Esxatoloji perspektivdə avtoritarizm anatomiyası

Rus parkı 
 
 
 
Binamızın pilləkən meydançalarındakı həyətə baxan pəncərələrin hamısı ya tamam sınıb, ya da çat verib. Bunların nə 
vaxt, necə, kimlər tərəfindən sındırıldığı mənə məlum deyil. Daha doğrusu özümü dərk edəndən, bu şüşələrin yerində 
olmadığını, onlarla heç kimin – nə bina sakinlərinin, nə  də  əlaqədar təşkilatların - maraqlanmadığını, dəyişdirməyə 
yanaşmadığını görmüşəm. Meydançada rəqs edən yel, nazik gödəkcəmin yaxalarından sızıb bədənimi titrətdi. Tez-
tələsik qapını bağlayıb liftə yaxınlaşdım. Düyməni basdım.  
Xəfif baş gicəllənmədən, kürəyimi divara yaslayıb lifti gözləyəndə, kabinənin aşağılarda gurultulu səslə yeddinci 
mərtəbəyə yaxınlaşdığını duyuram. Bu səsi də özümü dərk edəndən - iyirmi ildən çoxdur ki, eşidirəm.  
Budur, metafizik varlıq qapılarını səs-küylə, taybatay açıb məni udur.  
Qəribədir, hər dəfə bu dar məkana daxil olanda, sanki bütün şəxsi areallarım sıxılır; fərdi,  ərazi imperativlərim inkar 
olunur. Gözlərim avtomatik ya tavana, ya da yerə dikilir. Bu darlıqda qapılar da qapanandan sonra, insan keçmişindən 
təcrid olunur. Lift modernizmin və sürrealizmin gizli silahı kimi görünür mənə. Dünya bu dar çərçivənin kənarında öz 
axarı ilə yaşayır, dəyişikliklərə məruz qalır. Liftdəkilərə isə bunun heç bir aidiyyəti yoxdur – onlar öz dünyaları, bədbin 
düşüncələri və divardakı yazılarla baş-başadırlar. 
Həyətə çıxıb ayaq saxlayır, dünənki günəşdə qovurulub qızarmış yarpaqların ağır-ağır, pıçıltı ilə nəm asfalta sərilməsini 
dinləməkdən zövq alıram.  İslaq səthə yapışan yarpaqlardan yaranan qızılı-boz kompozisiyanı,  şiddətli payız  ətri 
tamamlayır. Bu ətri ciyərlərimə doldurub qərarlı addımlarla sağa buruluram. 
Ruhum sıxılanda, nə istədiyimi özüm də bilməyəndə bura gəlirəm – məhkəmə binasının qarşısındakı, hündür küknar, 
şam, çinar və palıd ağacları ilə zəngin, 30-cu illərin yadigarı və Bayıl sakinlərinin qürur mənbəyi olan parka. Uşaqlığımda 
bu parkda dincələnlərin, körpələrini təmiz havada gəzdirənlərin əksəriyyəti rus, yəhudi, gürcü və rusdilli azərbaycanlılar 
olardı. Qaçdı-tutdu, gizlənqaç oynayan övladlarına nəzarət edən analar və  nənələr tum çırtlaya-çırtlaya Qorbaçovdan, 
Perestroykadan və “Kölə İzaura” serialından danışardılar. Atamla skamyada oturub onların söhbətlərini dinləmək məni 
çox əyləndirirdi. Bu dünyada Bubble Gum saqqızlarından, Bruce Leenin filmlərindən daha önəmli heç nəyin olmadığını 
düşünür, qadınların isə boş-boş danışdığını anlayacaq qədər ağıllı sanırdım özümü. 
Parkda gəzişən tək-tük adamlar yağışdan islanan skamyalara oturmağa cəsarət etmirlər. Bircə bu cütlük istisnadır - hər 
parkda olduğu kimi, bu parkda da saatlarla vaxt keçirməyi sevən aşiqlər, buradakı  ən hündür, qollu-budaqlı çinar 
ağacının altındakı skamyada əyləşiblər. Oğlanın  əynində  qırmızı zolaqlı yaşıl sviter, qızın  əynində isə  qəhvəyi dəri 
gödəkcə var. Başını oğlanın çiyninə yaslayan qızın dodaqlarında incə bir gülümsəmə donub qalıb. Oğlan nəsə danışır, 
danışır, qarasaçlı qız isə hey gülümsəyir və arada bir başını tərpədib məmnunluğunu ifadə edir. Hələ çoxmu susacaq 
görəsən? Oğlanı isə narahat etmir onun susqunluğu - sanki özünə  də elə bu lazımdır. Qarasaçlı  qızın ona qulaq 
asmağını istəyir. Eşitməkdən çox, eşidilməyə ehtiyacı var. 
Mən isə çox zaman eşitmək istəyirəm. Sevdiyim insanın dərdini-sərini, problemlərini, sıxıntılarını üzərimə götürmək, 
onun yükünü yüngülləşdirmək kimi təbii tələbatım var. Düzdür, qarşılığa ehtiyac duyduğum anlar da olur, amma bu elə 
nadir baş verir ki, bu barədə xüsusi danışmağa dəyməz. Məni qarşılıqsız sevməyə, dəlicəsinə vurulmağa, özünü fəda 
etməyə hazır insanlardan aralı  gəzib, sevgimi və dostluğumu başqalarına qarşılıqsız  ərməğan etmək kimi ziyanlı, 
anlaşılmaz təmayülün “qurbanıyam”. Sevgidə  və dostluqda dominanta çevrilmək qorxutmur məni - əksinə, sevdiyim 
nisbətdə sevilməməyimin şirin əzabından həzz duyuram. 
Bircə evlilik həyatım istisna təşkil edir – bəlkə  də bütün varlığımla sevməli, dəyər verməli olduğum Sevilə “onsuzda 
mənimlədir”, “onsuzda mənimdir” düşüncəsi ilə hər mənada, hər addımda xəyanət etmişəm. 
Qız bir anlıq başını  oğlanın çiynindən qaldırıb üzünü ona çevirdi, süzgün baxışlarla baxdı, sonra təzədən çiyninə 
yaslandı. Görünür hansısa sözü, cümləni nə qədər səmimi deyib demədiyini anlamaqdan ötrü, gözlərinin içinə baxmağa 
ehtiyac duymuşdu. Mən isə bir vəd, ya da sevgi etirafı eşidəndə, müsahibimin gözlərindən söylədiklərinin əksini oxuma 
ehtimalından qorxduğum üçün, baxışlarımı hər dəfə qaçırdıram. Sevil danışanda isə həmişə gözlərinin içinə baxardım - 
səmimiyyətsizliyini yaxalamaq, bunu üzünə vurmaq arzusu ilə. Lakin o, hər zaman səmimi olurdu. Nadürüst olan isə mən 
idim.  
Stendaldan oxumuşdum ki, “Məhəbbət - iki insan arasında keçirilən “kim daha çox sevir” adlı yarışmadır”. Sevirsənsə, 
hər şeyini - ürəyini, maraqlarını, sevincini, biliyini, zarafatlarını, kədərini hətta bəzən qürurunu belə fəda etməyi, qurban 
verməyi bacarmalısan deyirdi mənə Sevil. Bəli, hər kəsə pay düşürdü mənim fədakarlıq potensialımdan - bircə Sevildən 
başqa. Sonda Sevil də anladı bunu. Anladı  və getdi. Mənə isə “onsuzda dünyagörüşümüzdə ziddiyyətlər vardı” deyib, 
özümə təsəlli vermək qaldı. 
Xeyr, sevgi hissinin əbədiyyən davam edə biləcəyinə inanacaq qədər sadəlövh deyiləm. Bilirəm ki, bu hiss də zamanla 
aşınmaya məruz qalır, vaxt gəlir iki insanın birlikdəliyi aludəçiliyə çevrilir. Nəinki mən, zamanı gəldiyində hər kəs bu acı 
həqiqətlə üzləşməkdədir. Sevilin yoxluğunun mənə  çəkdirdiyi də ola bilsin cavabsız sevgi əzabı yox, məhz vərdişdən 
doğan kədərdir.  
İllər ötəcək,  şən gülüşləri ilə parkı başına götürmüş bu məsum və müqəddəs körpələrin üzündəki sevinc də yox olub 
gedəcək. Çünki böyüklərin qurduğu bu murdar və binamus dünyaya qədəm qoymaq, bu çirkabın içində ərimək onların 

