Müxtəlif  növ  yük  və  minik  avtomobillərindən  baĢqa,  zavod  traktor,  tank, 
stansional mühərrikləri də istehsal edirdi. Zavod ən yeni texnika ilə təmin edilmiĢdi, öyrənməli çox Ģey var idi. 
Zavodun  konstruktor  Ģöbəsində  iĢlədiyim  4  il  ərzində,  mən  özümün  texniki  biliyimi  xeyli  artırdım.  Paris 
Ģəhərində müvəqqəti qaldığıma əmin idim, tez-tez Azərbaycanda qalmıĢ atam ilə əlaqə saxlayırdım. 1925-ci ildə 
atam  xəbər  verdi  ki,  məni  Peterburqdan  Ģəxsən  tanıyan  Azərbaycan  Kommunist  Partiyasının  Mərkəzi 
Komitəsinin  birinci  katibi  Əliheydər  Qarayev  təklif  edir  ki,  vətənə  qayıdım  və  hadisələr  zamanı  dağıdılmıĢ 
təsərrüfatların  bərpa  edilməsində  iĢtirak  edim.  Mən  bu  təklifdən  çox  məmnun  oldum.  Sovet  konsulluğundan 
lazım olan sənədləri aldım və 1926-cı ilin fevral ayında öz həyat yoldaĢım ilə birlikdə Bakıya qayıtdım. 
 
 
AZƏRBAYCAN DÖVLƏT METAL SƏNAYESĠ 
                                                           
8
 Həmin vaxtlar Faris bəy Vəkilov Gürcüstan hökuməti yanında Azərbaycanın səlahiyyətli nümayəndəsi olmuĢdur. - ġ.N. 
 

35 
 
(1926-1932-ci illər) 
 
Qarayev  məni səmimi qarĢıladı, ev almaqda kömək etdi və Leytenant ġmidt adına zavoda iĢə göndərdi. 
Mən  orada  vətəndaĢ  Pavel  Georgieviç  Qolikov  ilə  tanıĢ  oldum.  Onun  zavodda  hansı  vəzifə  daĢıdığını  mən 
öyrənə  bilmədim,  ancaq  o,  partiya  və  zavod  komitələrində  aparılan  müxtəlif  mövzuda  olan  söhbətlərdə  fəal 
iĢtirak edirdi. Onun ötkəmliyi və nüfuzlu olması böyük təsir göstərirdi, elə bil ki, ona hamı qulaq asırdı. YaĢına 
görə  məndən  böyük  mühəndis  olduğunu  zənn  edərək,  onun hansı institutu  bitirdiyi  ilə  maraqlandım.  Qolikov 
cavab  verdi:  “Peterburq  Texnoloji  Ġnstitutunu”,  yəni  mənim  oxuduğum  institutu.  Ġnstitut  yoldaĢı  ilə 
görüĢdüyümə sevinərək, onunla institut, professor və müəllimlər haqqında xatirələri yada salmağa çalıĢdım. Bu 
zaman eĢitdiyim cavab məni sarsıtdı. Qolikov dedi ki, vətəndaĢ müharibəsi iĢtirakçısıdır, vuruĢmalardan birində 
o,  baĢından  kontuziya  almıĢdır  və  bunun  nəticəsində  yaddaĢını  tam  itirmiĢdir,  ona  görə  də  o,  keçmiĢi,  o 
cümlədən  də  institut  haqqında  heç  bir  Ģey  xatırlamır.  Bu  hal  qəribə  görünsə  də,  Qolikovun  səsində  olan 
qətiyyətlik onun dediklərinə Ģübhə etməyə imkan vermirdi. ġmidt zavodunda mən cəmi 3-4 ay iĢləməli oldum. 
