Esmira Fuad (Şükürova) Güney Azərbaycanda 2013-cü ilin ədəbi yekunları

Keşkə ay olmasaydı, Su olmasaydı, qız olmasaydı,
nə şeir, nə Əflatun, nə Petros, nə də Samsung ve Iphone 
...qaranlıq bir odada
eşşek əti, qoxumuş süd, tuvaletdən çıxan qarın qoxusu
...qoltuğumuzda qıllar, yırtılmış can köynəkləri...
sidikləri qurudan Günəş olmasaydı...

Rza Tələbinin bu şeiri istər-istəməz Camal Sürəyyanın “Şeir anayasaya zidddir, təbiətin əxlaqı qovduğu yerdədir, qeyri-qanunidir” fikrini xatırlatdı... “Nə ana, nə ata, nə də facebookdakı saxta qız profilləri, nə İce tea, nə copy paste aydınlar....nə Avropa birliyi, nə Xəzər, nə körfəz, nə Müctəbanın Londonda doğumu, nə like, nə twitter, nə Təbatəbayi, nə Stalin, nə Mao, nə Trotskı, nə Mısbah, nə Çanaqqala, nə Sarıqamış, nə Çaldıran, ...nə Araz, nə Cığatı...nə Sara, nə Xan çoban, nə cips, nə bulvarda boşuna gəzən qızlar, nə Dubayda tanış fahişələr...nə Şahgölü...nə qırx metrdə qusan keflilər, nə sən, nə mən, nə kətan köynək, nə Nitşe, nə Hegel, nə də ılxıçı yolundaki benzin stasiyonları, nə söz, nə dil, nə tanrı, nə şeytan....nə də zunuz alması.... olmayaydı” deyib yaxşı, ya pis olan hər şeyin adını trafaret sadalamalarla üstündən xətt çəkən Rza Tələbi sivil dünyanın eybəcərliklərinə, pisliklərinə təkcə Təbrizin mərkəzindəki Qacarlar xanədanının vəliəhdi olan Abbas Mirzə zamanında bərpa edilmiş və 1931-ci ildən etibarən xalqın gəzinti, istirahət yerinə çevrilmiş, ətrafı yaşıllıqlarla əhatələnmiş (sahəsi 54.565 m²) Şah gölünün bulaşmasını istəmir. Qloballaşan dünyanın pislikləri qarşısında insanın acizliyini önə çəkən müəllif bu ortamda yalnız milçəklərin qalmasını və bütün pislikləri, nifrəti, ölümü... yeməsini arzulayır. Lakin Rza bəy bu qədər yetərsizliyin, pisliklərin arasında dəlicə sevmək istəyini də gizlətmir və maraqlıdır ki, bu sevgini məhz Şah gölü ilə, Təbrizlə əlaqələndirir, poetik baxımdan zəif olan bu şeirində güclü bir məqamı vurğulayır: Güney şairlərinin bütün sevgiləri Təbrizlə-Azərbaycanla bağlıdır:

...elə sevməyə məcburam... nə olur...

Şahgölünü bulaşdırmayın!

“Şeir sıravi bir dil deyil. Şeir nəsrə çevrilə bilməyən dildir," - deyən Əhməd Haşimin nə qədər haqlı olduğu göz önündə... Bu kimi poeziya örnəklərini oxuyarkən yenə də Bülent Özcanın “Heç bir şey yox idi şeirdən öncə... Və şeir insanı yaratdı!..(14)” formuluna könlündə qətiyyən şübhə yeri qalmır. İnsanı bu dünyadan qoparıb göy qurşağının yeddi rənginə boyadığı üfüqün ənginliklərinə qaldıran və acı gerçəklərə-həyatın dibinə endirən şeirin insanı formalaşdırdığına və yaratdığına inanmaya bilmir-sən... Süleyman Cəfərlinin “Şəhərim”, “Gözlərin kimi”, “Törəmiz“ şeirlərinin yaratdığı kimi...

Bir az bulud, bir az yağmur
Səsi yaşlı olur, gözlərin kimi...
əsmər bir gəlindir gecə, muncuq düzmüş tellərinə,
qonaq gəlib şəhərimə...
sənsən, mənəm, bir də bəy durmaq istəyən bu şəhər...
sən tellərinə ulduz düzmüsən gözlərinə yağmur
mən içi dolu qaldırım, içi dolu küçə,
içi dolu ev-evcik, içi dolu Təbriz, bir şəhərəm
sən Bütün günəşlərimin ölüm çağında içimə dolursan.
Mən, Bir qurtum yağmurun yanğısı,
Ürəyimdə aysız gecələrin qorxusu
Saxta ışıqlardan doğulmuş kölgələrə səslənirəm:
“Əl dəyməyin gecəmizə!” 
Gecə mənim, gecə sənin, biz gecənin
Burax yatsın kölgələrin günəş bildikləri gəlin...(26) 