 
43
da alın yazısıdır. Anaları ilə parka gələn bacı-qardaş əllərində ağac budaqları ilə sərçələri qovalayır. Ola bilsin Özgür də 
indi anası ilə gəzməyə çıxıb. Əslində bu gün uşağı mən gəzdirməli idim, amma kefsizəm.  
Bu il birinci sinfə başlayan oğlum, təsəvvür etdiyimdən də ağıllı, müdrik uşaqdır. Bir həftə əvvəl gəzməyə aparmaq üçün 
onu anasından götürdüyümdə, boynuma sarılıb məni bərk-bərk qucaqlamışdı, mən də saçlarından anasının  ətrini 
duymuşdum. Fast-food-lardan birində çox xoşladığı kolbasalı pizzanı yeyə-yeyə  mənim bitib-tükənməyən suallarıma 
cavab verməli olmuşdu. Mənimlə məktəb, sinif yoldaşları barədə ilk təəssüratlarını bölüşəndən sonra, ondan böyüyəndə 
kim olmaq istədiyini soruşmuşdum. “Mən böyümək istəmirəm axı” demişdi mənə gözlərini döyə-döyə. Valideynlərinin 
boşanmasına, atasının onları tərk etməsinə şahid olmuş balam da bilir ki, aldığı bu zərbə ilk və son deyil. Bəlkə də altıncı 
hissi ilə həyatın pusquda dayandığını və böyüyəcəyi “təqdirdə” ona daha ağır zərbələr endirəcəyini başa düşür. Həmin 
günün axşamı “Özgür müdrik uşaqdır” demişdim Rənaya, o da mənimlə razılaşıb “xoşbəxt atasan” demişdi. Daha 
soruşmadım ondan, oğlunu həftədə bir dəfə görən ata necə xoşbəxt ola bilər? 
Bir il əvvəl Sevillə yollarımız ayrılanda, ondan ötrü bu qədər xiffət çəkəcəyim ağlıma gəlməzdi. Əsla ayrılmaq istəmirdim 
yoldaşımdan, oğlumu itirmək istəmirdim, amma yeni, müstəqil və azad həyatın cazibəsi məni təhrik etmirdi desəm, ağ 
yalan olar. İndi isə hər ikisi üçün darıxıram, özü də çox. Özümlə baş-başa qalanda daha da güclənir sıxıntım. Etiraf edim 
ki, bu ayrılıq labüd olmuşdu. Bir evdə yaşayan bir-birinə yad iki insana çevrilmişdik və günü-gündən kəskinləşən 
münasibətlərimizə körpə Özgür də şahid olur, psixikası zədə alırdı. “Ərlik vəzifələrin bir yana, tutaq ki, onlar mənə heç 
gərək də deyil. Bəs hər gün evə gecə yarısından tez gəlməyən, uşağını görməyən atadan ata olarmı?” Sevilin bu sualı 
qarşısında ya susur, ya da səsimi başıma atırdım – bunların heç biri də, onun haqlı suallarına cavab olmurdu. 
Düz bir il mübahisələrlə, dava-dalaşla, qışqırıqlarla keçdi və bu vəziyyət artıq qatlaşılmaz həddə çatanda, Sevil hamımız 
üçün ağır olan boşanma qərarını verdi. 
Göy üzü get-gedə qatılaşır, qaranlıq hər yeri bürüyürdü. Hiss edirəm ki, yoğun bir boruya dolan şiddətli küləyin 
uğultusuna bənzər qulağımdakı  mənşəyi naməlum çılğın səslər başgicəllənməmi daha da artırır. Qafatasımın içində 
sanki çoxminlik izdihamın çıxardığı rabitəsiz, ahəngsiz səs-küy var. “Toğrula zəng vurummu görəsən?” – ovucumda 
tutduğum telefona baxıb düşündüm. “Boşdursa, işi yoxdursa mütləq gələr. Hərçənd ki, bazar günləri də pasient qəbul 
edir.”  
- Toğrul salam. 
- Salam, salam. Necəsən? Hardasan? 
“Hardasan” sualını vermək adətidir, bu da mənim çox xoşuma gəlir. Özü zəng edib harda olduğumu soruşsa başa 
düşmək olar, amma mən zəng edəndə də bu sualı eşidirəm.  
- Bayılda, evin yanında.  
- Parkdasan?  
- Aha. 
- Planın nədi? Gəlim yanına?  
Beş ay əvvəl atasının ona hədiyyə etdiyi Honda CR-V işimizi xeyli asanlaşdırıb. Ən azından taksilərə pul tökmürük. 
- Bu gün xəstən olmayıb? 
- Səhər qəbul edib yola salmışam. O dəfə gələn kök arvad vardı ha, məktəb direktoru. 
- Hə. 
- İki kanalını təmizlədim. Birində də kistası var, hələ xeyli əlləşəcəm. Bilmirəm bu arvad məndən qabaq stomatoloqda 
müalicə alıb, yoxsa baytarda. Yəni indi boşam, gələ bilərəm – Toğrul siqnala basaraq kiminsə ünvanına yağlı söyüş 
göndərdi “Sür də ay oğraş! Sənin var-yoxunu...” 
Özümü saxlaya bilməyib güldüm: 
- Bu maşın sənin axırına çıxacaq. Əsəb xəstəsi olmusan. 
- Özüm ölüm düz deyirsən. Bir-iki ay da belə getsə dəlixanalıq olacam. Hə, nədi? Gəlim harasa gedək? 
- Gəl də, gəl. Görək neynirik. 
- Bir az da veyllən parkda, on beş dəqiqəyə ordayam.  
 

 
44
Toğrul 
 
 
 