Bu  zaman  ümumittifaq  xalq  təsərrüfatı  sistemində  xalq  təsərrüfatının  ehtiyaclarını  ödəmək  üçün  metal  emal 
edən  müəssisələr  kompleksi  yaradıldı.  Kompleks  beĢ  müəsissədən  -  iki  mexaniki  zavod,  iki  çuquntökmə 
zavodu,  bir  poladtökmə  zavodu  -  ibarət  olmalı  idi.  Kompleksə  partiya  üzvü  olan  yoldaĢ  Slavnitski  direktor-
administrator, Qolikov baĢ mühəndis təyin edilmiĢdi. 
Qolikov  mənə  texniki  Ģöbəyə  rəhbərlik  vəzifəsini  təklif  etdi.  Kompleksə  daxil  olmuĢ  müəssisələr  çox 
acınacaqlı vəziyyətdə idi. Onlar vaxtı ilə hər hansı bir Ģəxsə mənsub olmuĢ mümkün dərəcədə istifadə edilmiĢ 
kiçik emalatxanalardan ibarət idi. KöhnəlmiĢ dəzgahlardan ibarət olan avadanlıq, dağılmıĢ binalarda yerləĢirdi. 
Aparıcı orqan olan texniki Ģöbə dar bir dəhlizdə yerləĢdirilmiĢdi. Hər hansı bir texniki ədəbiyyatdan danıĢmağın 
belə  mənası  yox  idi.  Tale  Paris  zavodu  RENO-dan  sonra  məni  belə  bir  Ģəraitə  atınıĢdı.  Direktorun  zavod  iĢi 
haqqında  təsəvvürü  belə  yox  idi.  O,  yalnız  yanğın  söndürdüyü  zaman  göstərdiyi  Ģücaətlərdən  danıĢmağı 
bacarırdı.  Kompleksə  direktor  təyin  olunmazdan  qabaq  uzun  illər  boyu  o,  yanğınsöndürmə  komandasında 
iĢləmiĢdi.  Aldığı  kontuziyadan  yaddaĢını,  institutda  qazandığı  “yüksək  biliyi”  itirmiĢ  baĢ  mühəndis  öz 
“imkanlarından”  istifadə  edə  bilmirdi.  (Ġnstitut  haqqında  təsəvvürü  o,  onu  Peterburqda  gəzdirən  faytonlardan 
əldə etmiĢdi). Mən yeni iĢ yerində bu cür rəhbərlərin baĢçılığı altında iĢləməli idim. 
Bu cür Ģəraitdə iĢləməyin əsəb gərginliyinə necə səbəb olmasını, yalnız bu cür Ģəraitə düĢənlər baĢa düĢə 
bilər.  Bu  çətinliklərə  əlavə  olaraq  mən  adımın  “Faris  bəy”  ağırlığını  da  daĢımalı  idim.  O  zaman  bəylərə 
münasibət  də  kəskinləĢmiĢdi.  Ġndi,  illər  keçdikdən  sonra  mən  səmimi  qəlbdən  deyə  bilərəm  ki,  mənim  çiyin-
çiyinə iĢlədiyim fəhlə kollektivinin qarĢılıqlı yoldaĢ etibarlığı sayəsində mənim mənəvi gücüm möhkəmlənirdi. 
AĢağıdakı  adlar  həmiĢəlik  mənim  yadımda  qalmıĢdır;  model  ustası  Makarov,  əla  qazan  niĢanvuranı  Ajotkin, 
frezerçi Obnosov, niĢanlayıcılar - Lunin və Qalimov. Oz biliyimi onlarla bölüĢdürməklə yanaĢı, mən özüm də 
onlardan çox Ģey öyrənirdim. Elə vaxt olurdu ki, mən onlar ilə birlikdə saatlarla bir çertyojun üzərində iĢləyir, 
bu ağır Ģəraitdə detalları necə əldə etmək haqqında fikirləĢirdik. 