Bu şeirdə oxucunu heyrətə salan təptəzə epitetlər - “əsmər bir gəlindir gecə muncuq düzmüş tellərinə”, “bəy durmaq istəyən bu şəhər”, “Bütün günəşlərimin ölüm çağında”, “mən içi dolu qaldırım, içi dolu küçə, içi dolu ev-evcik, içi dolu Təbriz, bir şəhərəm”, “kölgələrin gecəni günəş bildikləri gəlin” kimi metaforik ifadələr təşbehlərdə epik təhkiyənin ekspressiv-emosional üslubu müəyyənləşdirilir və şairin dünyanı qavrayışın-dakı özünəməxsusluğu təşbehləndirmə vasitəsilə estetik dəyərləndirmədə özünü büruzə verir. “Törəmiz“ şeirində vətənsevər insanların Ana torpaq dedikləri müqəddəs məkana-Ata yurduna-Vətənə dəyər münasibəti təşbehlərdə parlaq ifadəsini tapır. Süleyman Cəfərli predmetlərə və hadisələrə xas əlamətləri verərkən həmin əlamətlərin özünə həssaslığını da təsirli biçimdə nümayiş etdirir. “İllər öncə “Bağdad”da, “Samirə”də, daha öncə də Tanrı dağlarında, görmüşdüm gözlərini, Səni tanıyırdım ...Yurdumun dağlarında, qayalarında, gün doğan zirvələrində görmüşdüm səni. Başı uca, dik yürürdün. Göylərə baxıb qonşu şairin sözlərini düşünərdin,-“Göy üzü sənindir, Mənimdir, hər kəsindir...” Quşlarla bölüşürdün göy üzünü, Kim nə qədər uça bilirsə” bölüşülən şeylərə bənzəməyən, hətta “Gecə çörəyindən gərəkli” müqəddəs bir nəsnə-Topraq da var ki:

“bölünməz, pay verilməz, Namus kimidir...
Qara olsa da, sudan aydındır, aydan ışıqlı”- deyərdin.
Inanmışdın toprağa, topraq da sənə
Güvənmişdin qollarının gücünə.
Qollarını tanıyırdım!!!
Kələfçəyə alışmışlardır
Dağlarda yoğrulmuşlardı. Qurd əli kimi...
Uğurlu, verimli, bərəkətli! (26)

Bədii ifadə vasitələri-metafora, epitet, mübaliğə, təşbeh yaradıcılığı, metaforlaş-dırma, təşbehləndirmə əsasən şairin dünyagörüşü, düşüncələrinin dərinliyi, məlumatlı-lığı, mənəvi aləminin zənginliyi ilə bağlı ədəbi bir prosesdir. Təbiətin və cəmiyyətin qavranması, ətraf mühitin dərk olunması dövrün ümumi səviyyəsi ilə sıx ilişgidə baş verir. Milli-etnik təfəkkürlə, xalqın həyat tərzi ilə şərtlənir. Güney şairlərinin yaradıcılı-ğında da təşbehlər qəhrəmanların portreti, onların fəaliyyəti, ayrı-ayrı situasiyalarda davranışları ilə bağlı yaranır. Onların bir qismi Vətəndən uzaqlarda, siyasi mühacir ömrü yaşayır və heç birinin könlü istədiyində yurda dönmək, Ana torpağın qoxusunu almaq, nemətlərindən dadmaq şansı yoxdur, çünki bu dönüşdə zindanlar, qəsri-qacarlar onları udacaq... Öldüklərində isə bu qadağalar qüvvədən düşmüş olur. Törələrə görə isə qürbətdə dünyaya “Əlvida!” deyənlərin gözlərini yummazlar, açıq qalan gözlərə isə yalnız Vətən torpağı qoyulduqda qapanır. Çox ağrılı bir bədii yorumla milli faciənin poeziyada fərqli ifadəsini yaradıb Süleyman Cəfərli:

İndi isə qayıtmısan, 
Yenə də başı uca, 
Qurd kimi, qartal kimi, 
Yenilməz, güclü, açıq gözlə
Bilirəm törəmizdir
Qurbətdə ölənin gözünü yummazlar...