Bizimki birtərəfli, qarşılığı olmayan sirdaşlıqdır desəm, münasibətlərimizə  ən dəqiq xarakteristikanı vermiş olaram. O, 
yalnız qulaq asmağı bacarır. Elədir, gərək mən danışım, o qulaq assın. Yeganə adamdır ki, mənim kimi danışmaqdan 
ziyadə dinləməyə üstünlük verən adamı saatlarla danışdıra bilir. Özü isə... Çox zaman, suallarıma həvəssiz cavab 
verəcəyini bildiyimdən, soruşmaq istədiyimi də soruşmuram, “sonraya” saxlayıram.  
Sonranın gəlməyəcəyini bilə-bilə. 
Öz dərdini özü üçün o qədər sakrallaşdırıb, üstünü mövhumatlarla o qədər qaplayıb ki, hər an, hər yerdə arxadan ona 
hücum çəkməyə, xəyanət etməyə hazır insanların olduğuna inanmağa başlayıb. Fürsət düşəndə  də dostluğun 
mənasızlığından, gərəksizliyindən danışır. Sanki özünü buna inandırmaq istəyirmiş kimi - dostluğa hansı  mənaları 
yüklədiyini dəqiqləşdirmədən - dostluğun “boş söhbət” olduğunu və ən məhrəm sirrini yalnız özü ilə bölüşə bildiyini deyir. 
Yenə də, bütün məsuliyyətim və səmimiyyətimlə deyə bilərəm ki, Toğrul ən yaxın dostumdur. Səbəbini bilmirəm. Daha 
doğrusu hansı  məziyyətlərinə görə  həyatımda bu qədər yüksək mövqeyə sahib olduğunu, nə üçün ona bu qədər 
bağlandığımı deməkdə çətinlik çəkirəm. Əslinə qalsa zövqlərimiz, dünyagörüşümüz, ümumiyyətlə həyata münasibətimiz 
bir-birindən kəskin olmasa da, xeyli dərəcədə  fərqlənir. Yəni ilk baxışda bir-birinə tamamilə zidd, uzlaşmaz insanlarıq. 
Bundan əlavə, mənim nəzərimdə Toğrul başdan ayağa mənfi keyfiyyətlərlə təchiz olunub. Bu halda, bizi bu qədər yaxın 
edən hansı ortaq dəyərdir görəsən? Mən hələ də bu sual üzərində düşünməkdəyəm. Toğrul isə... Dediyinə görə bu suala 
cavab axtarmağın mənası yoxdur, çünki bu sualın rasional, məntiqli cavabı təbiətdə mövcud deyil. 
Nə  mətbuat  əhli olan dostlarımı, nə  də  həmkarlarımı Toğrul qədər özümə yaxın bilmirəm. Halbuki birincilərlə ortaq 
dəyərləri bölüşür, məişətdən siyasətə  qədər hər  şey haqda danışır, müzakirə edirik. İkincilərlə isə universitetdən 
başlayan və Toğruldan  əlavə iki stomatoloqla da, indiki iş yerimiz olan Asiadent klinikasında davam edən yaxın 
münasibətimiz var. Bəs Toğruldakı hansı cövhər çatışmır bu insanlarda? Ağzıbütövlük? Dinləmə qabiliyyəti? Sədaqət? 
Yersiz və lazımsız məsləhətlər verməmə bacarığı? Susmaq lazım gələndə susmaq istedadı? Özünü ağıllı, çoxbilmiş 
göstərməməsi? İnanmadığı, anlayışı olmadığı mövzularda naqqallıq etməməsi? Hansı biri? Mənə yaxın insanların hansı 
birində bu keyfiyyətlərin olub-olmadığını yoxlamış, sınaqdan keçirmişəm? Hansı birinə mənə Toğrul qədər yaxın olmaq 
şansı tanımışam?  
Heç birinə. 
Deməli, Toğrul haqlıdır - bizim dostluğumuzun səbəblərinin rasional, məntiqli izahı mövcud deyil təbiətdə. 
Adamın sözünü kəsmədən sona qədər qulaq asması  və deyəcəyi bir söz yoxdursa, bunu açıq etiraf etməsi məni hər 
zaman heyran edib. Etirafı da elə səmimi, elə ürəkdən edir ki, bunun özü belə ən təsirli yardım, ən faydalı məsləhətə 
çevrilir. Toğrulun məharətlə imitasiya etdiyi daxili sakitliyinə və ən çətin anlarımda belə, məni yüngülləşdirən, sıxıntılarımı 
unutduran ironiyasına tez-tez ehtiyac duyuram. Bu gün olduğu kimi. 
Məni narahat edən mənfi keyfiyyətlərinin başında isə, Toğrulun müstəqil insan olmaması, bir çox amildən - yaşına və 
istedadına yaraşmayan – asılılığı  gəlir. Gözünü açandan isti ailə ocağı görməsi, ana nəvazişi və ata qayğısı ilə  əhatə 
olunması nəticəsində, həyatda bərkə-boşa düşməməsi əlbəttə onun günahı deyil. Lakin potensialı və imkanları olduğu 
halda, bu günə qədər özünün heç nə əldə edə bilməməsi, hətta əldə etməyə yanaşmaması - məni çox karıxdırır. Şəhər 
mərkəzində atasının ona hədiyyə etdiyi iki otaqlı  mənzildə  sərgərdan həyatı yaşaması, gecələr dost-tanışını atasının 
aldığı maşına doldurub, pullarını barlarda, diskolarda səpələməsi, zaman-zaman sükan arxasına içkili oturması kənardan 
onun haqqında yanlış təsəvvürlərin yaranmasına - başıboş, infantil adam imicinin formalaşmasına gətirib çıxarır. Halbuki, 
bir mən bilirəm onun ürəyindəki təlatümü, beynindəki fırtınanı, daxili diskomfortunu, sonu görünməyən iztirablarını.  
Əlləri də  qızıldır Toğrulun - bunu klinikadakı  hər kəs təsdiqləyir. Mükəmməl həkimdir, peşəkardır. Di gəl ki, 
qazandığından on qat artıq qazana biləcəyi, pasientlərinin sayını gündə birdən-ikidən, dördə-beşə çıxara biləcəyi halda, 
hər şeyi boş verib, bütün fikrini, enerjisini “o”na sərf edir – “ilahəm” dediyi Zümrüdə.  
Toğrulun ailəsindən bəlkə də iki yüz dəfə var-dövlətli ailənin qızı olan Zümrüdü ən bahalı restoranlara dəvət etməyə, ona 
qiymətli hədiyyələr almağa pul çatdırmayanda da atasına, anasına üz tutur. Xroniki pulsuzluqdan əziyyət çəkən Toğrulun 
tez-tez atasından pul “qoparması” onu zərrəcə narahat etmir. 
“Rüşvətxorun pullarını xərcləyirəm də! Bunda pis nə var?” 
Rüşvətxor dediyi, Gömrük Komitəsində müfəttiş  işləyən, doğrudan da korrupsiya piramidasında sağlam mövqeyə  və 
nüfuza malik atası, postsosialist-avtoritar sistemin on minlərlə sadiq qulluqçusundan biridir. Toğrul müxalif ritorikadan 
uzaq olsa da, atasından söhbət düşəndə, sanki özünü təmizə  çıxarmaq, atasının günahlarını bölüşmək istəmədiyini 
sübut etmək üçün, onun ünvanına “murdar korrupsioner”, “büdcə  oğrusu”, “yaltaq məmur” kimi ifadələr işlədir. Sözün 
düzü, bir-iki dəfə atası ilə necə və hansı tonda danışdığına da şahid olmuşam - əsəbi, soyuq və kifayət qədər nəzakətsiz. 
Ailədə bir bacının bir ərköyün qardaşı olan Toğrula hədsiz məhəbbət bəsləyən valideynləri, ona hər şeyi, hətta özlərinin 
dediyi kimi “göz görə-görə” oğullarını “uçuruma aparan”, gəlinliyə bir nömrəli namizəd Zümrüdü də bağışlamağa 
hazırdırlar. Təki Toğrulun könlü xoş olsun. 
Onların tanışlığı, biz Tibb Universitetinin üçüncü kursunda oxuyarkən başladı. Toğrulgilin qonşuluğunda yaşayan rəqqas 
Nadir, məhəllədən iki dostu ilə birgə Toğrulu da Bakıda keçirilən MDB ölkələrinin Latın Amerika rəqsləri üzrə 