Bütün  çətinliklərə  baxmayaraq,  bizim  zavodun  istehsal  etdiyi  ilk  iĢlərdən  biri  Bakı  ticarət  limanının 
tikilməsində monolitlərin döĢəməsi üçün düzəldilmiĢ 73 tonluq üzən kranın təchiz edilməsi idi. O zaman, 1927-
ci  ildə  limanın  rəisi  yoldaĢ  Baqlay  idi.  O,  limanın  tikilməsi  üçün  bizim  zavoddan  ciddi  iĢ,  kömək  gözləyirdi. 
Bizim direktor və baĢ mühəndis iĢdən xəbərdar olan kimi, iĢin texniki Ģöbəyə tapĢırıldığını Baqlaya çatdıraraq, 
onu  mənə  caladılar.  Mən  monolitləri  qaldırmaq  üçün  Ģtamp  ilə  sürgü  qolunun  konstruksiyası  və  hesabatı  ilə 
məĢğul olmalı oldum. Biz iĢi vaxında baĢa çatdırdıq və sifariĢçini tam razı saldıq. Bizim hazırladığımız sürgü 
qolunu  sınaqdan  keçirdiyimiz  zaman  nə  direktor,  nə  də  ki  baĢ  mühəndis  orada  yox  idilər.  Əgər  ki,  biz 
müvəffəqiyyətsizliyə  uğrasaydıq,  onlar  bu  hərəkətləri  ilə  özlərini  təmizə  çıxarmıĢ  olacaqdılar.  75  tonluq  bir 
nəhəngin bizim düzəltdiyimiz bir qoldan asılı vəziyyətdə sallanmalı olduğu 15 dəqiqəlik sınaq müddətini mən 
böyük  həyəcanla  keçirdim.  Sınaq  müvəffəqiyyətlə  keçdi.  Zavoda  göndərdiyi  xüsusi  məktubda  yoldaĢ  Bəqlay 
mənə təĢəkkürünü bildirdi. 
Bizim qüvvəmizin xeyli gərginliyini tələb edən ikinci böyük iĢimiz, Muğan çölünün pambıq tarlalarının 
suvarılması  üçün  5  nəhəng  mərkəzdənqaçma  nasosunun  düzəldilməsi  oldu.  Bu,  Mərkəzi  Komitənin  xüsusi 
tapĢırığı idi. Cəmi 12 nasos - 7-sini ġmidt zavodu - 5-ni bizim zavodumuz - hazırlamalı idi. Bu tapĢırığın yerinə 
yetirilməsi üçün bizdə olan imkanları ġmidt zavodu ilə müqayisə belə etmək olmazdı. Ən böyük çətinlik onda 
idi ki, belə iri nasosların çertyojları yox idi. Bunun üçün bu tip dağılmıĢ nasosların hissələrindən istifadə etmək, 
korpus  və  təkərlərin  tökmələri  modellərinin  çertyojunu  çəkmək  lazım  gəlirdi.  O  zaman  model  ustası  yoldaĢ 
ġiryayevin  mənə  etdiyi  köməyi  qeyd  etməyə  bilmərəm.  Biz  ümumi  gücümüzü  birləĢdirərək  tapĢırığı  yerinə 
yetirə  bildik.  Nasoslar  hazır  idi.  Bu  məsul  iĢdə  bir  direktor,  bir  də  baĢ  mühəndis  iĢtirak  etmirdi.  Bizim 
nasoslardan üçü Muğanın Zərdab kəndinə göndərildi. Onların montajı və iĢə salınması üçün təcrübəli çilingər 
Stepan Borodin ezam edildi. 