Nə qədər sıxıntılı, ağrılı həyat yaşasalar da, onların işıqlı, aydın bir günün gələcəyinə, səhərin açılacağına olan böyük ümidləri, inamları yol yoldaşları olur və bu yolun başında bir ümid işığı yanır daim... Behruz Dövlətabadinin 2013-cü ildə qələmə aldığı ”Insanın əbədi işıgı” şeirində oxucu bu böyük ümidin işığına bürünür, real həyatın poeziyada əks-sədasını eşidir:

Nə qədər gecə uzun olsa yenə səhər açılacaq.
nə qədər ufuq tutgun olsa...
Mən çatmışam kürəyimə gözəl səhər.
ancaq ki, durmuyacagam.
urəgimin işığı ilən işıqladıb dərələri _
qalxacagam ucalardan ucalara
kainata işıq saçam...
Muradımın çılpaq atın minib çapam.
Mən insanam sabah tezdən dan yerini çapacagam
Mən səhərəm, açacagam."
Güney ədəbiyyatında Feminizm hərəkatı da açıqca duyulmaqdadır...

Məlihə Əzizpur, Raziyə İftixari, Rübabə Quluzadə (Sevda), Cəmilə İmamdust, Türkan Urmulu, Ruqiyyə Vəlidi (Günəş), Şərifə Cəfəri, Fəranək Fərid İpək, Sima Səmədi, Lalə Cavanşir, Ruqiyyə Kəbiri, Nigar Xiyavi, Səkinə Purhəsən, Leyli Kəhali, Ruqiyyə Səfəri, Arzu Muxtari, Alma Muğanlı, Azadə Darayi kimi xanım şairlərin də yaradıcılığında azad, bağımsız Vətən, Ana dili, milli kimliyin tanınması arzuları ilə yanaşı, qadın azadlığı, qadın haqları, feminizmin diqtə etdiyi bir sıra önəmli məsələlər də mühüm yer tutur.

Eyvaz Tahanın “Şeir, qadın şairlər və feminizm” adlı məqaləsi (27) onun bu sahədə nə qədər irəlidə olduğunun, qadınların həyatını, düşüncələrini, dünyabaxışını dərindən-dərinə bildiyinin göstərgəsidir. Feminizm cərəyanının bütün ayrıntılarını incələyən filosof yazar modernist və postmodernist yazarların bu məsələyə münasibətini maraqlı mülahizələrlə açıqlayır və qadın şairlərin əsərlərində qarşı cinsin nümayəndələrinə yansıyan qarşıdurmanın səbəblərini göstərir. E.Tahanın iki əks cinsin sevişməsi məsələsinə də son dərəcə obyektiv baxışını görürük. Eyvaz Taha “iki gövdənin vəhdəti iki ürəyin birliyinə gətirib çıxarmır”, dediyində də doğru nəticəyə gəlir. Çünki iki sevən ruhən bir-birini tamamladıqda, ruhibir olduqda əsl sevgi yaranır, xoşbəxt cütlük xoşbəxt həyatın təməlidir. Qadın haqları, qadın azadlığı onun yazısının ana xəttidir: “Feminizmi gözəl qızların şeirini çirkin qızların şeirindən daha yaxşı başa düşmək kimi qavramasaq, şeir inqilabında önəmli dürtü(məsələ)lərdən biridir. Çünkü burda “qadın” məqsəd, kişilərin yaşı ilə məşğul olan varlıqlar deyil, təməlçi bir gücdür. Bu güc, Patriarxal söyləmləri alt-üst etməklə, ədəbiyyat nəzəriyyələrini köklü dəyişikliyə uğradır. Şeirin bir gücü gələcəyin öngörənliyindəndirsə, bunu feminist qadınlarda daha artıq görmək olar. Tarixə cinsiyyət gözü ilə baxarkən bunu aydın görürük: qadın, kişilərin gözündə təbiətin simvoluna çevrilir. İnsan təbiəti caynağına alır, kişi isə qadını(27).”

Qadın haqları, feminizm Güney və Quzey Azərbaycan ədəbiyyatına, o cümlədən Türkiyə ədəbiyyatına da modernizm cərəyanının gətirdiyi məsələlərdəndir. Eyvaz Taha bu prosesin keçmişini, tarixini vərəqləyir sanki, faktlara söykənən dərin məntiqə söykənən əsərlərində qadını özünün doğal kimliyi ilə tarixin yetirməsi sayır, qadının gerçək durumunu onun varlığına göz yummuş kişilərin tarixi kimi şərh edir: “Çağdaş dünyada qadın qaçılmaz bir yoldadır. O, evin dörd divarından eşigə çıxsınmı, çıxmasınmi? bundan öncə qızın ata evində qul kimi yaşaması, azadlığa yönəlmiş meyli onun ürəyində qızışdırırdı. Amma bu meyl nə evlənməklə razılığa qovuşurdu, nə də eşikdəki hər hansı bir yerdə əylənməklə. Evlənməkdə gördüyü məhəbbət, onu ikinci dərəcəli varlıq statusundan daha yüksəklərə qaldıra bilmirdi. Əylənməyə gəldikdə, iki gövdənin vəhdəti iki ürəyin birliyinə gətirib çıxarmır. Burda əlbəttə pozğunluğu nəzərdə tutmuram, çünkü pozğunluq xəstəlik hallarına daxildir. Burda söhbət sərbəst sevgidən gedir: istədiyi kişi ilə sevişməkdən. Amma belə anlarda da qadın evdən eşigə çıxırkən bir işlə bağlanmalıdır, bir məşğulluqla. Nə yazıq ki, hər bir işin və ya ictimai görəvin qapısı qızın üzünə açıldıqda, sevginin görüşünə qapanır. Çağdaş dünyada qadın çıxılmaz bir yoldadır. O, evdən çıxıbdır, və daha evdəki köhnə çərçivəyə qayıda bilmir. Eşikdə isə özünü razı sala bilmir. Qadın, ancaq kişi qulluğunda dayanmış indiki quruluşları dağıtmaqla, bilim, incəsənət və düşüncə alanlarında səsini ucaltmaqla, bu çıxılmazlığı poza bilər.”