 
45
müsabiqəsinin finalına dəvət etmişdi. O axşam qonşular, Nadirin dörd ay əvvəl rəqs etməyə başladığı təzə tərəf müqabili 
Zümrüdü ilk dəfə səhnədə görəcəkdilər. Gördülər də. Qeyri-adilikdən uzaq, standart bədən quruluşuna malik, uzun qara 
saçlı, qartal burunlu, kifayət qədər eybəcər, lakin məharətli rəqqasə idi Zümrüd. Ən azından yuxarıdan, arxa sıralardan 
belə görünürdü. Belorus, Gürcü, Moldovan, Qazax cütlüklərinin ardından meydançaya atılan Nadir və Zümrüdün çıxışı 
həqiqətən də uğurlu alınmışdı. Birinciliyi Moldova qazansa da, bizimkilərə ikinci yeri vermişdilər.  
Müsabiqədən sonra evə qayıtmaq üçün əl oyunları sarayının qarşısında dayanan taksilərdən birinə minməyə hazırlaşan 
Toğrulu, Nadir qolundan tutub saxlamışdı: 
- Hara belə? 
- Ooo Nadir, əzizim, təbrik edirəm.  
Toğrul Nadiri qucaqlayıb hər iki yanağından öpdü. Yanında dayanmış sevgilisi Afətə başıyla salam verdi. Bu səmimi 
təbrik, Nadirlə sevgilisinin gözlərindəki sual dolu ifadəni yox etmək əvəzinə, daha da artırdı.  
- Təbrik nədi alə? Hara gedirsən? 
Toğrul çiyinlərini dartdı. Zorakı gülümsədi. 
- Hara gedəcəm. Əlbəttə evə. 
Nadir, sanki “bu gicbəsər nə danışır?” demək istərcəsinə sevgilisinə baxdı. Afət də qaşlarını çatıb başını bulayır, 
olduğundan ciddi, bir az da nigaran görünməyə çalışırdı. 
- Ev nədi alə? – Nadir, latın-amerika rəqslərinin peşəkar ifaçısına yaraşmayacaq dərəcədə, Bakının avara-kriminal 
ləhcəsində danışırdı. - Elə şey yoxdu, bizimlə gəlirsən. Hamı Bəh-Bəh Kluba gedir!  
- Mənim orda nə işim var axı ay Nadir? Siz gedin yeyin-için də.  
- Gijdəmə. İlqarnan Mənsur da gəlirlər. 
Şit zarafatları ilə hamını boğaza yığan, adındakı  “ə” hərfindən utandığı üçün şəxsiyyət vəsiqəsində rüşvət verib adını 
“Mansur” yazdıran və hər kəsdən, onu məhz bu adla çağırmasını tələb edən sırtıq Mənsurla, alkoqolik İlqarı məhəllədə 
onsuzda hər gün görən Toğrul üçün, Nadirin sözləri arqumentdən çox əks-arqumentə oxşayırdı. Ağzını açıb “dərslərimi 
oxumalıyam” qəbilindən bir bəhanə uydurmağa hazırlaşırdı ki, sarayın xidməti qapısından çıxaraq özünün Lexus 
avtomobilinə sarı gedən Zümrüdə sataşdı gözləri. 
Duruxdu. 
Rəqqasə isə on beş metr aralıda dayanmış  tərəf müqabilini görüb ayaq saxladı, ağır-ağır onlara yaxınlaşdı. Salamsız 
kəlamsız: 
- Nadir, gəlmirsən? – soruşdu. 
Qızın Afətlə Toğrulu görməməzlikdən gəlməsi onların diqqətindən yayınmadı. Nadir əvvəl tutuldu. Bir sevgilisinin əyilən 
sifətinə, qığılcım saçan gözlərinə, bir də Toğrula baxdı. Qərarsız dilləndi: 
- Zuma sən get. Biz taksi ilə gələrik, yolundan qalma. Toğrulu dilə tuturam. – deyib əli ilə qonşusunu göstərdi. 
Bayaqdan Toğrula tərəf baxmayan Zümrüd, tilsimlənmiş gənclə birinci dəfə göz-gözə gəldi. Başdan ayağa onu süzüb, 
təzədən üzünü Nadirə çevirdi. 
- Gəlin bir yerdə gedək. Nə fərqi var? Dostun da gəlsin. 
Toğrul udqundu. Ona daha əvvəl tanış olmayan qeyri-adi gizilti bürümüşdü vücudunu. Zümrüd rəqs edərkən ona yuxarı 
sıralardan, uzaqdan tamaşa edəndə, qıza qarşı zərrəcən maraq oyanmamışdı onda. İndi isə, sanki ovsuna qapılmışdı. 
- Gedək, gedək. Bəsdi naz elədiniz.  
Nadir, maşınına tərəf getməyə hazırlaşan Zümrüdə: 
- Bəs valideynlərin? Onlar gəlmirlər? 
Zümrüd zərif barmaqlarını yüngülcə alnına toxundurub əsəbi halda: 
- Onların tusovkada nə işi var? Maşına görə deyirsənsə, papa öz maşını ilə gəlmişdi. Getdilər evə. Hə? Gedirik ya yox? 
Bayaqdan evə getmək, dincəlmək, bəlkə bir az kitab vərəqləmək istəyən Toğrulun soyuqluq ifadə edən üzü, bürünc 
heykələ oxşayırdı. Zümrüdün arxasınca, qız hara desə, ora getməyə hazır idi.  
Zümrüd başını buladı. Rəsmi təbəssümlə, dəvətkar  əda ilə Toğrula baxdı. Gəncin buz kəsilmiş sifəti ifadəsiz olsa da, 
gözləri heyranlıq və itaət saçırdı. 
Zümrüdün şeytani təbəssümü ilk qığılcım olmuşdu. 
Toğrula illər uzunu dağ çəkəcək alovun ilk qığılcımı. 
 

 
46
Zümrüd 
 
 
 
Bu hadisədən təxminən iki ay sonra, Toğrul məni, daha doğrusu bizi, Zümrüdə təqdim etdi.  
Gələcək həyat yoldaşımla yenicə görüşməyə başladığımız günlərdi. Tumurcuqlu, noğullu, səmənili Novruz bayramında 
tanış olduğum Sevillə, həmin ilin cırhacırlı yayında Zaqatalaya üz tutmuşduq. Sevilin oxuduğu Slavyan Universitetindən 
on beşə yaxın tələbə sifətlərini turşudub, aralarına düşmüş yad elementi, yəni məni tərs-tərs süzməkdə olsunlar, bizim 
gözlərimiz heç nəyi, heç kəsi görmürdü. Rus dili və ədəbiyyatı fakültəsinin qısqanc oğlanlarının, ağzından “semiçka” iyi 
gələn paxıl qızlarının iynəli ifadələri, üstüörtülü məzəmmətləri bizim eşidə, duya bilməyəcəyimiz qədər aşağı desibellərdə 
efirə gedirdi. 
Onsuz qala bilməyəcəyimi Zaqatala dağlarında anladım. Dodaqlarından düşməyən təbəssümünü, yanaqlarında  şirin 
çökəkliklər əmələ gətirən qəmzələri tamamlayırdı. Ona sataşmaqdan də həzz alırdım: 
- “Səni sevirəm Sevil” demək çox uzun alınır, icazə ver bir dəfəlik “Üç “S”” deyim qurtarsın getsin. Mən “Üç S” deyəndə, 
sən nə demək istədiyimi başa düş. 
O da əsəbiləşir: 
- Mənə “Üç S” demək lazım deyil! Biədəb səslənir. Ondansa heç nə demə. Bildin?! – deyir, sonra da özü qəhqəhə ilə 
gülürdü.  
Sevgilimlə fəxr edirdim. Qaşqabaqlı olmadığı, elə hey güldüyü üçün xoşbəxt idim. Saçlarını qısa kəsdirirdi, mən də hər 
dəfə ona uzunsaçlı qızları daha çox bəyəndiyimi deyib ilişirdim. 
- Saçlarını uzatsan, bəlkə sənə evlənməyi təklif edərəm.  
- Evliliyimiz bu şərtə bağlıdısa, onda çox gözləyərsən. 
Evlilik söhbətlərinin yersiz olduğunu ikimiz də bilirdik. Ailə planları qurmaq üçün hələ çox tez idi. İkimiz də üçüncü kursda 
oxuyurduq. Sevil atasını, mənsə anamı erkən yaşlarda itirmişdik. O da ailənin bircə övladı idi, mən də. Odur ki, ikimizin 
də valideynləri övladlarının izdivacını arzulayırdılar. Düzdür, Sevilin anası  hələ çox gənc olduğundan, qızının məzun 
olmasını gözləyə  də bilərdi. Mənim atam isə  həm yaşlı, həm də  şəkər xəstəsiydi. Dayanmadan nəvədən, gəlindən 
danışıb, məni  əsəbiləşdirmək  ən sevimli məşğuliyyəti olmuşdu. Atamı çox istəyirdim, amma universitetə daxil olandan 
sonra, artıq öz bildiyim kimi yaşayacağıma, onun göstərişləri ilə oturub durmayacağıma qərar vermişdim. Özümə 
verdiyim sözü atamla da bölüşmüşdüm. Kişi həmişəki kimi, mənə tərs-tərs baxıb üzünü televizora çevirmişdi. Bu isə, o 
demək idi ki, “sonra söhbət edərik, indi isə mənim düşünmək, öz lehimə arqumentlər fikirləşmək üçün zamana ehtiyacım 
var”. Mən də acı-acı gülüb, qapını çırpıb çıxmışdım evdən. 
İki həftə olardı Zaqataladan isti, boğanaqlı, səs-küylü, tor-tozlu Bakıya qayıtmışdıq. Fəvvarələr meydanında, özümüzü 
sərin kafelərin birinə yenicə vermişdik ki, Toğrul zəng vurub bizi Anadolu restoranına  şam yeməyinə  dəvət etmək 
istədiyini bildirdi. 
- Səni Zümrüdlə tanış edəcəm. Qızlar da bir-birini tanısınlar. 
- Əla fikirdi, - dedim. Telefonu qırağa tutub Sevilə: - Toğrul bizi restorana dəvət edir. Zümrüdlə tanış etmək istəyir. 
Sevil gülümsünüb razılıq bildirdi. 
- Axşam neçədə? – soruşdum. 
Xəttin obiri başında Toğrul iki-üç saniyə tərəddüd edib dilləndi: 
- Yeddidə. Problem yoxdu ki? 
- Yox, yox. Bizə uyğun vaxtdı. Axşam görüşərik. 
- Oldu. Sevilə salam de. 
Axşama qədər vaxt öldürməliydik. Azərbaycan kinoteatrında gündüz seanslarının birinə bilet aldıq. Film bizi 
maraqlandırmırdı. Gənclik ənənəsinə sadiq qalaraq arxa sıraların birində əyləşib film boyu öpüşmüşdük. Hətta o gün ilk 
dəfə əndazəni aşıb Sevilin döşlərinə toxunmuşdum. Müqavimət göstərməməyi məni ruhlandırmışdı. Əyilib məmə giləsini 
öpmüşdüm. Vulqarlıqla sərhədləşən bir “xi-xi” qopmuşdu dodaqlarından. Tez geri çəkilib qabaqda oturan üç-beş adamın 
bizə tərəf baxıb baxmadığını yoxlamışdım. Heç kəsin bizimlə işi yox idi.  
- Niyə güldün? – soruşdum pıçıltı ilə. 
- Qıdığım gəldi.  
- Öyrəşsən yaxşı olar.  
- Doğrudan? – qaşlarını çatıb baxmışdı mənə işvə ilə.  
- Yüz faiz. 
- Yaxşı. Amma ağını çıxartma. Zaqatalada məni ürkək-ürkək öpürdün. Sevişməyimiz kinoteatra qalıb? 