Nasosların  hər  biri  daxiliyanma  gücü  75-80  MN  olan  motorlarla  hərəkətə  gətirilməli  idilər.  Motorlar 
vaqon  təmiri  zavodundan  verilməli  idi.  Bu  nəhəng  nasosların  zavod  Ģəraitində  sınaqdan  keçirilməsi  mümkün 

36 
 
deyildi,  bu  da  çox  ciddi  və  təhlükəli  hal  idi.  Biz  onları  sınaqdan  keçirməmiĢ  yollamalı  olduq.  Nasosları 
quraĢdırılacaqları yerə göndərdikdən bir müddət keçdikdən sonra Borodindən zavoda teleqram gəldi: “Nasoslar 
su  vurmur,  yəqin  ki,  çertyojlarda səhvləriniz  olub. Mühəndis  göndərin.  “Müvəffəqiyyətsizliyimizdən  xəbərdar 
olan  birinci  katib  Bağırov  -  hidravlika  üzrə  mütəxəssis-professor  Arxangelskinin  nasosların  qurulacağı  yerə 
getmələri  haqqında  əmr  verir.  Tiflisdən  Zaqafqaziya  su  təsərrüfatı  baĢ  mühəndisi  Kondratyev  və  əlbəttə  ki, 
nasosun hazırlandığını zavodun nümayəndəsi də ora getməli idi. Bizim zavodun direktoru da, baĢ mühəndisi də 
üzlərini turĢutmuĢdular. Əlbəttə ki, onlar heç bir iĢdə təqsirkar deyildilər, günahkar təkcə Vəkilov idi. Təsəvvür 
edin ki, mən yola nə vəziyyətdə hazırlaĢırdım... Mən böyük təhlükə qarĢısında idim. Nasosların hansı Ģəraitdə, 
hansı çətinliklər ilə hazırlandığı heç kəsi maraqlandırmırdı. Muğana su gəlməyəcək, pambıq olmayacaq, bütün 
bunların  günahkarı  Vəkilov  idi.  Bu  hallarda  Mir  Cəfər  Bağırovun  iĢə  nə  cür  münasibət  bəslədiyini  yaxĢı 
bildiyim  üçün,  gələcək  aqibətimi  təsəvvür  edirdim.  Çertyoj  və  indikatoru  özümlə  götürərək  mən  Ucar 
stansiyasına  yollandım.  Ucar  ilə  Zərdab  kəndinin  arasında  20  kilometrlik  məsafə  var  idi.  Ucar  stansiyasında 
Zərdaba  getmək  üçün  fayton  gözlədiyim  zaman  Bakıya  gedən  bir  qrup  yerli  sakinlə  rastlaĢdım.  Mən  onların 
Zərdabda  nə  hadisə  baĢ  verdiyini,  nasosların  həqiqətən  də  su  vermədikləri  haqqında  məlumat  almaq  istədim. 
Onlar  mənə  dərhal  cavab  verdilər  ki,  düzdür  nasoslar  su  vermir,  lakin  buna  nasoslar  deyil,  onları  hərəkətə 
gətirən  motorlar  səbəbdir.  Mən  elə  bil  ki,  bu  xəbərdən  özümə  gəldim  və  yenidən  onlardan  sual-cavab  etməyə 
baĢladım.  Onlar  məni  əmin  etdilər  ki,  doğrudan  da  nasosların  iĢləməməsinin  səbəbi  motorların  yararsız 
olmasıdır.  Mən  Zərdaba  gəldikdə,  mühəndis  Kondratyev  artıq  orada  idi.  Professorlar  gəlib  çıxmırdılar. 
Kondratyev  ilə  birlikdə  biz  qurğunu  sınaqdan  keçirdik.  Motor  iĢə  düĢdükdə  nasos  bütün  gücü  ilə  suyu  atırdı, 
lakin həmin an gücdən düĢmüĢ motorlar sönürdü. Məsələ aydın idi. Hər ehtimala qarĢı mən motorlardan birinin 
indikator diaqrammasını çəkdim. Diaqramma göstərdi ki, porĢenin halqaları köhnəlib yararsız hala düĢmüĢdür, 
buna görə də slindrlərdə lazım olan təzyiq alınmır. Motorların yararsız olduğu sübut edildi. Mən nasosun suyu 
necə qovduğunu müĢahidə etdikcə, böyük  məmnunluq hissi keçirirdim. Kondratyev  və  kolxoz sədrinin imzası 
ilə akt tərtib edib, mən Bakıya qayıtdım. Özümü yeni dünyaya gəlmiĢ kimi hiss edirdim. Zavodun rəhbərliyi aktı 
götürərək  yuxarıya  getdilər  və  qürurla  məlumat  verdilər  ki,  zavod  ondan  tələb  edildiyindən  də  böyük  iĢ 
görmüĢdür. Lakin, məni özləri ilə aparmağı lazım bilmədilər. 