Kişilər tərəfindən bu tip fərqləndirmə və aşağılamalara “Əsl sənət adamı öz xalqının ürəyini həmişə əllərində gəzdirir. Ürək dediyin isə iki işdə ustadır: nifrətdə, sevgidə”,-(28 s.75) deyən ölməz Nazim Hikmət “Kimi der ki kadın” şeirini yazaraq dünyanın bütün qadınlarına: Sən ən böyük, ən fədakar insansan, sən kişinin dostu, arxası, dayağı, sevgilisi, anası, bacısı, sağlığı, könlülün sultanı, həyatın özüsən!-hayqırışını duyuran odlu bir sevgi, səmimi, içdən bir eşq etirafını etdi və bütün modernist yazarları arxasınca aparmağı bacardı:

Kimi der ki kadın

Uzun kış gecelerinde yatmak içindir.
Kimi der ki, kadın
Yeşil bir harman yerinde
Dokuz zilli köçek gibi oynatmak içindir.
Kimi der ki ayalimdir,
Boynumda taşıdığım vebalimdir.
Kimi der ki hamur yoğuran.
Kimi der ki çocuk doğuran.
Ne o, ne bu, ne döşek, ne köçek, ne ayal, ne vebal.
O benim kollarım, bacaklarım, başımdır.
Yavrum, annem, karım, kız kardeşim... (29)

Bu çağırışa ilk cavab verənlərdən biri olan və «Benim tüm mevsimlerimde bir kadın şarkı söyler” deyən Dr.Rza Bərahəni sivil dünyanın kurallarına uyğun düşüncə sahibi olaraq qadın haqları ilə bağlı bir çox həmcinslərindən fərqli, daha rasional düşüncələr dilə gətirdi: “Mən 40-50 il milli demokratik haqlar üzərində çalışmışam. Dil azadlığı mənim məqsədlərimdən biri olub. Senzura ilə mübarizələrə qoşulmuşam. Yoxsul ailədən gəldiyimə görə siniflər məsələsi həmişə mənim fikrimi məşğul edib və mən 40-45 il əvvəldən indiyə kimi qadınların kişilərlə bərabər haqlara sahib olmalarını müdafiə etmişəm (30).” Əslində, elə bu haqların qısıtlanması feminizmə qol-qanad vermişdir!..

Kiyan Xiyavın “Ancaq qadın...", Ramin Cahangizadənin “Qadın yağışı”, İsmayıl Cəmilinin “Qadın, Xanım, Xatın, Ana” şeirlərində mövzuya əks cinsin içdən, həssas və obyektiv yanaşması, münasibəti görünür. Hər üç şair qadın haqq və hüquqları, qadını adi yaratıq, yarım adam, ikinci dərəcəli şəxs, yaxud müənnəs-dişi varlıq, xəmir yoğuran, uşaq doğuran, arvad, başının bəlası kimi deyil, İnsan, həyatın özü, yaşam qaynağı, kişinin başının tacı, könlünün sultanı kimi yanaşma, dəyərini bilmə tendensiyası üstünlük qazanır, bu yön qabarıqlaşır. Kiyan Xiyavın haqsızlığa uğrayan və öz haqqını savunan qadınların dili ilə söylədiyi “Barmaqlarını feminist soxma gözümə!” nidasının da yer aldığı “Ancaq qadın..." şeirində oxucu bütün dünyanın, həyatın məhz qadının zərif çiyinlərində durduğu həqiqətinə inanır. Şair bu durumda olan həyat arkadaşına anlatmaq istəyir ki, “Mən ürək adamıyam, bir görüşdə tanıyıram sənin necə köklü-kökənli olduğunu... Nə özünü yaranışın ikinci cinsinə, nə də məni niçənin qamçısına düyünləmə.” Dünya yalnız sizin haqqınızı tanımayan kişilərdən ibarət deyil, yaşamın dadını sizdə bulanlar adınıza dizələr həsr ediblər, sizsiz yaşamaq mümkünsüz, mənimkimilərin işi birbaşa sevməkdir Özünü iydə ağacı kimi üstün tut! nə gözəl, nə də özgür bir tanrıçasan, sənin yalnız bir adın var: Qadın! Və sənin dəyərini bilirəm: Anam bir qadın idı, bacım bir qadın, Nazlıca qızım da bir qadın olacaq və sən, sevgilim, qadınımsan, Insanlıqdan könül alma ustası!... Mən bir insan sevirəm, Bir qadın deyil, Bir insan!.. (31) İsmayıl Cəmilinin “Qadın, Xanım, Xatın, Ana” şeirində də eyni motiv yer alır, amma qadının insan həyatındakı mövqeyinə, əvəzsiz roluna bir qədər də dərindən nəzər salınır:

Canından can payı verən insana, Yaşam bağışlayan cahana

Qadın Sevgi ocağı, Sevda sarayının çiçəkdən tacı

Qadın Rəhmətinin nemətilə, Dərdlərimiz tapan dərman

Qarşılıq gözləmədən, istəmədən, Ömrün-günün edən ehsan

Qadın Qaranlıq yasaların Kif qapsayan dosyaların

Hörümçəkli inamların caynağında Olan qurban

Dondan-dona girən Nankorların duzağında

Səssiz alovlanan, içində alışan yanan,

Günəş kimi öz-özlüyü danılan

Qadın Daş başların qorqusunda daşlanan,

Qul tək alınan-satılan

Çarəsizlik çəmbərində yanılan-Yandırılan

Uydurmalar qamçısıyla danılan, Yarım adam sanılan

Qadın, yenə də Qadın

Qadınlığı yaşamın yeniliyin yaz nəfəsi

Sevginin sevdanın, gözəlliyin səsi

Qadın incəliyin inci bulağı

Qadın şirin laylalar qucağı

Qadın həyatın ana ocağı (32)

Mahatma Qandı də məhz Nazim Hikmət sayaq duyğular yaşadığından “bütün insanlar qardaşdır” düşüncəsi ilə yazırdı ki, “ölkəmin qadınlarının haqlarını bərqərar etmək, onlara “siz də insansız!” fikrimi isbat edə bilmək üçün özümü fikrən və ruhən qadın etdim (1)” Bunun üçün vətəndaş məmur özünü bir çox nemətlərdən məhrum edir, hətta Hind inancında mövcud olan “Brahmaçarya” andlaşmasına əsasən öz xanımı ilə də bütün cinsi ilişkilərini kəsir, Hindistanın qurtuluşu və modernləşməsi üçün savaşır, dünyanın demokratik və inkişaf edən ölkələrindən biri olan modern Hindistanı qurur.