 
47
- Orda bütün gözlər üstümüzdəydi axı. 
- Heç vecimə də deyildi. Birinci addımı səndən gözləyirdim. Sən isə... 
Dodaqlarına yapışıb sözünü yarıda kəsdim. Onun vanil tamlı dili damağımda gəzişdikcə, huşumu itirməkdən qorxurdum.  
O anda, Sevili kişilik alətimlə tanış etmək, əlini qaldırıb qabaran qasığıma qoymaq keçdi ağlımdan. Amma “hələ tezdir” 
düşünüb, bu fikirdən daşınmışdım.  
Kinodan çıxıb bulvarda veyllənməyə qərar vermişdik. Dondurma yemiş, qağayılara bublik qırıntıları atmışdıq. Nəhayət, 
saatlar yeddini göstərəndə, Malakan bağının yanındakı Anadolu restoranına tələsmişdik. 
Toğrulla sevgilisi artıq bizi gözləyirdilər. Qızın qabağındakı boş fincan və yarıya qədər yeyilmiş keks, onların bizdən xeyli 
əvvəl bura gəlmələrindən xəbər verirdi.  
Sözün düzü, Toğrul mənə bir qızla tanış olduğunu deyəndə, onun da Toğrul qədər sakit, mülayim, gülərüz olduğunu 
düşünmüş, beynimdə Skandinav məsumluğu olan, həlim təbiətli gənc bir qız obrazı canlandırmışdım. Nədənsə mənim 
təsəvvürümdəki Zümrüd danışanda qızarmalıydı. Ola bilsin məhz bu şərtlənmişlik, “o”nu gördüyüm anda, zehnimdə 
qurduğum bütün konstruksiyaların darmadağın olmasına gətirib çıxarmışdı. Yekəxana, özündən müştəbeh adamlara xas 
kinayəli, istehzalı nəzərlərlə bizə baxan, üstəlik fiziki cəhətdən eybəcər bu varlığı görəndə sarsılmışdım.  
- Axşamınız xeyir, - çətinlikə dilləndim.  
- Axşamın xeyir! Xoş gəldin. – Toğrul ayağa qalxdı. Qucaqlaşdıq. – Tanış olun Zümrüd, - deyə o, bizə sevgilisini təqdim 
etdi. Stula yayxanmış Zümrüd tənbəlcə “salam” deyib, oturduğu yerdən əlimi, sonra da Sevilin əlini sıxdı. 
Heç yadımdan çıxmaz,  əvvəl iki dəqiqəyə yaxın davam edən sükut çökmüşdü masaya. Sonra Sevil kinoteatrda 
baxdığımız filmdən söhbət açmaq istəmişdi, amma kinonu düz-əməlli xatırlamadığına görə, mövzunu dəyişməli olmuş, 
bulvarda yeni quraşdırılan karusellərdən danışmışdı. Sifətindən, onun da şokda olduğu anlaşılırdı. Yavaş-yavaş başa 
düşürdüm hər  şeyi - Toğrulun son günlərdə keçirdiyi metamorfozun, danışan zaman fikrinin haralardasa uzaqlarda 
dolaşmasının, hətta qiymətlərinin aşağı düşməsinin səbəbləri indi aydın olurdu mənə. Gülüşündən danışığına qədər, hər 
şeyi ilə saxta olan bu qız, onu caynaqlarına keçirmişdi. Bunu anlamaqdan ötrü, Toğrulun gözlərinə baxmaq kifayət edirdi. 
Zümrüdün gözləri isə dərin, intəhasız mənadan xəbər verirdi. Bu dərinlik təqdir ediləsi, sahibinə şərəf gətirən bir dərinlik 
deyildi. Bu ümmandan də dərin gözlər - əsrlərin əsrarını özündə gizlədən qap-qara enerji yuvası; bu coğrafiyada, hətta 
uzaq Misirdə yaşanmış qorxulu əhvalatların, qaranlıq cinayətlərin, qəddarlıqların, qanın və hərisliyin; küpəgirən qarıların 
ən  şiddətli, açılması namümkün cadularının məlumat mərkəzi idi. Bu sürməli, Tutanxamon gözlərdən namərdlik, 
şərəfsizlik fışqırırdı və sanki bu qara magiya, əlli-yüz metr radiusdakı hər kəsi ruhdan salır, süstləşdirirdi. Əyriburun, sinə 
sümüyü çənəsinə çatacaq qədər qabaran bu qancığa, enerji vampirinə şər qüvvələrin ərməğan etdiyi butanın təsir gücü 
mənim də, Sevilin də həyat eşqimizi, sabaha olan ümidlərimizi param-parça edirdi. Ağzını hər açdığında  ətrafa üfunət 
çiləyən, Fəyyum portretlərindəki təsvirlərə bənzər bu ifritə, deyəsən Sevillə mənim keçirdiyimiz diskomfortu da sezmiş və 
üzərimizdə çaldığı qələbəyə sevinmişdi. 
Toğrul isə... O, heç nəyin fərqində deyildi. Göylərdə uçurdu, daha doğrusu quyunun dibində çapalayırdı. Onu valeh edən 
gözlərdə məsumluğun, qadına xas şıltaqlıq işartılarının çatışmadığını görməyəcək qədər kor olmuşdu. Əksinə, Toğrul bu 
gözlərdə, rəqqasələrə xas saxta təbəssümdə  məna görürdü, işıq görürdü. Nökər kimi oturmuşdu onun qarşısında. 
Zümrüdün ən ağlasığmaz tələb və arzularını yerinə yetirməyə, alçalmağa, diz üstə sürünməyə hər an hazır bir əda ilə 
baxırdı onun ilan gözlərinə. 
- Zaqatala necə keçdi? – Toğrul, yaranmış susqunluğu pozmaq üçün soruşdu.  
İndi biz onun bu mənasız sualına nə cavab verək? Sevil üzümə baxdı. O andaca Zaqatalanın sərinliyi yadıma düşdü, 
fikirləşdim ki, məmnuniyyətlə qaçardım bu tozlu, zəhərli Bakıdan. Xoruz banları ilə bir anlıq pozulan sükunəti, sonra dağ 
kəndinə çökən sakitliyi xatırladım. Sübh-tezdən həyət-bacasında eşələnməyə başlayan kəndlilər, bu iyrənc Zümrüddən 
min dəfə maraqlı, mənalı adamlardır. 
- Əşi necə keçəcək? – dedim. – Biz öz aləmimizdəydik. Sevilin tələbə yoldaşları o qədər maraqsızdırlar ki...  
Sevil gülüb, nifrətlə bizi süzən Zümrüdə baxdı və dedi: 
- Hə, oğlanlar ancaq kababı fikirləşirdilər, qızlar da Muradla mənim qeybətimi qırırdılar.  
- Bir yandan onları da qınamalı deyil. Oğlanları deyirəm. Başqa nə haqda fikirləşsinlər? – dedim. - Azərbaycanlılar 
istirahətə gedəndə gəzmək, təbiətin gözəlliyinə tamaşa etmək üçün getmirlər ki. Beyinlərində ancaq kababdı, araqdı.  
Zümrüd döşlərini əsdirərək köks ötürdü, darıxdığını nümayiş etdirircəsinə çənəsini ovcuna qoyub Toğrula baxdı.  
- Murad, sənin sözünə qüvvət, o gün professor Həsən Quliyevin kitabını oxuyurdum, elə  təxminən sənin dediyin 
mövzuya aid bir hissə varıydı orda. – Sevil dedi və gözlənilmədən Zümrüdə baxıb, - Siz professor Həsən Quliyevi 
oxumusunuz? – soruşdu. 
Zümrüd bir daha döşlərini silkələyib köks ötürdü, gözlərini süzərək üzünü Sevilə çevirdi. Kirpiklərini saniyədə  səksən, 
bəlkə də yüz dəfə titrədə bilirdi. Boğazından yox, hardasa qarnından, ya da göbəyindən yüksələn boğuq tembrlə:  
- Yox! Oxumamışam! – şəstlə dedi. 
Adətən belə səs tonu ilə, kasıb tələbənin, ya da məzuniyyətə çıxmış əsgərin “sevişmək” təklifinə qətiyyətlə etiraz edən, 
hətta belə bir təkliflə üz-üzə qalmağı özlərinə təhqir bilən “bahalı” qəhbələr danışırlar.  

