Eshonqulov O. E. va boshq. Genetika: Akad litseylar uchun darslik / A. E. Eshon e 99 qulov, K. N. Nishonboyev, M. Bosimov

Panmiksiya
— har xil genotipli shaxslarning erkin nikoh 
qurishi.
2. 
Inbriding
— yaqin qarindoshlarning o‘zaro nikoh qurishi.
3. 
Autbriding
— begonalarning o‘zaro nikohi.
4. 
Musbat — assortativ nikohlar
— fenotiplari o‘xshash bo‘lgan 
shaxslarning o ‘zaro nikoh qurishi (kar-soqovlar orasida, aqli zaiflar 
orasida, past bo‘ylilar orasida, novchalar orasida).
5. 
M andiy — assortativ nikohlar
— fenotiplari o‘xshashmas 
shaxslar orasidagi nikohlar (sog‘lomlar bilan kar-soqovlar orasida, 
baland b o ‘ylilar bilan past bo‘ylilar orasida).
6. 
Insestlar
— juda yaqin qarindoshlar (ota — qiz, aka — 
singil) orasidagi nikohlar. Qadimgi Misrda ko‘p tarqalgan bo‘lib, 
hozir hamma joyda qonun bilan taqiqlangan.
Nikoh tiplarining insonlar sog‘lig‘iga ta ’siri juda kattadir. 
Masalan, inbridingda retsessiv allellar chastotasi oshib ketadi, 
gomozigotalanish natijasida autosoma — retsessiv irsiylanuvchi irsiy 
kasalliklar ko‘payadi 
(20-jadval).
Autbriding nikohlarida esa geterozigotalanish kuzatiladi, po- 
pulyatsiyada retsessiv irsiy kasalliklar kamayadi. Qarindoshlik dara-

---

128
Genetika
20-j a d v a l
Qarindoshlik darajalari nisbati
Qarindoshlik
darajasi
Qarindoshlar
Ulardagi umumiy
genlar ko‘rsat-
kichi
I
Ota-ona va bola, sibslar,
dizigot egizlar, 
monozigot egizlar
■1 (50%) 
2
(50%) 
21 (100%)
II
Amaki —
jiyan, tog‘a —
jiyan, 
xola —
jiyan, amma —
jiyan, 
buvi—
nevara, buva —
nevara.
(2
III
Amakivachcha, ammavachcha, 
xolavachcha, tog‘avachcha.
y(12,5%)
IV
III daraja qarindoshlar bolalari.
%)
5
,2
so*
jasi ortib borgan sari qarindoshlar orasida umumiy genlar foizi 
kamayib borishi quyidagi jadvalda ko‘rsatilgan.
M a’lumki, ko‘pchilik irsiy kasalliklarning asosiy sababchisi re­
tsessiv holatdagi mutant genlardir. Qarindoshlar nikohi natijasida 
bu genlarning gomozigot holatga o‘tish ehtimoli juda kuchayib 
ketadi. Bu holat Markaziy Osiyo respublikalarida, ayniqsa O ‘zbe- 
kistonning ayrim viloyatlarida ko‘p uchraydi. Qarindoshlar 
orasidagi nikohlar 13—15% va undan ham yuqori bo‘lishi mumkin.
Bunday inbriding nikohlarning oldini olish hisobiga autosoma- 
retsessiv irsiy kasalliklar uchrashini ikki qissaga kamaytirish 
mumkin.
Hozirgi vaqtda ko‘p mamlakatlarda inbriding nikohlar qonun 
bilan cheklangan. O‘zbekiston hukumatining nikoh quruvchilar 
albatta tibbiy ko‘rikdan o‘tishi haqida qaror mamlakatimiz aholisi 
o‘rtasida inbriding nikohlarni kamaytirishi shubhasizdir.
Irsiy kasalliklar profilaktikasida onaning farzand ko‘rish yoshi 
ham katta ahamiyatga ega. Tibbiyot xodimlari va genetiklarning 
m a’lumotlariga ko‘ra farzand ko‘rish uchun onaning 20—35 yosh­
da bo ‘lishi eng muqobil hisoblanadi. Bundan erta yoki kech 
farzand ko‘rish har xil irsiy va tug‘ma kasalliklarga uchrash tezlig- 
ining ancha ortishiga sabab bo ‘ladi. Masalan, 35 yoshdan keyin 
farzand ko‘rishning kamayishi natijasida Daun sindromi bilan

---

129
tug‘iladigan chaqaloqlar chastotasining 15—20% gacha kamayishi 
mumkinligi aniqlangan.
Oilani rejalashtirishning samaradorligini oshirishda aholini dis- 
panser nazoratiga keng jalb etish, tibbiy xizmatni oilaviy shifokor- 
lar tipida amalga oshirish, tibbiy-genetik maslahatxonalar ishini 
keng yo‘lga qo‘yish juda katta ahamiyatga egadir.
Irsiy kasalliklar profilaktikasining uchinchi yo‘nalishi — 
tug‘ilguncha tashxis qo‘yish (prenatal diagnostika) dir. Prenatal 
tashxis tibbiyot genetikasining eng ishonchli, samarali usullaridan 
bo ‘lib, irsiy kasalliklar rivojlanish anomaliyalari bilan tug‘ilish 
chastotasini kamaytirish vositalaridan biridir.
Prenatal tashxis usullarini 3 ta: 1) skrining; 2) noinvaziv; 
3) invaziv guruhlarga ajratish mumkin
Skrining usullari irsiy yoki tug‘ma kasal bola tug‘ish xatari 
katta bo‘lgan ayollarni aniqlashga asoslangan. Bu usullar qulay, 
ko‘p harakat talab qilmaydigan va keng qo‘llanish imkoniyatiga ega 
b o ‘lishi zarur.
Hamma tekshirish usullari yordamida olingan hujayra va 
to ‘qimalarni sitogenetik, immunogenetik, biokimyoviy, molekulyar 
genetik va boshqa genetik tahlil usullari bilan tekshiriladi.
Prenatal tashxis usullari uchun sarf qilinadigan xarajatni irsiy 
kasallar, tug‘ma nuqsonlar bilan tug‘ilgan bolalarni parvarish qi- 
lish, davolash uchun sarflanadigan xarajatlar bilan solishtirib 
b o ‘lmaydi.
Shuning uchun ham umumiy amaliyot vrachlari, oilaviy 
vrachlar prenatal tashxis usullari haqida tushunchalarni, ularning 
imkoniyatlari, kamchiliklari, qanday holatlarda yo‘llanma berish 
mumkinligini yaxshi bilib olishlari zarur.
Irsiy kasalliklar profilaktikasining eng universal usuli — genlar 
ta ’sirini idora qilish yoki patologik gen ta ’sirini fenotipik korrek- 
siyalashdir. Genlarning ta ’sir mexanizmini bilganimizda uning 
fenotipik yuzaga chiqish darajasini, ya’ni ekspressivligini har xil 
chora-tadbirlar bilan kamaytirishimiz mumkin. Masalan, bu soha- 
da fenilketonuriya, gipotireoz, galaktozemiya, mukovissidoz kasal- 
liklari rivojlanishining oldini olish choralari juda yaxshi o‘rganil- 
gan. Buning uchun tug‘ilgan chaqaloqning tashxisi iloji boricha 
erta qo‘yilishi lozim. Diagnoz aniqlangandan keyin kasallikning 
klinik namoyon bo ‘lishining oldini olish uchun parhez (fenilke- 
tonuriya, galaktozemiyada) yoki dori preparatlaridan (gipotireoz, 
mukovissidozda) foydalanamiz. Bunday korreksiya usullarini
5—Genetika