Çağdaş dövrümüzdə Güneyin uşaq şeiri yazarları Pifaqorun ”Yurdunun böyüklü-yünü anlamaq üçün onun haradan başladığını ansan yaxşıdır: Yurdun sənin Ata Ocağından başlayır. Ağgünlü yaşamağın elmi yolu bu günü gərəyincə yaşamağı bacarmaqdır” və Fyodor Dostoyevskinin “Elə bir zamanda susdun ki, sonra illərlə danışsan da mənasız görünəcək...” kəlamlarında yansıyan həqiqətləri dərindən dərk edərək əməli işləri ilə cavab verirlər.
Güney Azərbaycan nəsri-2013
Güney Azərbaycan, bütövlükdə Azərbaycan xalqının tarixən çətin, qanlı-qadalı, keşməkeşli həyat yaşamasına rəğmən, Güney yazarları son dərəcə humanist, həyata sıx surətdə bağlı, gələcəyə böyük ümidlərlə baxan optimist düşüncəyə malik nikbin insanlardır. Bu daxili aləmə malik qələm sahiblərini yaratdığı nəsr də böyük bir inkişaf yolu keçmişdir və bu nəsrin yaradılmasında müxtəlif ədəbi məktəblərin təmsilçiləri, çeşidli estetik siyasi  nəzəriyyə-lərin  daşıyıcıları olan, müxtəlif janrlarda yazıb-yaradan yazarlar fəal iştirak edirlər. Beləliklə də Cənubi Azərbaycan nəsri formulunu yaradır və dünya ədəbiyyatında özünəməxsus yer tuturlar. Qeyd edək ki, Güney yazarlarının qələmə aldığı şeir və nəsr əsərlərinin ucdantutma hamısının yüksək bədii tələblərə cavab verdiyini deyə bilmərik. Ancaq burada əsl ədəbiyyat nümunələri də az yaranmır... Və bu dəyərli əsərlər Cənubi Azərbaycan nəsri formulunu yaradır, dünya ədəbiyyatında özünəməxsus yer tuturlar. Çağdaş Güney ədiblərinin nəsr əsərlərində də əsas mövzu, ana xətt vətəndir. Daha sonra isə Vətənin azadlığı, müstəqillik-bağımsızlıq, özgürlük, ana dili, xalqın boğulmuş səsinin, əlindən alınmış haqq-ədalətin öz yerini tutması uğrunda mübarizə kimi mövzular gəlir. Klassik yazarların toxunduğu mövzular yeni nəsli düşündürən mövzulardan fərqlənir. “Klassiklərin əsərləri daha çox məhəbbət mövzusunu əks etdirir. Amma, İranda İslam inqilabından sonra və 1990-cı ildən başlayaraq Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatı mövcud durumdan narazılığın göstəricisidir (33). Azərbaycanın Quzeyindəki mövcud ədəbi mühitlə Güney Azərbaycan ədəbi mühiti arasında oxşar və fərqli cəhətlərdən bəhs edən Məlihə xanım qeyd edir ki, “İran Azərbaycanında Azərbaycan dilində təhsil olmadığından, burada Azərbaycan ədəbi dili axsayır. Ancaq bu vəziyyəti Azərbaycan Respublikasında başa düşürlər və tənqid edilmir (33)”. Güneydə nəsrin bir janr olaraq inkişaf etməsi, yeni-yeni nəsr əsərlərinin yaranması da ziyalıları dərindən düşündürən məsələlərdəndir. “Bizim çağdaş nəsrimiz, demək olar, hələ buğün bağımsız olmayıbdır. Meyar dil olmadığından dolayı, elmi baxımdan dildə problemlər vardır. Onun üçün nəsr dilimiz ya Türkiyədən etkilənib, ya da Quzey Azərbaycandan. Ədəbiyyatda özəlliklə düz yazı (nəsr) əsərlərinin yaranması üçün bir dil gərəkdir. Bir ulusun ruhu onun sənət türlərində özəlliklə ədəbiyyatında öz imkanlarını kəşf edib, özünü göstərə bilər. Güney Azərbaycan ədəbiyyatında yeni bir dalğa, güclü gənc yazarlar nəsli yetişməkdədir. Vali Gözətən, Güntay Gəncalp, Eyvaz Taha, Nasir Mənzuri, Məmməd Riza Ləvayi, Həmid Arğış və başqa yazarlar ciddi nəsr yaradıcılığı ilə məşğuldurlar. Bu sıraya bir-birindən maraqlı hekayə və romanları ilə həm Güney, həm də Quzey oxucularının böyük sevgisini qazanmış gənc yazar Ruqiyyə Kəbirinin də adını yazıram.

Vali Gözətən böyük şairlik təcrübəsinə malik yazarlardandır. Lakin Vali bəy düşüncələrini nəsrin verdiyi imkanlarla daha gözəl və ürəyincə açdığından bu karvana qoşulmuş, qısa zaman içərisində fərqli təhkiyəsi və inandırıcılığı ilə kifayət qədər oxucu auditoriyası qazanmışdır. Yazarın hələ ki, yayımlanmamış “Mamaç” və “Doqquzlar” romanlarının Azərbaycan romançılığı tarixində ən yaxşı çağdaş roman olacağına şübhə etmirik. Vali Gözətənin bir sıra dünya xalqlarının müqəddəs rəqəm kimi qəbul etdiyi “doqquz” rəqəminə uyğun olaraq yeni romanını rəmzi “Doqquzlar” adlandırması (doqquz yeganə rəqəmdir ki, hər hansı digər rəqəmə vurduqda alınan hasili ayrı-ayrılıqda toplayanda cəmdə doqquz alınır. Məs: 2x9=18 (1+8=9); 9x5=45 (4+5=9); 9x8=72 (7+2=9); 9x9=81 (8+1=9) və s.) təsadüfi xarakter daşımır. “Qarabəylilər”, “Koc Gecəsi”, “Qış Şoləni”, “Qırğın Gecəsi”, “Turan”, “Bakıda”, “Təbrizdə”, “İmişlidə”, “Daşqapıda” adlandırdığı doqquz bölmədən ibarət romanda türk qövmünün yayıldığı böyük bir məkanın-Turanın və Türklərin tarixini özünəməxsus şəkildə, tarixi aspektdə əldə etdiyi bilgilərə əsasən araşdırır. Bu möhtəşəm tarixlə bağlı ilginc mülahizələr yürüdür. Əsərdə bəzi mübahisəli məqamlar olsa da, Türkçülüyün-Turanın tarixi, bu məkandakı doğal gözəlliklər, insanların, daşqapılıların xarakter özəllikləri, mərdlikləri, eləcə də romanda müəllifin işlətdiyi bir sıra yeni sözlər, heç şübhəsiz, dərin oxucu marağına səbəb olacaqdır.

