Eylül 2016 İstanbul/Türkiye
Yüklə 6,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Abid Əmin, 1927, 6-7:49).
- Abid Əmin, 1927, 6-7:49).
- Abid Əmin, 1930, 4-5:18).
- (Babayev Nizaməddin, 1988).
- Abid Əmin, 1929, 10:31)
- Abid Əmin, 1926, 2-3:20).
- (AMTBA, dosye 32796).
- (Sov.İKP Proqramı, 1973:108).
- (ASE, 1976: 460, 1 cild)
|
Abid Əmin, 1927, 6-7:48). Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî 179
Bəs bu dini ideoloji ədəbiyyatın əsasını qoyanlar kimlər olmuşdur? İslam dini İspaniyadan Yapon imperatorluğuna qədər yayıldığı Avroasiya məkanında geniş bir ərazini kapsadığı bir vaxtda “təhkiyəşeirini - milli xalq şeirini yaradan kimdir?”- sualına Ə.Abidin araşdırmasında aydın cavab verilir. O yazır: “Heca vəznini ilk mü- dafii olaraq Yəsəvi təhkiyəsində buluruz. Yəsəvilik təriqəti üzrə doğan ədəbiyyatın məşhuru miladi 12-ci əsrdə yaşamış şair, həkim Ə.Yəsəvinin “Divani hikmət” adında toplanan əsərləridir. Əhməd Yəsəvi hecayi qullanmaqla bərabər ona daha əski za- man məhsullarındakı vəziyyətdən ayıran mütəkamil bir şəkil verməmişdir. Onun əsərlərində də heca itiradlı misrai ahəngdən məhrum bulunaraq ibtidai texnikanı mühafizə etməkdədir” ( Abid Əmin, 1927, 6-7:49). Yəsəvi “Divan”ını diqqətlə nəzərdən keçirən və onu öncəki qaynaqlarla qarşı- laşdırmalı şəkildə araşdıran Ə.Abid “Divan”da və başqa qaynaqlarda rastlaşdığı 12 hecalı şeir şəklinin də mayasında yeddiliklərin duraqı (bölgüsü) durduğunu söyləyir. Fikirlərinə aydınlıq gətirmək üçün Ə.Yəsəvidən bir yeddilik, bir on ikilik şeir nümunə göstərir. Yeddi hecalıya nümunə kimi Ə.Yəsəvinin məşhur “Aşiqlər” rədifli şeirini verir. Şeir: Heyran bolğan aşıqlar, Tapmaq məşuq surağın Sərsan bolğan aşiqlər. bəndi ilə başlayır və Əhməd sihnəm aşıq bol, Sidqini birlə sadıq bol, Dərgahına layıq bol, Canan bolqan aşiqlər. bəndi ilə tamamlayır.
Xızır babam saldı məni o şubu yolğa, Ondan sonra dərya bulub taşdım dostlar. beytilə başlayan şeirini də bütünlüklə məqaləsində verib ( Abid Əmin, 1927, 6-7:49). Əmin Abidə görə “Kitabi-Dədə Qorqud”da, “Kutadgu bilig”də, “Divani-lüğət-it Türk”də rastlanılan, Əhməd Yəsəvinin “Divani hikmət”ində geniş işlədilən on iki he- calı şeir növü miladi 13 yüzildə Əli tərəfindən qələmə alınmış “Yusif və Züleyxa” 180 Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî dan sonra öz yerini on bir hecalı qoşmaya verməyə başlamışdır. On iki hecalı şeir tamamilə sıradan çıxmasa da, on birlik qoşma qədər fəal olmamışdır. Əhməd Yəsəvi yaradıcılığını mövzusu ilə bağlı araşdırmaya cəlb edən Ə.Abid yazır: “Əhməd Yəsəvi zamanında Orta Asiya Türkləri heca vəznilə bir çox xalq mənzumələrinə malik olmuşdur. Hələ bu xalq mənzumələri içində yeddi hecai çox modda olmuş olacaq ki, mühitin ədəbi təsiri altında Əhməd Yəsəvi də yeddili vəznə çox əhəmiyyət vermişdi” (
Ə.Abid yalnız tarixdən yazanda deyil, müasirləri ilə ədəbi mübahisələrdə də Əhməd Yəsəvi yaradıcılığına söykənmişdir. Məs: Əli Nazim Moskvada nəşr olunan “Peçat i revolyutsiya” jurnalının 1929-cu il iyul sayında “Azərbaycan ədəbiyyatı” adlı bir məqalə çap etdirmişdi. Ə.Abidə görə Ə.Nazimin “İnqilab və mədəniyyət” (Azərbaycan), “Dan ulduzu” (Gürcüstan), “Türk Yurdu” (Türkiyə) dərgilərində çap etdirdiyi məqalələrinin ruscaya tərcüməsi olan bu əsərdə çoxlu yanlışlıqlar var. Biz iki araşdırıcı arasındakı elmi mübahisəyə aydınlıq gətirməkdən uzağıq. Çünkü Nizaməddin Babayev “Ədəbi mübahisələr” əsərində bu məsələyə kifayət qədər yer ayırıb
(Babayev Nizaməddin, 1988). Yalnız mövzumuzla bağlı bir məsələyə toxu- nacağıq.
Ə.Nazimin Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin 13-cü yüzildə yaşamış Həsənoğlu ilə başlanması fikrinə etiraz edən Ə.Abid yazır: “Azərbaycan ədəbiyyatı Nazimin təkrar etdiyi kimi nə Həsənoğlu kimi sufi bir şeyxlə, nə də Şah İsmayıl Xətai kimi bir dərəbəyi ilə başlamaz. Bizim ədəbiyyatımız Azərbaycan torpaqlarına köçməyə başla- yan əşirətlərin, buralarda kəndlər təsis etmələri və kənd təsərrüfatının təməlini qurma- ları sayəsində inkişafa başlamışdır ki, bu da hicri tarixinin əvvəllərinə qədər enir. … Həsənoğludan daha əvvəl Veys oğlu Əhməd, ondan da əvvəl Şəms Təbrizi (Araşdırıcı yanılır, Şəms TəbriziYəsəvidən sonra yaşayıb - Ə.Ş.) var ki, bu surətlə Türkcə əsərləri məlum olan ilk sxolastik şailərimiz hicri altıncı əsrə qədər enmiş olur.” (
isə ədəbiyyat tarixini “Kitabi-Dədə Qorqud”la başlayır - Ə.Ş. ). Ə.Abidin yaradıcılığı, onun ədəbiyyat tariximizə baxışları ilə yaxından tanış ol- mayan oxucu araşdırıcının Veys oğlu Əhmədi Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinə daxil etməsində bir yanlışlıq görər və onu türk xalqları arasında ziddiyyət yaratmaqda təqsirləndirər. Onun yaradıcılığı ilə yaxından tanışlıq isə Ə.Abidin coşqun bir millətsevər, türk xalqlarının birliyinə çalışan və bu yolda canından keçən bir şəxs olduğunu görər. O, hələ İstanbul Universitetində tələbə ikən Bakıya göndərdiyi məktubunda yazırdı: “Azəri türkcəsinin… on dördüncü əsrin ortalarına qədər do- Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî 181
ğurduğu məhsulatın fonetik etibarilə Səlcuq türkcəsinin məhsulu aid etsək yanlış bir hərəkət olmaz” ( Abid Əmin, 1926, 2-3:20). Miladi 14-cü yüzilin ortalarına qədər türk xalqlarının ədəbiyyatının ortaq oldu- ğu qənaətində olan araşdırıcının fikrincə, sonrakı yüzillərdə bu ayrılma sürətlə, yəni bir-birini anlamayacaq dərəcədə olmamış, əksinə, həmişə bir-birindən bəhrələşmilər. Fikirlərini isbatlamaq üçün Ə.Abid on beşinci əsrə doğru cığatay ədəbiyyatının gücləndiyini, Əlişir Nəvai kimi dahilər yetişdiyini və Azərbaycanda neçə-neçə şai- rin, lüğət müəllifinin cığataycadan bəhrələndiyini yazır. Onun araşdırmalarına görə bu ötəri bir təsir olmamış 17-18-ci yüzilədək davam etmişdir. XIX yüzillikdə isə M.F.Axundov yaradıcılığından istər tatarların, istər qazaxların, istərsə də özbəklərin bəhrələnməsini təbii və qanunauyğun sayır. Türk xalqlarının ədbiyyat tarixini, mədəniyyətini dərindən öyrənən, onun ortaq cəhətlərini ortaya qoyan Əmin Abidi bu gün türk dünyası lazımınca tanımır. Bunun da əsas günahkarı Sovet irticasıdır. Ə.Abid İstanbuldan Bakıya döndükdən sonra burada Gültəkin imzası ilə yazdığı şeirlərdə olduğu kimi açıq döyüşkən mövqedə dayanmadı. Tamam başqa bir yol seçdi. Ədəbiyyatımızın tarixini araşdırmağa başladı. Sovet xüsusi xidmət orqanları (KQB) onun elmi məqalələrindəki türklük ruhunu görür, bundan qorxuya düşürdü. Ona elmi dəlillərlə cavab verə bilmədiklərindən təqib edir, işdən çıxarır, mərkəzdən – ədəbi və siyasi mühitdən uzaqlaşdırırdılar. Bütün təzyiq və təqiblərə baxmayaraq Ə.Abid əqidəsindən dönmür, Orxan-Turfan abidələrini, “Kutadgu bilig”i, “Divani-lüğət it türk”ü, “Divani hikmət”i və s. təbliğ edirdi. Onun öhdəsindən gələ bilməyəcəklərini görən Sovet ideoloqları ölümünə fətva verdilər. 1938-ci il oktyabrın 21-də saat 21.00-da DTK (KQB) zindanında 40 yaşı tamam olmamış istedadlı bir alimi, coşğun vətənpərvəri güllələdilər (AMTBA, dosye 32796). Əmin Abid güllələnsə də, ömrünü həsr etdiyi ideyanı gerçəkləşdirdi. Türk xalqla- rının nümayəndələrinin tez-tez bir araya gəlməsi, mədəniyyətlərini, ədəbiyyatlarını, tarixlərini öyrənməsi Əmin Abid və onun kimi millətsevərlərin ideyalarının ölməzliyinə gözəl nümunədir.
Qəribə burasıdır ki, Özbəkistanın cədidçi şairi, mill dünyagörüşü ilə bölgənin aydınlarına güclü təsir göstərən Abdurauf Fitrət Əhməd Yəsəvini təndid etdiyi bir
182 Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî dövrdə Əmin Abid Əhməd Yəsəvinin dini nəfəslərinin ümumtürk ədəbiyyatının inki- şafına güclü təkan göstərdiyindən söz açırdı. Sovetlər Birliyinin rəsmi sənədlərində dindarların heysiyyatına toxunmamaqdan söz açılırdısa əməldə onlar hər cür alçaldılır, təqib edilir, həbsxanalara və sürgünlərə göndərilir, güllələnirdilər. Rəsmi sənədlərdə belə dindarların heysiyyatına toxunma- mağın ardınca ona tamam əks olan fikirlər gəlirdi. Bunu Sov.İKP Proqramında da aydın görmək olar. Orada yazılıb: “Partiya adamları, dünyanı elmi-materialistcəsinə anlamaq ruhunda tərbiyə etmək və dindarların heysiyyatına toxunmadan dini möv- humatı aradan qaldırmaq üçün ideya təsiri vasitələrindən istifadə edir. Müntəzəm surətdə geniş elmi-ateizm təbliğatı aparmaq... dini etiqadın əsassızlığını səbrlə izah etmək lazımdır”
Ali və orta ixtisas məktəblərində “Elmi ateizmin əsasları” fənni tədris edilirdi. Sov. İKP MK yanında İctimai Elmlər Akademiyası tərkibində Xüsusi Elmi Ateizm İnsti- tutu yaradılmışdır (1964). Azərbaycan SSR EA Fəlsəfə və Hüquq İnstitutunda elmi ateizm şöbəsi vardı. 1968-ci ildə Azərbaycan Dövlət Ateizm Muzeyi yaradıldı
“SSRİ-nin bütün dünyada bənzəri görülməmiş nəhəng təbliğat maşını vardı və modernizmdən güc alan, zəkanın gücünə inanan, elmlə, maariflə hər şeyin dəyişəcəyinə iman gətirən kommunistlər islama qarşı qılıncla yox, sözlə mübarizə aparırdılar. Mi- sal üçün 1948-ci ildən 1976-cı ilə qədər Azərbaycanda islam əleyhinə 96 kitab çap edilmişdi, Mərkəzi Komitənin xətti ilə hər il Azərbaycanda islam əleyhinə 15 min mühazirə oxunurdu ( http://kulis.lent.az/m/news/2060). Sovetlərin təbliğat maşınının var gücü ilə işləməsinə, dindarları məhvetmə siyasəti yürütməsinə baxmayaraq, Sovetlər çökdükdən sonra islam dininə güclü axın başladı. Yeni məscidlər tikildi, ilahiyyat təhsili verən mədrəsələr aşıldı. Əhməd Yəsəvi və onun ardıcıllarının əsərləri kütləvi tirajla çap olunub yayılmağa başlandı. Əmin Abidin də Əhməd Yəsəvi haqqında yazdıqları dəfələrlə nəşr edildi. Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî 183
QAYNAQLAR Abid Əmin.(1926) Azərbaycan ədəbiyyatında türkcənin təkamülü. “Maarif və mədəniyyət” dərgisi, , sayı 2-3, s.20. Abid Əmin.(1927) Heca vəzninin tarix. “Maarif işçisi” dərgisi, , sayı 3,4, 6-7. Abid Əmin.(1929) Zərərli tənqidlər. “İnqilab və mədəniyyət” dərgisi, sayı 10, s.31. Abid Əmin.(1930) Türk xalqları ədəbiyyatında mani nevi və Azərbaycan bayatılarının xüsusiyyəti. (5000 bayatı-mani üzərində yazılmış bir tətəbönamədir) “Azərbaycanı öyrənmə yolu” dərgisi, , sayı 4-5. ASE (Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası), 1976, Bakı, 1 cild Azərbaycan Milli Elimlər Akademiyası Azərbaycanda Elmi İrsin Toplanması ve Sistemleş- dirilmesi Merkezi Arşivi (AMEA AEİTVSMA), fond 39, siyahı 374, Əhmədov Əmin Abidin qovluğu.
Azərbaycan Milli Təhlükəsizlik Nazirliyinin arxivi. Ə.A.Əhmədovun istintaq işi, N 32796. BABAYEV Nizaməddin. (1988).Ədəbi mübahisələr, “Yazıçı” nəşriyyatı, Bakı. CƏFƏROĞLU Əhməd.(1932) Azərbaycan ədəbiyyatında istiqlal mücadiləsi izləri. “Azərbaycan yurd bilgisi” dərgisi, sayı 8-9. (Məqalə həmin il İstanbulda kitabça kimi çap edil- mişdir). GÜLTEKİN - ƏMİN Abid. Buzlu Cehennem. “Günəş” nəşriyyatı, Bakı, 1999. s.90. HÜSEYİNOĞLU Eli Şamil. Emin Âbid’in H. Ahmed Yesevî hakkındaki makalesine dair. Aylık Sevgi Dergisi “Yesevi”, 2002, sayı 100, (9 yıl), Nisan, səh. 40 Sovet dövründə Azərbaycanda İslam dini: loyallar və radikallar (http://modern.az/ articles/45732/1/#gsc.tab=0) Sov.İKP (Sovet İttifaqı Kommunist Partiyası) Proqramı.(1973). Azərnəşr, Bakı. Qan Turalı.(2012) SSRİ-nin islamı ləğv etmək projesi necə iflasa uğradı?, Bakü, 16 iyul, http://kulis.lent.az/m/news/2060 Фитрат Абдурауф.( 2000) Танланган асарлар, (Болтабоев Ҳамидулла нашрга тайёрлаган.) ,”Маънавият” нашриёти, 2 жилд, Тошкентпроф,Toşkent. http://az.azvision.az/news.php?id=12459) ƏLİŞİR NƏVAİNİN “NƏSAİM ÜL-MƏHƏBBƏT” TƏZKİRƏSİNDƏ XOCA ƏHMƏD YƏSƏVİ İZLƏRİ Almaz ÜLVI (BINNATOVA)
Qədim zamanlardan səslənən “Mədinədə Məhəmməd, Türküstanda Əhməd” xalq deyimi təsadüfən yaranmamışdı. Bu fikri XI əsrin məşhur mütəfəkkiri Xoca Əhməd Yəsəvinin sufi görüşləri, Allaha ilahi eşqlə bağlılığı, islamiyyət, iman, ixlas, insana sevgi, bərabərlik və halallıq kimi haqqa söykənən prinsipləri doğurmuşdu. Xoca Əhməd Yəsəvi haqqında əsrlərdir ki, tədqiqatlar yazılır və yazılacaqdır. Çünki o, elə bir elmi, fəlsəfi, irfani miras qoyub gedib ki, ona müraciət etməyə bü- tün əsrlərin nəsilləri ehtiyac duyur.Müasir dövrümüzdə türkçülük məsələlərinin təbliğində böyük rolu olan, türk xalqları ədəbiyyatlarının yayılmasında, nəşr təbliğində, araşdırılmasında, Türkiyənin tanınmış yazıçısı və tədqiqatçısı Yrd.Doç. Dr.
bu əsər məzmununa, tarixiliyinə, oxunaqlı yazı dilinə görə elm-ədəbiyyat adamları, tədqiqatçılar arasında sevilərək çox tez yayıldı.Həmin kitabdan bir neçə sətir: “Qul Xoca Əhməd Qazıqurd dağının ətəklərində salınmış Türküstandan təxminən 200 km məsafədəki Sayram şəhərində 1103-cü ildə dünyaya gəlib. Atası İbrahimin və anası Karasaçın məzarları bu gün Sayramın dağa söykənən hissəsindədir.Onun Türküsta- na ilk gəlişi kiçik yaşlarına təsadüf edir və ilk təhsilini də burada Arslan Babadan alır.Mənkibəyə görə, Arslan Baba Peyğəmbərin əshabələrindəndir və kiçik Əhmədə Peyğəmbər əmanəti xurmanı gətirmişdi.Dostları ilə birlikdə oyun oynayan Əhməd Arslan Baba yoldan keçərkən ona doğru qaçır və “səndəki əmanətimi ver,” -deyir. Arslan Baba xurmanın sahibinin bu balaca uşaq olduğunu anlayır” (20,8). 1
Prof.Dr., Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutu Azərbaycan- Türkmənistan-Özbəkistan ədəbi əlaqələri” bölümünün müdiri; almazulvi1960@mail.ru Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî 185
Təbii ki, xalq arasında söylənən belə hekayətlərin sadə məzmunundan çox fəlsəfi anlamları,sətirlər arasında gizlənən işarətləri, simvollarıtarixə daşınır, onlardan hər kəs özünə uyğun yeni məna çıxarır, ibrət məktəbinə çevrilir. Bundan sonra gənc Əhməd Yəsi şəhərinə köçmüş, ilk təhsilini burada həmin məşhur Şeyx Arslan Babadan almışdı. Ömür əbədi olmadığından günlərin birində Arslan Baba dünyasını dəyişir, Əhməd Yəsəvi Buxaraya – o zamanlar islam mədəniyyətinin mərkəzi sayılan şəhərə köçür. Bu şəhərdə dövrünün qabaqcıl alim və mütəsəvvüflərindən, yəni sufi müdriklərindən olan Şeyx Yusif Həmədaninin açdığı məktəbə gedir, ondan irfani təhsil, ilahi eşq və fəlsəfi bilikləröyrənir. Xoca Əhməd Yəsəvinin doğulduğu torpağı görmək hələ nəsibim olmayıb. Amma o ulu mütəfəkkirin ruhunu Heratda gördüm, Nəvai cisminin torpağı Heratdakı möcüzələr aləmində heyrətimlə kimlərlə “tanış” olmadım?! Heratdakı Müsəlla kompleksində XI əsrin sufi şeyxi, filosofu və şairi Xoca Ab- dulla Ənsarinin (1006-1088) türbəsini ziyarət edərkən rastlaşdığım ekstaz vəziyyətdə zikr edən bir nəqşibənd təriqətli nurani-pirani şəxs ruhumu ani olaraq bir baxın kimlərin“məclisi”nə qonaq etdi: Ənsari, Həmədani, Yəsəvi, Əttar, Lutfi, Cami, Bayqara, Mirzə Uluğbəy, Nəvai,Behzat, Şah Qasım Ənvar ... (19,267-281). Heratın Kuhəndiz qalasında doğulmuş Xoca Abdulla Ənsari irfani əsərləri, saf ila- hi eşqlə dolu olan münacatları, “Mənazilus-sairin” və “Qurani-Kərim təfsiri” əsərləri ilə məşhurdur. O müqəddəs məkanda Xoca Abdulla Ənsarinin “Mənazil us-sairin” kitabındakı Həzrət Ömərin bildirdiyi hədisi-şərifi xatırladım: “İhsan nədir?” sualını cavab olaraq Peyğəmbər əfəndimiz buyurur ki, “İhsan, Allahu təala, görür kimi ibadət etməyindir. Hər nə qədər sən Onu görmürsənsə də, O səni görür”. İlahinin qisməti ilə ziyarətinə qədəm qoyduğum müqəddəs məkanda ruhuma do- lan türk təsəvvüf tarixinin ulu əcdadlarını –Əbdülhəsən əl-Hərəkani (?-ö.1033/1034), onun müridi Xacə Abdulla Ənsari (1006-1088/89), Ənsarinin müridi Xoca Yusif Həmədani (1048-1140), Həmadinin müridi Xoca Əhməd Yəsəvini (1103-1229)şük- ranlıqla andım. Beləliklə, bir məsələni daha qabarıq diqqətə yetirmək istədim: Böyük Yəsəvinin fikir babası, mürşidi Nəqşibəndiyyə şeyxiXacə Yusif Həmədanıolmuşdu. Tarixi mənbələrə isnadən bir məsələni diqqətdə saxlamağa, incələməyə çalışdım: türk təsəvvüf tarixinin ulu şəxsiyyətlərinin xonoloji sıralamasını.
186 Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî Fəridəddin Əttar (1145-1222) və ondan 269il sonra dünyaya göz açan Əbdürrəhman Cami (1414-1492) haqqında indi deyəcəyim bir neçə kəlmənin irəlidəki fikrimə söykək olacağını düşünürəm. F.Əttar təsəvvüf və irfan dünyasının tanınmış simalarındandır. Sufilər, təsəvvüf əhli möcüzələrlə dolu, irfani görüşləri ilə ibrətamiz əsərlər yaratdıqları kimi, yaşa- dıqları ömürdə də digər ziyalılardan fərqli həyat tərzləri olur. Bəzən kiçik bir hadisə onların bütövlükdə həyatlarında dönüş yaradır. Belə bir mənkibə ilə rastlaşmışam. “Günlərin birində gənc Fəridəddin Əttaröz dükanında oturubmuş (Fəridəddinin “Əttar” təxəllüsü alması onun atadan qalma əczaçı dükanında əttarlıq etməsi ilə bağlıdır). Bu zaman bir sufi dərviş ona yaxınlaşır və soruşur: “Sən necə ölmək istəyirsən?” F.Əttar gözlənilməz suala belə cavab verir: “Sən necə, mən də elə”. Sufi dərviş cibindən bir dəmir parçası çıxarır, “ya Allah” – deyib öz təpəsinə vurur və ölür. Bu hadisə F.Əttarı sarsıdır, indiyədək yaşadığı həyatını alt-üst edir, yeni bir həyatasufizmə açılan qapısı olur”.
Farsdilli ədəbiyyatla yanaşı, türk dilində yazan ədiblərə, xüsusən də Əmir Əlişir Nəvaiyə onun təsiri çox böyük olmuşdur. Ədəbi təsirlə bərabər, Əttarın əsərlərinin mövzuları türkdilli ədəbiyyatda geniş yayılmış və işlənmiş, bir sıra əsərləri, o cümlədən “Məntiq üt-teyr” məsnəvisi hələ orta əsrlərdə türkcəyə çevrilmişdir. Nəvainin həyatında F.Əttarın elmi-estetik düşüncə tərzi, mövzu və ədəbi növlər, şairanə təxəyyül lövhələri, ideya-təsəvvüf dəyərləri böyük rol oynamışdır. Bu qənaətimizi “Məntiq üt-teyr”əsərinin təsiri ilə Nəvainin yazdığı “Lisan üt-teyr” trak- tatını xatırlamaq kifayətdir (8,4). Nəvainin könül bağladığı ustadlardan, təsəvvüf əhli içində özünəməxsus yolu, izi olan Fəridəddin Əttar böyük elmi irfan təlimi alandan sonra “İlahinamə” və “Məntiq üt-teyr” traktatlarını yazır... . “Quşların dili” və yaxud “Uçmağın məntiqi” kimi tərcümə edilən “Məntüqüt-teyr” əsəri alleqorik səpkidə yazılmış, dərin mistik ideya- məzmun kəsb edən epik məsnəvidir. Bu əsər bir çox Şərq şairlərinin yaradıcılığı- na güclü təsir edib. Türk dünyasının böyük mütəfəkkiri Əlişir Nəvainin bu əsərdən təsirlənərəkyazdığı “Lisanüt-teyr” daha çox həmin əsərə cavab xarakterindədir (17,44).
F.Əttarın əsərləri içərisində mükəmməlliyi ilə seçilən – böyük sufi şeyxləri və öv- liyalar barədə məlumatlar toplanan “Təzkirət ül-övliya” təzkirəsidir. Əsərdə o dövrdə adları bəlli olan şəxsiyyətlərin həyatlarının bəzi məqamlarından söz açılıb və onların qiymətli kəlamları söylənilib. “Təzkirət ül-övliya” təzkirəsi İmam Cəfəri Sadiqlə (ə) başlayıb, Əbüfəzl Həsən Səraksi haqqında məlumatlarla başa çatır.
Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî 187
Azərbaycanın tanınmış alimi, Doç.Dr.Nəzakət Məmmədli XIII əsr böyük sufi şa- iri Ş.F.Əttarın “Təzkirət ül-övliya” əsərinin türkcəyə tərcüməsinin transfoneliterasi- yasını və əsər haqqında tədqiqatını “Şeyx Fəridəddin Əttar. “Təzkirət ül-övliya” (7) adlı kitabında təqdim edib. Orta əsr tərcümə sənətimizin gözəl örnəklərindənolan tə zkirə Azərbaycanda ilk dəfə nəşr olunub. Kitabdan bir hədis: “...Hərim ibn Həyyan Üveys Qərə ilə Kufədə görüşür. Bu zaman H.Həyyan Kufəyə onunla görüşmək eşqi ilə gəldiyini bildirir. Ü.Qərə deyir: Allahı tanıyan insanın Ondan başqası ilə ünsiyyət axtarmasına inanmıram. Mənə nəsihət et. Ölümü yatanda başının altında, oyananda isə qarşında gör. Günahın kiçikliyinə yox, Allahın böyüklüyünə diqqət et. Gör kimin qarşısında dayanmısan. Günahı kiçik saysan, Allahı kiçik saymış olarsan! Məlumdur ki, Əlişir Nəvai türkcə əsərlərini “Nəvai”, farsca isə “Fani” imzalarıyla yazıb. Şairin ömrünün son illərində yaratdığı bədii əsərlərdə sufiyanə fikirləri daha qabarıq şəkildə nəzərə çarpır. Özünün Əbdürrəhman Caminin və buxaralı məşhur şeyx Bəhaəddin Nəqşibəndinin müridi olduğunu əsərlərində dönə-dönə xatırladır. Bunlarla yanaşı, dünyaşöhrətli sufilərdən Fəridəddin Əttarı və Mövlanə Cəlaləddin Rumini də özünə ustad saydığını vurğulamağından qalmır. Nəvainin türk dilində yazdığı, amma “Fani” təxəllüsü ilə imzaladığı “Lisan üt-teyr” adlı məsnəvisində sufi görüşləri xüsusilə geniş açıqlanıb. Təqdim olunan məqalənin mövzusu “Əlişir Nəvainin “Nəsaim ül-məhəbbət” təzkirəsində Xoca Əhməd Yəsəvi izləri” olduğu halda tarixə nədən belə qısa ekskurs etdim, – deyə düşünə bilərsiniz. Məqsədim, Nəvainin maraq göstərdiyi, könül bağ- ladığı, həyatını sərf etdiyi təsəvvüf əhlinin onu cəlb edə biləcək məqamlarına toxun- maqla klassik mütəfəkkirin yaradıcılığının ideya-fəlsəfi izlərinindərin qatlardan süzü- lüb gəldiyi qənətini diqqətə yetirmək olmuşdur. Cami və Nəvai. Bu iki tarixi şəxsiyyətin yaradıcılığındakı ruh ekizliyi onların mür- şid-mürid münasibətlərinin doğmalığına, dərin fəlsəfi baxışlarının, düşüncələrinin dərkinə söykənib. “Cami nəqşibəndi təriqətinin mürşidi və şeyxi mövqeyinə yüksəldikdə də heç vaxt təəssübkeş-fanatik, dindar olmamış, ədaləti, mərhəməti, düzlüyü möminlikdən üstün tutmuşdur. Humanizm və ədaləti tərənnüm etmək, fanatizmə qarşı çıxmaq nöqteyi- nəzərindən Cami öz dövrünün fəlsəfi-ictimai görüşlərindən yüksəkdə durur” (5,8.). 73 yaşlı Cami, XIII əsrin didaktik şairi Sədi Şirazinin “Gülüstan”ına nəzirə ola- raq 1487-ci ildə qələmə aldığı və bu gün dünyanın bir çox dillərinə tərcümə edil-
188 Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî miş “Baharistan” əsərinin ilk səhifəsində – “Birinci rövzə (bağ)”də yazır: “Heratın o müdrik qocası... Abdülla Ənsari öz əshabələrinə belə vəsiyyət etmişdir: “Hər ağıllı qocadan bir söz öyrənin, bunu bacarmasanız, onların adlarını xatırlayın ki, fayda görə biləsiniz”. Rübai – Sənin namü nişanında eşq var, Məktubunda, peyğamında eşq var. Məhəlləndən keçən olur aşiqin
Elm, irfan, mərifət Ə.Cami qələminin, qəlbinin gözəlliyində əks olunmuşdu. Bütün bu və ya qeyd etmədiyiniz mənbələr, təsəvvüf tarixi Nəvaini daim düşündürən bir məsələ olmuşdur. Elə onun Caminin əsərini tərcümə etməsini, tərcümə əsasında bəzi düzəlişlərə ehtiyac duymasını da mürşidinə ehtiram kimi nəzərində sax- layır.
Heratda, ümumən Xorasan mülkündəki mənəvi həyatına rəng verən – güclü sü- tunları Ə.Cami ilə Ə.Nəvai arasındakı mürşid-mürid münasibətləri çox məsələlərdə həmfikirlilikləri idi. Ə.Nəvainin cığatay türkcəsindəki ilk böyük əsəri- “Hilali” qəsidəsi Sultan Hüseyn Bayqaraya ithaf edilsə də, fars dilindəki ilk böyük əsəri “Töhfət ül-əfkar” qəsidəsi Ə. Camiyə ithaf edilmişdir. Ə. Cami XV əsrdə yaşamış, nəqşibəndilər təriqətinin başçılarından biri olmuş- dur. Şərqin böyük mistiklərindən sayılan Bəhaəddin Nəqşibəndin üveysi (tanımadan, uzaqdan-uzağa bir dəyərli şəxsə heyran olan, ona dərin rəğbət bəsləyən kimsə) olan Ə.Cami sufiliyin ensiklopediyası sayılan “Nəfahət ül-üns”, yəni “Müqəddəs yerlərdən əsən dostluq nəsimi” (1476-1478-ci illər) əsəri özündən əvvəl yaşamış sufilərin, həməsri olan sufi şair və alimlərin həyatına həsr edilmişdi. Kitabda 618 tanınmış sufi – şair, alim, şeyxlərin tərcümeyi-halı təsvir edilmiş, eyni zamanda 34 qadının adı çəkilir. Həmin qadınlar da öz əsrlərinin görkəmli sufilərindən hesab edilmişdir.
Yüklə 6,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|