---

130
Genetika
homila davridanoq boshlash mumkin. Buning uchun homila paydo 
bo‘lgungacha butun homiladorlik davrida onaning ovqatida feni­
lalanin miqdori cheklanadi. Bu esa bola tug‘ilganidan keyin 
fenilketonuriyaning namoyon bo‘lish darajasini ancha kamaytiradi.
Bo‘lajak onalarning ovqatlanish ratsionida oqsil, vitaminlar, 
mineral tuzlar miqdoriga katta e’tibor berish zarur. Ularning 
yetishmasligi 
homilaning 
rivojlanishi 
buzilishlariga, 
ano- 
maliyalariga sabab bo ‘lishi mumkin.
Homilador ayollarning S, E va foliy kislota vitaminlarini yetar- 
li darajada iste’mol qilishi nerv naychasi tug‘ma anomaliyalari 
bilan tug‘ilish holatlarini ancha kamaytiradi. Katta yoshdagilarda 
ham irsiy kasallar profilaktikasini samarali amalga oshirish 
mumkin. Ayniqsa, fenotipik namoyon bo‘lishida tashqi muhit 
omillari katta ahamiyatga ega bo ‘lgan multifaktorial kasalliklar 
oldini olish chora tadbirlari ko‘pincha yaxshi natija beradi.
Multifaktorial kasalliklar rivojlanishida ko‘p genlar (poligenlar) 
ta ’siridan tashqari fenotipni yuzaga chiqaruvchi omillar ta ’sirini 
vrachlar maslahatiga asosan kamaytirib, gipertoniya, ateroskleroz, 
qandli diabet kabi kasalliklar rivojlanishini ancha kamaytirish 
mumkin. Sulfanilamid preparatlarni cheklash yo‘li bilan gemolitik 
eritrotsitar enzimopatiyalar oldini olish, 1-antitripsin yetishmasligi 
ta ’sirida kelib chiqadigan o ‘pka emfizemasi rivojlanishining oldini 
tamaki chekishni tashlash, changli ishlab chiqarish sharotida ishla- 
maslik yo‘li bilan olish mumkin [1,7,9].
Shunday qilib irsiy kasalliklar profilaktikasi chora-tadbirla- 
rining ikki xilini ajratish mumkin.
Birlamchi profilaktikasiga irsiy kasal homila paydo bo‘lishi va 
irsiy kasal rivojlanish anomaliyasi bo‘lgan bolalar tug‘ilishining oldi- 
ni olish, ikkilamchi profilaktikaga esa patologik genotipning 
fenotipik namoyon bo‘lishining oldini olishga qaratilgan chora-tad- 
birlar kiradi. Ikkilamchi profilaktikani normonusxalash deb ham ata­
ladi. U ayniqsa irsiyatga moyilli kasalliklar oldini olishda samarali 
natija beradi. Bunday chora-tadbirlarni to ‘g‘ri va o‘z vaqtida amalga 
oshirish natijasida patologik jarayonni ancha yengillashtirish, hatto 
butunlay oldini olish, rivojlantirmaslik mumkin.
Irsiy kasalliklarning profilaktikasi bilan shug‘ullanish faqat 
genetik-vrachlar, meditsina genetika maslahatxonalarining vazifasi 
bo‘libgina qolmasdan, bu muhim muammoni hal qilishda umumiy 
amaliyot vrachlari, oilaviy vrachlar ham faol qatnashishlari lozim. 
Buning uchun ular:

---

131
— tinimsiz ravishda tibbiyot genetikasi sohasida o ‘z bilimlarini 
takomillashtirib borishlari;
— aholi orasida irsiy kasalliklarning kelib chiqish sabablari, 
ularning oldini olish chora-tadbirlari haqida bilimlarni xalq orasi- 
da ommalashtirishlari.
Bu sohada genetik vrachlarga yordam berishlari lozim.
27-§. Tibbiy genetik maslahat
Irsiy kasalliklarni davolashda hozirgi davrda ancha muvaf- 
faqiyatlarga erishilgan b o ‘lishiga qaramasdan, ularning irsiy 
asoslarini to ‘liq davolashga erishish mumkin bo‘lmayapti. Ko‘pchi- 
lik holatda kasalliklarning faqat belgilarini gen saqlanib qoladi. 
Agar bunday davolangan shaxslar farzand ko‘ra olsa, u mutant 
genni keyingi avlodlarga o ‘tkazishi mumkin, natijada patologik 
genning chastotasi populyatsiyada yillar davomida ortib boraverishi 
kuzatiladi.
Shuning uchun ham hozirgi davrda irsiy kasalliklar oldini 
olishning eng asosiy usuli tibbiy genetik maslahatdir.
Tibbiy-genetik maslahat genetik shifokor tomonidan amalga 
oshiriladi.