Roman yazmağın çox önəmli olduğunu düşünən Güntay Gəncalp "Sezənin sevgisi", “Yüksəl Birol”, “Yağız qarışqalar” və “Yolatayın xatirələri” romanlarını çap etdirərək oxucularının mühakiməsinə verdikdən sonra, “Tahirə Qurrət-ul Eyn” adlı dörd pərdəli pyesilə Güneydə dramaturgiya sahəsindəki mövcud boşluğu da doldurmaq üçün təqdirəlayiq bir addım atmışdır. Güntayın Səməd Behrənginin “Qaraca balıq” hekayəsinin davamı kimi yazdığı “Qırmızı balıq” və “Qocabəylilər” adlı böyük romanı bu günlərdə çap olunacaqdır... Güney ədəbiyyatında nəsr sahəsində də mövcud olan müəyyən boşluğu aradan qaldırmaq üçün səylər göstərən Güntay Gəncalp iki cildlik “Qocabəylilər” romanını 1945-46-cı illərdə baş verən olaylar əsasında yazmışdır... Digər romanı isə dərin duyğusal olay və hadisələrin, fəlsəfi fikirlərin daha çox yer aldığı “Yağız qarışqalar”dır... “Yağız qarışqalar”ı türkcənin və bilgilərinin dərin qatlarına enərək yazdığını, böyük acılara qatlaşaraq öyrəndiyi Ana dilinə və Azərbaycan tarixinə həsr etdiyini və buna görə özünü xoşbəxt sayan Güntay əsəri yaradıcılığının zirvəsi kimi dəyərləndirir. Onun üçün vətənin yalnız torpaqdan deyil, doğma dildən ibarət olduğunu, dünyaya məhz özünün sevgi dili saydığı Türkçənin pəncərəsindən baxdığını, Təsəvvüf, hind və alman fəlsəfəsi haqqında ilkin bilgiyə sahib olan oxucuların romanı daha yaxşı anlayacağını yazır... “Yağız qarışqalar”da yağızlar orada türk, boyuzlar da fars kimliyini təmsil edir. “Yolatayın xatirələri” romanı da 2013-cü ildə oxucuların mühakiməsinə verilmişdir. Romanda son 50 ildə başda Güney Azərbaycan olmaqla İran əhalisinin öldürülən, məhv edilən diləklərinin, qırılan, yarımçıq qalan arzu və istəklərinin gömüldükləri məzarlardan baş qaldırıb özünü bizlərə tanıtmasıdır. Güntay Gəncalpın bu romanı “son 50 ildə yaşanan İran həqiqətlərinin güzgüsüdür, - deyən “Yolatayın xatirələri” kitabının redaktoru Gülnar Məsimli ön sözündə bu güzgüdə əks olunanları oxuculara təqdim edir: Güntayın “Yolatayın xatirələri” romanı “bir növ İranda həm şah, həm də şiə cümhuriyyətində əzab çəkən insanların tərcümeyi-halıdır. Romanda İran toplumunun dərinliklərində nələrin baş verdiyi çox ustalıqla açıqlanır. Hər iki rejim dönəmində haradan işıq gəlirsə, dərhal söndürülür. Hər növ düşüncə fərqliliyi yasaqlanır. Belə bir durumda bu rejimlərə qarşı üsyan bayrağı qaldıran gənclərlə birlikdə ideoloji mübarizəyə və savaşa başlayan insanlar da meydana çıxırlar. Bu rejimlərə qarşı silahlı mübarizə aparan qəhrəmanlarla yanaşı, heç bir günahları olmayan, sadəcə düşünərək yaşayan insanlar da işgəncəyə və edama məruz qalırlar. Diktator rejimlərin təşkil etdikləri qaranlıq, edam, işgəncə və qorxu mühitində qəhrəmanların düşüncələri də qarışıqdır, nə istədiklərini bilmirlər; öz xəyalları yolunda mübarizə aparır, döyüşürlər.” (34)