 
48
- A, doğrudan!? Nahaq yerə. Professor yazır ki, normal insan təbiətin qoynunda bir anlıq da olsa romantikləşməlidir, 
tamam ayrı şeylər barədə fikirləşməlidir, yəni başı istirahətə qarışmalıdır. Amma azərbaycanlı təbiətə düşən kimi, həmin 
andaca beynində arxetipik istirahət obrazı canlanır, özünü kababa hazırlayır, təbiət isə elə-belə... istirahətin anturajına, 
nə bilim, fonuna çevrilir. 
Toğrul alt dodağını çeynəyə-çeynəyə gah mənə, gah Sevilə baxırdı. Həqiqətən də anlaşılmaz situasiya yaranmışdı – bizi 
sevgilisi ilə tanış etmək üçün bura dəvət edən Toğrula “təbiətin qoynunda özünü necə aparmalı” mövzusunda leksiya 
oxumağa başlamışdıq. Daha doğrusu Toğrula yox, Zümrüdə. Düzdür, Sevillə  mənim bu tip qızlardan acığımız gəlirdi, 
onları tez-tez lağa qoyub gülürdük, amma bu gün Sevil gözlədiyimdən də aqressiv aparırdı özünü. O, professordan sitat 
gətirməyə davam etdi:  
- Həsən Quliyev onu da yazır ki, müasir azərbaycanlılar bizə  məlum olmayan səbəbdən təbiətə qarşı tamamilə 
laqeyddirlər, biganədirlər. Düz deyir də, yox? Azərbaycanlıların  ənənəvi həyat tərzində hansısa mutasiya baş verib, 
nəticədə də mentallığın təbiətlə mənəvi simbiozu pozulub, yaşayış mühitinə qarşı cazibə hissi onlarda ölüb... 
Tanışlıq mərasimi alınmamış, məclis “poxa” dönmüşdü.  
 
*** 
 
Anadolu restoranında görüşməyimizin üstündən yarım ilə yaxın vaxt ötürdü. 
Toğrulla artıq düz-əməlli görüşə də bilmirdik. Dərslərdən sonra ATU-nun qarşısında saxlayan 10 ZM 555 nömrə nişanlı, 
Lexus markalı qara sedan, qapılarını açıb Toğrulu udur və yüksək sürətlə oradan uzaqlaşırdı. Bir zamanların şən, həyat 
eşqi ilə dolu, dost məclislərinin əvəzolunmaz sevimlisi Toğrulun ətrafında, indi bircə adam da qalmamışdı. O günlərdə 
Sevillə görüşlərimiz intensivləşdiyi və atamın xəstəliyi şiddətləndiyi üçün, Toğrulla aramızda yaranan məsafə bir o qədər 
də gözümə görünmürdü. Yenə də ona zəng vurmaq üçün arada vaxt tapır; keçmiş günlərdə olduğu kimi pivə içməyə, 
bilyard oynamağa dəvət edirdim. Bu dəvətlərimin onda doqquzuna verdiyi “yox” cavabları aramızda müəyyən soyuqluq 
yaratsa da, illərdir davam edən dostluğumuzu bitirməyə  tələsmirdim. Hamıdan fərqli olaraq yaranmış  vəziyyətin 
müvəqqəti olduğunu düşünür, Toğrulun bir gün mütləq bəsirətinin açılacağına ümid bəsləyirdim. 
Zümrüdü bircə dəfə görənlərin isə onun enerji vampirliyindən, eybəcərliyindən danışmağa başlaması, Toğrul və sevgilisi 
ətrafında dedi-qoduların çoxalması mənə pis edirdi. Dostumun təəssübünü çəkdiyimdən, universitetdə edilən qeybətlərə, 
pıçhapıçlara etiraz bildirib, bir-iki nəfərlə az qalsın əlbəyaxaya çıxmışdım.  
Amma Toğrulun valideynləri ilə dava edə bilməzdim. Anasının zəngi məni qəfil yaxalamışdı. O əsnada Sevillə sevişirdik. 
- Oğlum, siz yaxın dostsunuz. Ağıl qoy onun başına. Bu uşaq lap özünü itirib axı. Gecəsi gündüzü qalmayıb. Qapanır 
otağına, çıxmır ordan. Saatlarla telefonla danışır, qışqırır, ağlayır. O qız kimdi axı ay bala? Tanıyırsan? Eşitmişəm 
rəqqasədi.  
-... 
- Toğrul eləsinə vurulan oğlan deyil axı. Gördüm o gün ciyəri yanmışı. Gəlmişdi məhləyə. Həyasız köpək qızı. Toğrulun 
dalınca maşınla gəlmişdi. Təsəvvür edirsən? Biz görmüşük kişi qız dalınca maşınla gələr. Bunun heç abırı, həyası 
yoxdu?  
- ...  
- Sifətindən zəhrimar yağır. Nəyə oxşayır o ay Murad? 
- Zövqlər müxtəlifdir xala. Nə etmək olar? 
Məntiqim deyir ki, rənglər və zövqlər mübahisə predmeti ola bilməz. Ürəyim isə... söhbət həqiqətən də zövqdən gedirsə, 
əlbəttə belədir. Razılaşmamaq mümkün deyil. Amma mən, bu prinsipi Toğrula nə qədər aid etmək istəsəm, bir o qədər 
çıxılmazlığa düşürəm. Axı bu situasiyada zövqdən yox, yalnız korluqdan söhbət gedə bilər.  
Bəli, bu zövqsüzlük də deyil – korluqdur.  
Bizim ümumi tanışlarımız arasında Zümrüdü bəyənən bircə nəfərin olmaması, onu Toğrula yaraşdırmaması - məni çətin 
vəziyyətə salırdı, çünki problemin məndə olduğunu, qıza qarşı  qərəz bəslədiyimi istisna edirdi. Sözün düzü, hər kəsin 
nifrət etdiyini sevməyi, hamının başa düşdüyünü başa düşməməyi bacarmaq da qəhrəmanlıqdır bir növ. Lap Daniel De 
Fonun dediyi kimi “Hər kəs yanılır, bir mən həqiqəti bilirəm demək çox çətindir. Bəs bu doğrudan da belədirsə, o zaman 
nə etməli?” 
Toğrul üçün böyük mənada heç kəs və heç nə mövcud deyildi artıq. Hər şeyə qarşı laqeyd, hətta kinayəli olmuşdu. Hər 
kəsdən aralanmış, özünə qapanmışdı. Mənimlə dostluğunun davam etməsinin səbəbi isə, sırf onu olduğu kimi qəbul 
etməyim, Zümrüd barədə söz düşəndə isə susmağım idi. Ona bütün şıltaqlıqlarını, yerli-yersiz coşmağını,  ən adi 
sözümə, təklifimə, xahişimə qarşı əsəbi reaksiya göstərməsini bağışlamağa hazır idim - təki bu ürəkbulandırıcı, zavallı 
görkəmli Toğrul getsin, yenidən əvvəlki səmimi, cana yaxın dostum qayıtsın. 
Ayaqüstü, beş-onun dəqiqəlik söhbətlərimizin mövzusu ya birbaşa, ya da dolaylı olaraq Zümrüd olurdu. Gözləri 
işıldayaraq gələcək qayınatasından, qayınanasından, hətta baldızından belə danışırdı. 
“Qayınanamın ad gününə nə alım görəsən?” 
“Qayınatam Range Rover alıb. Ona açarlıq hədiyyə etmək istəyirəm. Yaxşı, bahalı açarlıqlar harda satılır?” 

 
49
“Baldızım skripka dərsinə gedir. Bəlkə skripka bağışlayım ona?” 
“Dünən Zümrüdlə 1033-ə
2
 getmişdik. Zülfiyyə Xanbabayeva da gəlmişdi.” 
Nə yalan deyim - belə anlarda Toğrulu təpiyimin altına salmaq, əzişdirmək, boğmaq istəyirdim. 
Sonra gün gəldi dalaşdılar, uzun müddət görüşmədilər. Hadisənin necə baş verdiyini özü danışmışdı mənə. Həftə sonu 
öz bağ evinə dəvət edib ürəyini açmışdı.  
- Xahiş elədim ki, rəqsi atsın. Əvvəl heç olmasa Nadirlə rəqs edirdi. Nadiri tanıyıram deyə bir söz demirdim. 
Soyuducudan çıxardığı qarpızı, pendiri masanın üstünə qoyub başını qaldırdı. Göz-gözə gəldik. 
- İndi də bir rusla rəqs etməyə başlayıb. Xoşum gəlmədi gədədən. Dedim rəqs etməyini istəmirəm. 
Zümrüdə  də Zümrüd deyərlər. Toğrulun ultimativ tələbini eşidən kimi qızın beyni çönüb, özündən çıxıb. Ağzına gələni 
deyib ona. Sonra da Lexus-un qazına basıb gözdən itib.  
Əvvəl bilmədim nə deyim. Nitqim tutulmuşdu.  Əslində çoxdandır bu anı gözləyirdim. Toğrulun bir gün mütləq 
şikayətlənəcəyini bilirdim. Mən də Zümrüd barədə nə düşünürəmsə deyəcəkdim, onu ayıltmağa çalışacaqdım. Di gəl ki, 
o an yetişəndə, özümü itirdim. Sayıqlamağa başladım. 
- Əşi fikir vermə. Düzələr. Əsəbi olub. 
İlahi, bu axmaq sözləri mənmi danışıram? Heç təsəllinin yeridirmi? Həqiqəti demək vaxtı  gəlib çatmayıbmı? Yoxsa 
xeyirxah dost obrazı yaratmağa çalışıram?  
Toğrul qarpızı dilimləyə-dilimləyə qulaq asır, şübhə ilə, gözucu baxırdı mənə. 
- Doğrudan belə düşünürsən? Zümrüddən zəhlən getdiyini bilirəm. Hamının ondan zəhləsi gedir. Sənin də, anamın da, 
atamın da. Elə ona görə gətirmir də, bizimki. 
İttihamı o qədər gülünc idi ki, başımı bulamaqla kifayətləndim.  
- Gəl bu söhbəti bitirək Toğrul. Səfehləyirsən. 
Dostumun gözlərini açmaq üçün əlimə düşən fürsət, beləcə balıq kimi sürüşüb getmişdi əlimdən. 
Boz günlər başlamışdı Toğrulun həyatında. Depressiyalı günlər. Hər səhər üzünə maska taxıb universitetə gəlir, köhnə 
dost-tanışı ilə münasibətlərini bərpa etməyə çalışırdı. Zümrüdün əsiri olduğunu özü də bilirdi artıq. Bilir və bu əsarətdən 
qurtarmağın yollarını axtarırdı. Zümrüdün həqarətli təbəssümünü görmək,  ədavətli səsini, cansıxıcı  məzəmmətlərini 
eşitmək onu pərişan edirdi. Geyim tərzini, saç düzümünü dəyişmək də gəldi ağlına bir ara.  
“Saçlarımı boyatmaq istəyirəm”. 
“Sırğa taxsam mənə yaraşar?”  
“Özün bilərsən” demişdim. Amma cəsarət etmədi buna. Başa düşülməməkdən, qınaq obyekti olmaqdan qorxdu. 
Cilddən cildə girərək bu həyatda yerini, mövqeyini tapmağa can atırdı. Bir gün şən, bir gün melanxolik, bir gün qəzəbli, 
bir gün fədakar olurdu. Özünü olduğundan da laqeyd, qayğısız, hətta qəddar göstərmək cəhdləri məni əsəbiləşdirsə də, 
ona təzyiq etmək istəmirdim. Hər səhər güzgüdə heç nə ifadə etməyən, bomboş gözlər görməyə artıq vərdiş etmişdi. 
Dostlarla pivəxanaya yığışanda ürəkdən güldüyü də olurdu, halbuki qanlı göz yaşlarının bağrından fışqırmağa hazır 
olduğunu yaxşı bilirdim. 
Rahatlığın, xoşbəxtliyin, sevginin olmadığı bir dünya qurmuşdu özü üçün. Damdar dünya. Bu dünyada heç Zümrüdə də 
yer yox idi əslində. Bu dünyada yalnız Toğrulun özü və beynini dolduran qəmli düşüncələr vardı. Bir dəfə dostluğun, 
sevginin lazımsızlığından söz salmışdı.  
“Hər şey boşdur. Dostluq nədi? Sevgi nədi? Tənhalıqdan gözəl heç nə yoxdur”. 
“Haqlısan” demişdim ona. Mübahisə etməyə  həvəsim yox idi o gün. Sonrakı günlərdə  də  həvəsim olmadı. “Bir gün 
mütləq gözləri açılacaq” deyə, möcüzə gözləyirdim. 
Toğrulun gözləri isə açılmırdı.  Əksinə, Zümrüdlə münasibətlərində bir addım geridə olduğuna görə  məndən, tələbə 
yoldaşlarından, ailəsindən bir addım öndə olmaq, özünü təsdiq etmək istəyi baş qaldırmışdı onda. Bilmədiyi, başı 
çıxmadığı mövzularda tez-tez mübahisə edir, mən başda olmaqla, hər kəsin qanını qaraldırdı. Hamı da mənim qədər 
tolerant ola bilmirdi təəssüf ki. Onun şıltaqlıqlarına, yekəbaşlığına dözməyib sərt cavab verən yoldaşlarımızla yumruq, 
təpik həddinə çatan mübahisələri bitirmək, araya girib tərəfləri sakitləşdirmək də mənə düşürdü.  
Müdrikliyə iddialı olmuşdu. Məni sözün yarısından anlaması ilə  fəxr edir, bu istedadı ilə bir addım öndə olduğuna 
inanırdı. Belə anlarda xoşbəxt, rahatlamış görünürdü.  
“Murad, sən danışmasan da olar. Onsuzda bilirəm nə deyəcəksən. Ümumiyyətlə hər şey maraqsız olub ee. İnsanlar nə 
qədər cılız, mənasızdırlar”. 
Zümrüdlə yenə görüşməyə başlamışdılar. Mesaj dalınca mesaj, zəng dalınca zəng və  hər mesajdan, zəngdən sonra 
zəhər tuluğuna çevrilən Toğrula dözmək zərurəti. Qəribədir - müharibələr edən, qaydasız döyüşlərə  çıxan,  əzələlərini 
                                                 
2
 Bakıda diskoteka adı. 

 
50
şişirdib qulaqları, dilləri, hətta xayaları ilə maşınları yerindən tərpədən bazburtlu kişilərin, pəhləvanların qadın qarşısında 
diz çökmələri, sürünmələri təbiətin ən böyük ədalətsizliyi deyilmi? Olmaya təbiətdəki tarazlıq buna deyirlər?  
Tələbə yoldaşımız  Əfqanın ad günündə, Zümrüd nümayişkaranə ayağa sıçrayıb, Toğrula olmazın həqarətlər yağdırıb 
məclisi tərk edəndə, biz nə baş verdiyini, onun nə səbəbə bu cür ədəbsizlik etdiyini başa düşməsək də, bu hərəkətdən 
sonra Toğrulun səbrinin daşacağına, onunla birdəfəlik üzülüşəcəyinə inanmışdıq. Toğrulu depressiyadan çıxarmaq üçün 
bir ay dəridən qabıqdan çıxdım. Başqaları üçün gülüş obyektinə çevrilmişdi dostum. Ona yazığı gələnlər də vardı. Amma 
heç kəsin ürəyi mənim qədər yanmırdı ona. Əlbəttə anasından başqa. 
“Murad, oğlum, bu ifritə yenə neynəyib uşağa? Bu nə dərddi düşmüşük ay bala!” 
Təzə-təzə Toğrulun üzündən düşməyən ağrılı, acılı ifadədən  əsər qalmamışdı artıq. Boşluq hissi, ağrı hissinə qalib 
gəlmişdi. Həyata küskün dostum qəlbindəki, üzündəki boşluğu məharətlə gizlətdiyini sanırdı. Onunla bir dəfə 
dərdləşməyə cəhd etsəm də, “Məni heç kəs başa düşə bilməz” demişdi. “O cümlədən sən”. 
İnciməmişdim bu sözündən. Hətta niyyətinin bilə-bilə xətrimə dəymək, məni üzmək olduğunu bilsəm də inciməmişdim.  
Bir gün də, qəribə etirafı ilə mat qoymuşdu məni. 
- Mən çox qorxaq adamam Murad.  
- Bəlkə iradəsizsən?  
Buğlu gözlərindəki ağrını görməyə ürəyim tab gətirmirdi.  
Başını aşağı salıb: 
- Eyni şey deyilmi? – soruşdu.  
- Konkret nəsə demək çətindir. Amma dəqiq bilirəm ki, hər şey sənin əlindədir və hələ ki, gec deyil... 
- Yaxşı. Bəsdir. 
Müvəqqəti ayrılıq günləri başladığı üçün, Toğrul tez-tez bizimlə vaxt keçirirdi. Sevillə  mən danışdığımız gülməli 
əhvalatlarla, məzəli söhbətlərlə onu güldürməyə, fikrini dağıtmağa çalışırdıq. Halbuki sabah onunla arası düzələndə, 
yenə bir-birimiz üçün yad olacağımızı Sevil də, mən də  dəqiq bilirdik. O hikkə, o xılt ki, Zümrüddə var, əsla 
münasibətlərimizə, dostluğumuza razı olmayacaqdı. 
Sevimli məkanımız olan Yaşıl kafedə oturmuşuq. Toğrul qalxıb tualetə gedən kimi, Sevil çay qaşığını yerə qoyub başını 
buladı: 
- O qızın ondan nə istədiyini başa düşmürəm. Nə üçün belə zülm edir? Deyəsən heç özü də bilmir.  
- Necə yəni bilmir. Çox yaxşı bilir. 
- Özü də fikir ver. Hər kəs ona nifrət eləsə də, Toğrul bundan bir qram da narahat olmur. Bir nəfər qərəzli olar, iki nəfər 
qərəzli olar, ana qərəzli olar, ata qərəzli olar. Hamı da qərəzli ola bilməz axı! 
- Az qalıb. Geci-tezi var. Başa düşəcək hər şeyi.  
Başa düşəcəkmi? Onun indi bircə dərdi var – maşın. Zümrüdün altındakı Lexus Toğrulu dəli edir, qısqandırır. Dediyinə 
görə atasını divara dirəyib ki, “mənə təcili maşın al”.  
Zavallı - elə bilir ki, maşını olsa Zümrüdlə eyni sosial statusa “yüksəlib”, onunla bərabər hüquqlu olacaq.  
 
*** 
 
İllər keçib artıq. Zarafat deyil – düz yeddi il. 
Biz Sevillə ailə qurduq. Atamı  dəfn etdik. Oğul sahibi olduq. Boşandıq. Sonra Rənanı daxil etdim ömrümə. Oğlum 
məktəbə getdi. Toğrul isə hələ də Zümrüdün dalınca sürünür.  
İndiyə  qədər  əlli dəfə ayrılıb,  əlli dəfə barışıblar. Bütün ayrılıqların və barışmaların təşəbbüskarı da əlbəttə ki, odur – 
Zümrüd. Toğrul isə onunla arasındakı problemlərin kökünü başqa yerlərdə axtarır: 
- Mane olurlar bizə, ona görə heç nə alınmır. 
Problemi özündə, bu qeyri-sağlam münasibətdə yox, başqalarında axtarmağa başlaması, dostumun çox təhlükəli fazaya 
keçdiyindən xəbər verir. Yeddi ildə bircə  dəfə belə yatağa girmədiklərini mənə etiraf edəndə isə, gözlərim bərəldi, 
hədəqəsindən çıxdı. 
- Nə danışırsan? İndiyə qədər seks olmayıb aranızda? 
- Yox, olmayıb. Bəlkə evlənməyimiz alınmadı. Nə üçün ləkələyim qızı? 
“Günah səndə deyil, amcığının yerini itirmiş o küpəgirəndədir” demək istəsəm də, özümü zorla saxladım. 
Deməli gic rəqqasəyə heç seks də lazım deyilmiş. Yeddi ildə bircə  dəfə sevdiyi kişi ilə yatmayan, bəkarətini ehtimal 
edilən “zifaf gecəsi” üçün qoruyan qadın, birmənalı olaraq ruhi xəstədir. Vücudunu yox, ruhunu sikdirən mənəvi qəhbədir. 

 
51
Belə qadınların  əynindəki lifçik də “bronjilet” kimi olur və onu açmaq üçün, Qordi düyününü qılıncı ilə açan İsgəndər 
Zülqərneyndən ibrət götürmək lazımdır.  
Hündür topuqlu ayaqqabıları ilə Toğrulun ürəyinin başında cövlan edən “əbədi bakirə” Zümrüd, öz şeytani rəqsləri üçün 
doğrudan da ələkeçməz meydança tapmışdı. 
 

 
52