Bu hadisədən bir qədər sonra zavodda gözlənilməz, bir az da qeyri-adi bir hal baĢ verdi. Qolikovun ona 
məxsus  olan  xüsusiyyətlərindən  biri  də,  nöqsanları  tez  görmək  və  bunu  o,  adamın  üzünə  demək  idi  ki,  bu  da 
müxalifətçilik  vəziyyəti  yaradırdı.  Belə  bir  hal  onunla  Çingiz  Ġldırım  arasında  yaranmıĢdı.  Çingiz  Ġldırım 
Ümumittifaq Xalq Təsərrüfatı (ÜĠXT) sədri Ağababovun müavini vəzifəsində iĢləyirdi. Çingiz onun özünə qarĢı 
çıxanları sevmirdi. Günlərin bir günü o, zavoda gəldi, tələbə yoldaĢı kimi məndən texnoloji institutda oxuyarkən 
Qolikovla tanıĢ olub-olmadığımı soruĢdu. Mən cavab verdim ki, tanımırdım, lakin yaĢı məndən böyük olduğu 
üçün  ola  bilər  ki,  o,  institutu  tez  bitirib.  Onda  Çingiz  Ġldırım  bu  haqda  teleqram  ilə  instituta  müraciət  etdi, 
cavabında məlum oldu ki, Qolikov heç vaxt institutun tələbəsi olmayıb. Qolikovun yalanı açıldı. Qolikov hiss 
etdi ki, bundan sonra o, zavodda qala bilməz. Bundan bir neçə gün sonra Qolikov iĢə gecikməyə baĢladı. Evinə 
nümayəndə göndərildi. Məlum oldu ki, ev boĢdur, Qolikov yoxa çıxmıĢdır. Hara - məlum deyil. 
Bizim  zavodda iĢləyən Yenox Lvoviç Avajanskiy baĢ mühəndis vəzifəsinə təyin edildi. O özündə olan 
çertyojlara  əsasən,  ancaq  tara  kimi  istifadə  edilən  boçkaların  istehsal  edilməsi  üçün  bondar  dəzgahlarının 
hazırlanması ilə məĢgul olurdu. BaĢ mühəndis vəzifəsinin icrasına baĢlayan kimi, Alajanski mənə bildirdi ki, o 
ondar dəzgahlarının hazırlanmasından baĢqa, texniki Ģöbənin iĢinə, ümumiyyətlə heç bir iĢinə qarıĢmayacaq. Bu 
bildiriĢ  ilə  o,  zavodda  baĢ  verən  hər  bir  hadisə  üçün  məsuliyyət  daĢımayacağını  məlum  etdi.  BaĢ  mühəndis 
vəzifəsinin  böyük  hissəsi  mənim  üzərimə  düĢürdü.  Bu  zaman  zavodun  fəaliyyət  sahəsi  xeyli  geniĢlənmiĢdi. 
SifariĢçilər  çoxalır,  onların  tələbləri  də  artırdı.  Azərdövlətmetal  sənayesinə  baĢ  zavodda  hazırlanmıĢ  ikinci 
marten peçi verilmiĢdi. Bu Ģəraitdə kompressor təsərrüfatının zəifliyi aydın görünürdü. Marten peçi üçün, hava 
çəkicləri polad təbəqələrin kəsilməsi üçün hava tələb olunurdu. Ġki az güclü kompressor azlıq edirdi. Havanın 
çatmaması bu və digər sahədə iĢin dayanmasına səbəb olurdu. Kompressorların gücünü artırmaq vacib idi. Təzə 
kompressorlar almaq qeyri-mümkün idi. Yerli sənaye çox az kompressor buraxırdı. Çətin vəziyyətdən çıxmaq 
lazım idi. Köhnədən qalmıĢ sınıq-salxaq maĢınların içində mənə tanıĢ olmayan iki maĢın korpusu aĢkar etdim. 
Bunlar ya buxar mühəriklərinin, ya da kompressorun korpusları idilər. Korpuslar yaxĢı qalmıĢdı. Məncə, onlar 
heç iĢlənməmiĢdi, lakin detalların çoxu çatıĢmırdı. Üstlərindəki yazılardan məlum olurdu ki, onlar Ġngiltərədə 
hazırlanmıĢdılar. Onların üzərində firmanın adı və ünvanı olan etiketlər də var idi. Mən bizim Ġngiltərədə olan 
daimi  nümayəndəliyimizə  məktub  yazıb  xahiĢ  etdim  ki,  onlar  həmin  firmaya  müraciət  etsinlər  və  maĢınların 
pasportlarını  bizə  göndərsinlər.  Lakin,  mən  hiss  edirdim  cavab  çox  gec  gələcək,  ona  görə  də  risk  edərək  o 
maĢınlardan kompressor kimi istifadə etməyi qərara aldım. Bu iĢdə mənə texniki Ģöbədə iĢləyən yaxĢı texnik 
LatıĢ  Siroqe  kömək  edirdi.  Biz  özümüz  bildiyimiz  kimi,  çatıĢmayan  detalların  çertyojunu  çəkdik  və  zavodda 
hazırladıq. MaĢını yığdırdıqdan və onun altında müvəqqəti bünövrə qurduqdan sonra, yaxın bazar günlərindən 
birində,  zavod  iĢləməyən  bir  gün  sınaq  iĢi  aparmağı  qərara  aldım.  Sınaq  haqqında  Aljanskini  və  direktoru 
xəbərdar  etdim.  Onlardan  heç  biri  gəlmədi.  Mən  yığdırılmıĢ  maĢını  kompressor  üzrə  növbətçinin  və 

37 
 
elektromontyorun köməkliyilə iĢə saldım. Bizim xoĢbəxtliyimizdən əla nəticə alındı. Təzə kompressorun gücü 
köhnə iki kompressorun gücünün cəminə bərabər idi. Müvəffəqiyyətdən ruhlanaraq, ikinci kompressoru da bu 
cür sazladım. Bünövrə üstündə qurulmuĢ bu iki maĢın zavodumuzun kompressor gücünü üç dəfə artırdı. Bu, çox 
böyük nailiyyət idi. Zavoda, demək olar ki, bir qəpiksiz baĢa gəlmiĢ bu iĢ üçün, bu müvəffəqiyyətdə heç bir iĢ 
görməyən  Ģəxslər  təĢəkkür  qazandılar.  Zavodda  baĢ  vermiĢ  bu  hadisədən  yuxarı  təĢkilatlar  da  xəbərdar  oldu. 
Yuxarı  təĢkilatda  iĢləyən  bir  nəfər  söhbət  əsnasında  mənə  bildirdi:  “bu  nədir,  Vəkilov,  zəif  iĢləyirsiniz... 
Zavodda  kompressor  olduğu  halda,  siz  zavod  üçün  kompressor  tələb  edirsiniz.  YaxĢı  ki,  Avajanskiy  gəldi  və 
kompressorlar aĢkar olundu”. 
Beləliklə,  bir  daha  qeyd  etmək  istəyirəm  ki,  bütün  məsul  hallarda  baĢ  mühəndis  və  direktor  kənarda 
qalmağı üstün tuturdular, hər Ģey müvəffəqiyyətlə bitdikdə isə yuxarı təbəqələrdə onlar olurdular. Bakı limanı 
üçün yetmiĢ beĢ tonluq kranı, Muğan üçün çətin nasosların və zavodun kompressor gücünün artırılması iĢində 
də belə olmuĢdu. 
1932-ci  ildə  Azərdövlətmetal  sənayesi  yenidən  təĢkil  edildi.  Onun  ġmidt  zavodunun  yaxınlığında 
yerləĢən baĢ zavodu əraziyə görə həmin zavod ilə birləĢdirildi. ġmidt zavodunun direktoru vətəndaĢ müharibəsi 
qəhrəmanı,  ordenli  Qolubev  idi.  O,  mənimlə  görüĢdükdə  bildirdi  ki,  məni  birləĢdirilmiĢ  ġmidt  zavoduna  baĢ 
mühəndis  təyin  edirlər.  Bu,  məni  təəcübləndirdi  və mən  bu  hissi  Qolubevdən gizlətmədim.  Əgər  bu  vəzifəyə 
bizim  zavoddan  namizəd  verilirdisə,  onda  bu  Ģəxs  AlĢanskiy  olmalı  idi,  çünki  zavodun  baĢ  mühəndisi  o  idi. 
Qolubev  cavabında  bildirdi:  “Elə  bilməyin  ki,  bu  məsələyə  baxılmayıb,  yəqin  ki,  buna  səbəb  vardır.  Bizə 
məlumdur ki, zavoda baĢqa bir Ģəxs deyil, yalnız sizin ağlınızla rəhbərlik edilib”. 
Beləliklə,  mənim  Azərdövlətmetalsənayesindəki  iĢim  baĢa  çatdı.  Burada  nə  iki  baĢ  mühəndis,  nə  də 
direktor  zərrə  qədər  belə  mənə  kömək  etmirdilər.  Beləliklə,  mən  birləĢmiĢ  ġmidt  zavodunun  baĢ  mühəndisi 
oldum. Neft sənayesinin nəhəng təsərrüfatına xidmət etmək üçün, kollektivi 4000 nəfər olan bir zavodun texniki 
rəhbəri olmaq çox fərəhli idi. Ona görə də mən vəzifəni ləyaqətlə yerinə yetirməyi qərara aldım. Çox təəssüf ki, 
mən buna nail ola bilmədim. 
Azərdövlətmetalsənayesində  iĢlədiyim  vaxtı  xatırlayarkən  bir  gülməli  hadisə  yadıma  düĢdü.  Bizim 
poladtökmə sexində QriĢin adlı bir krançı iĢləyirdi. O özü Ryazan Ģəhərindən, azsavadlı olsa da, təbiətən çox 
ağıllı və hiyləgər oğlan idi. O öz iĢini yaxĢı öyrənmiĢ, kranı əla idarə edə bilirdi. Demək lazımdır ki, əridilmiĢ 
poladın tökülmə prosesində kran çox böyük iĢ görürdü. Sex iki növbədə iĢlədiyi üçün, o biri növbədə QriĢini 
əvəz  edən  var  idi.  Əvəz  edən  iĢi  pis  bilirdi,  ona  görə  də  o,  əridilmiĢ  poladın  tökmə  prosesində  iĢləmirdi. 
Günlərin bir günü Qolikov mənim “kabinet” adlanan iĢ küncümə gəldi, onun əlində kranın əyilmiĢ bir detalı var 
idi. O, bildirdi ki, kran xarab olub, xahiĢ etdi ki, mən sərəncam verim, zavodda bu detalı hazırlasınlar. Bu zaman 
o, o biri növbə zamanı baĢ vermiĢ qəza ilə əlaqədar olaraq, öz təəccübünü də bildirdi. Detalı tez hazırladılar, 
QriĢin razılıqla çıxıb getdi. Kran iĢləməyə baĢladı. ƏrdilmiĢ poladı tökərkən qarmaqdan asılmıĢ təknəni yuxarı 
qaldırmaq  lazım  gəlmir.  Ertəsi  gün  səhər  kranda  yenə  QriĢini  əvəz  edən  Ģəxs  iĢləyirdi.  Saat  12-ə  yaxın  yenə 
QriĢin yanıma gəldi və məlum etdi ki, həmin detal yenidən sınmıĢdır. Mən onun nəzərinə çatdırdım ki, o, onu 
əvəz edənin iĢi ilə lazımi qədər maraqlanmalıdır. Yeni detal hazırlanırdı, QriĢin iĢini davam etdirdi. Mən QriĢinə 
tapĢırdım ki, səhər də iĢə çıxsın və kranın iĢini özü müĢahidə etsin. Mən əmin idim ki, QriĢin qəzanın səbəbini 
özü ayırd edəcəkdir, ancaq ertəsi gün səhər mən “kabinetə” daxil olduqdan bir az sonra o, yenidən əyilmiĢ detal 
ilə  mənim  yanıma  gəldi.  O,  elə  bil  ki,  baĢını  itirmiĢdi,  əvvəlki  sayıqlığından  əsər-əlamət  belə  yox  idi.  O,  and 
içirdi  ki,  kranı  özü  idarə  edirmiĢ,  nə  baĢ  verdiyini  ayırd  edə  bilmirdi.  Əlbəttə,  çox  təəccüblü  hal  idi,  üç  gün 
dalbadal eyni qəza baĢ verirdi. O, mənə tərəf əyilərək, tam cəldliklə pıçıldadı: “Mənə inanın, yoldaĢ Vəkilov, bu 
Ģeytan əməlidir. Nə edək?” ƏsəbiləĢsəm də, bu sözdən məni gülmək tutdu. Mən ona cavab verdim: “Mən sənə 
göstərərəm Ģeytan əməlini, get burdan, get partkoma, orada de ki, sənin sexində Ģeytan əmələ gəlmiĢdir, yoldaĢ 
Vəkilov  da  deyir  ki,  Ģeytan  onun  sözünə  baxmır.  Partkomdan  qayıdarkən  yenə  mənim  yanıma  gəl”.  Tək 
qaldıqdan  sonra  mən  kranın  kinemarik  sxemini  araĢdırmağa  baĢladım.    Bu  hadisə  yalnız  kranın  həddən  artıq 
yüklənməsi  zamanı  baĢ  verə  bilərdi.  Bu  yükü  tapmaq  lazım  idi.  Yadıma  düĢdü  ki,  kranın  özünün 
məhdudlaĢdırıcısı  vardır.  Deməli,  QriĢini  əvəz  edən  Ģəxs  təcrübəsizliyin  nəticəsi  olaraq,  məhdudlaĢdırıcını 
çıxarmıĢdır,  elə  qəzaya  da  səbəb  bu  olur.  Partkomda  QriĢinə  nə  demiĢdilərsə,  o,  mənim  yanıma  gözü  yaĢlı 
qayıtdı. Mən gülməyimi güclə saxlayaraq ona dedim ki, “Ģeytanı” tapmıĢam. QriĢin mütəəssir halda gözlərimin 
içinə  baxaraq  soruĢdu:  “Düz  deyirsiniz,  yoldaĢ  Vəkilov,  Ģeytan  hanı?”.  Mən  qətiyyətlə  dedim:  “ġeytan  ya 
sənsən,  ya  da  səni  kranda  əvəz  edən  Ģəxs”.  QriĢin  elə  bildi  ki,  mən  onu  ələ  salıram:  “Nə  baxırsan?  Yəqin  ki, 
məhdudlaĢdrıcını çıxarmısınız”. MəhdudlaĢdırıcı sözünü eĢidən QriĢin güllə kimi götürüldü. 
“ġeytan”ı iĢdən qovdular. Çoxları zavodda QriĢinə “Ģeytan” deyirdi. Sonralar biz QriĢin ilə birlikdə bu 
hadisəni tez-tez xatırlayırdıq.