Orijinal təhkiyə tərzi, tarixi və milli koloriti əks etdirmək baxımından Ruqiyyə Kəbirinin Marksizm fəlsəfəsinə, şamanizm və Mirəli Seyidovun “Qam-şaman” əsərindəki bilgilərə söykənərək, həmçinin Modern romançılığın qaydalarına əsasən qələmə aldığı “Evim” romanı ilin ən yaxşı romanlarından biridir. N.Əzhərinin obyektiv şair adlandırdığı Ruqəyyə Kəbirinin əsərlərindən o da yansıyır ki, xanım yazar nə qədər özünə qapanıq olsa da, duyğularının gözü ilə real həyata baxa, röyalarını ayıqlıqda da görə bilir. Ruqiyyə xanım maraqlı təhkiyə qurur, romanda ölkəsinin siyasi görüşlü qız və qadınlarının durumunu xarakterizə edən tam bir mənzərə yarada bilir. Əsərin baş qəhrəmanı olan qız çağımızdan 30 il öncə yenilmiş, məğlubiyyətə uğradılmış və zindanların küncünə atılmış siyasətçi, solçu xarakterli gəncləri təmsil edir. Ancaq romanda təsvir olunan olaylar marksist-leninçi gənc bir qızın keçmiş həyatının capcanlı bir bölümünü özündə qapsayır. Bu ədəbi qəhrəman Ruqiyyə xanımın bəlkə də özünün prototipidir. Çünki özəlliklə onun öz kişisəl personası, xanım yazarın-əsas obrazın xarakter cizgiləri də bu romanın sətirləri arasından aydınca müşahidə olunur. Əsərin sonlarına doğru baş qəhrəmanın uşaqlıq çağlarında necə yoxsul bir ailədə yaşadığı ilə üzləşirik.

“Evim” də şamanizm, marksizm və cəhənnəmin qızğın soyuğu (Rüqəyyə Kəbirinin “Evim” romanı üzərinə bir baxış” adlı məqaləsində istedadlı şair Kiyan Xiyav baş qəhrəmanın düşdüyü durumu ustalıqla şərh edərək yazır: “Sözsüz ki, böylə bir durumda, böylə bir yoxsulluqla yaşamaq, insanı bir tür solçu edib, din qonusuna belə pessimistcə davranmağa sürükləyib, toplumsal savaşqanlığa itələyib, sonunda da zindan bucaqlarına götürər. Solçu xarakter artıq zindana dözə bilmir və zindandan qurtarıb evə dönərsə, din və məzhəbə olan alergiyasını belə aradan qaldırmağa çalışacağını düşünüb-daşınır. Zindandan yorulub, dirəniş gücü sarsılıb və artıq hansısa bir savaşı düşünmür. Və öz bacısı kimi, ana sözünə baxan klasik düşüncəli bir qız olsaydı,-deyə diləyir.“

“Evim” romanı bütünlüklə toplumun aşağı qatında yaşayan, uşaqkən atasını itirən və öksüz qalan bir qızın qarşılaşdığı yoxsulluq və aclıqdan, sürünə-sürünə yaşamaqdan qurtulmaq üçün solçuluğa yol alan və bu səbəbdən də zindana düşən gənc bir qızın yaşam öyküsü, həyat hekayəsidir. Roman marksist-leninçi bir qızın, yaxud qadının həyat səlnaməsi kimi də qəbul oluna bilər. Zindan əzablarından bezib-usanan, “Evin”də özünün xəyali evini-dünyasını qurmaqla fiziki və mənəvi ağrılardan, işgəncələrdən qurtulmağa can atan bu qız dövlət qulluqçularına, məmurlara yalan danışsa da, vicdanına-özünə yalan deyə bilmir: “Atası öləndən bəri, yemək yüngül olsun deyir... indi yaxşıca düşünür ki yüngül yemək, yoxsulluq, parasızlığa bəhanə uydurmaq deməkdir. Öz-özüylə and içir. Evə dönürsə... aclığa belə dodağını büzməyəcək. Hətta küçə başındakı məscidin minarələrindən qalxan azan səsinə darınıb-darıxmayacaq... Hardan başlandı, nədən sol düşüncələrin çərçivəsinə girdi? Niyə bacısı kimi anasının sözə baxan qızı ola bilmədi? Nədən gənc bir qız kimi oturub qapını döyən elçiləri gözləmədi? Nədən gizli-gizli kitabların içinə cumdu?... Məmurların önündə susub bəzən yalan danışsa da, yaxşıca bilir ki, özlüyünə yalan söyləyə bilməz...” (35.s.87)”

Adətən, ədəbiyyatda yeni janrlar kiçik, yığcam əsərlərlə təşəkkül tapır. 2013-cü ilin çap məhsulları içərisində bu sıradan olan nəsr əsərləri də özünəməxsus yer tutur. Onlardan ikisinin üzərində bir az ətraflı dayanmaq istəyirəm. Ramin Cahangirzadənin “Qapı (Öykücük)” miniatür hekayəsində hakim rejimin məhkəmə qərarına əsasən gülələnmə cəzasına məhkum edilmiş bir insanın ölümdən qabaqkı düşüncələri insanın ürəyini üşüdür, acı gerçəyin lakonik bədii təcəssümü və “cəzalının” cəsarətlə verdiyi ölüm qərarı damarlarda qanı dondurur. İki abzaslıq kiçik bir essedə təhkiyə nöqtəsinin dəqiqliyi və şair qələminin görüntü yaratmaq gücü heyrət doğurur: