Eylül 2016 İstanbul/Türkiye

ƏDƏBİYYAT:

Ahmed-i Yesevi. Divan-i hikmetten seçmeler / hazırlayan: Prof.Dr.Kemal Eraslan). – Tür-

kiye, 2000, İSBN: 975-17-0851-6, 524 sayfa.

Anar. Min ilin oğuz şeiri: antologiya. – Bakı, “Azərbaycan” nəşr., 1999, 912.səh.

Araslı, Həmid. Azərbaycan ədəbiyyatı: tarixi və problemləri. – Bakı, Gənclik, 1998, 732 

səh.

198  

Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî

Babayеv,Yaqub. ХIII-ХIV əsrlər ana dilli lirik şеirimizin inkişaf yоlu. Mоnоqrafiya. - Bakı, 

“Еlm və təhsil”, 2009, 256 s.

Cami, Əbdürrəhman. Baharıstan (farscadan tərcümə, müqəddimə və qeydlər R. Sultano-

vundur). – Bakı, 2004. 101 səh. 

Dəliöməroğlu, Yaqub. Türküstan: Yəsəvinin şəhəri Yesiyə dair. - Bakı, 2009, 155 səh.

Əttar, Şeyx Fəridəddin. Təzkirət ül-övliya (Ş.F.Əttar ; tərt., mətni transfonolit., ön sözün 

müəl. Nəzakət Məmmədli, elmi red. A.Ş.Musayeva. - Bakı : Elm və Təhsil, 2011. 614 s.

Göyüşov, Nəsib. Əttar və Füzuli. – Bakı, “Hikmət” dərgisi, № 13, 2008, s.4.

İsen, Mustafa. Təzkirədən bioqrafiyaya. – Bakı, “Oskar” NPM, 2012, 360 səh.

Manaviyyat ulduzlari / muharrir F.Hasanov. – T., Özbekiston milliy ensiklopediyası, 2011, 

368 b.

Mustafa, Əziz. Xoca Ə.Yəsəvi Türküstandan doğan bir türk günəşi. - “Zaman”, 22-24 yan-

var 2011, s.10.

Nağıyeva, Cənnət. Azərbaycanda Nəvai.- Bakı, “Tural-Ə” NPM, 2001, 264 səh.

Navoiy, Alişer. Tula asarlar tuplami, 10 jildlik, IX jild. – Toşkent, Ğafur Ğulom nomidaqi 

naşriyet-matbaa ijodiy uyi, 2011, 692 bet.

Navoiy, Alişer. Tula asarlar tuplami, 10 jildlik, X jild. – Toşkent, Ğafur Ğulom nomidaqi 

naşriyet-matbaa ijodiy uyi, 2011, 692 bet.

Nevai,  Alişer.  Nesayim  ul-mahabbe  rain  şemayimi  –fütüvve  /  hazırlayan  Prof.Dr.Kemal 

Eraslan, Kemal. Ankara: Türk Dil Kurumu yayınları, 1996, - I.(mətn). – 493 sayfa.

Səfərli, Əliyar; Xəlilli, Yusif. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi (qədim və orta əsrlər) - Bakı, 

Ozan, 2008, 696 səh.

Ülvi,  Almaz.    Azərbaycan  -  özbək  (cığatay)  ədəbi  əlaqələri  (dövrlər,  simalar,  janrlar, 

təmayüllər). - Bakı, “Nurlan”, 328 səh.

Ülvi, Almaz.  Əlişir Nəvai Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında (məqalələr toplusu). - Bakı, 

“Nurlan”, 360 səh.

Ülvi, Almaz.  Özbək ədəbiyyatı (ədəbi portret cizgiləri, araşdırmalar, müsahibələr). elmi 

redaktoru və ön söz müəllifi akademik İsa Həbibbəyli. - Bakı, “Elm və təhsil”, 2016, 316 səh.

Ülvi,  Almaz.    Türküstanın  tarix  səhnəsinə  çıxışı  və  Xoca  Əhməd  Yəsəvi  (

Yaqub 

Dəliöməroğlunun “Türküstan: Yəsəvinin şəhəri Yesiyə dair” kitabı haqqında). – Xalq qəzeti, 

2009, 3 noyabr. s.8.

Xəlilov, Buludxan. Türkün hikmət xəzinəsi. Xoca Əhməd Yəsəvi.- Bakı, Elm və təhsil, 

2010, 294.səh.

http://www.ehlisunnetbuyukleri.com/Islam-Alimleri-Ansiklopedisi

Türk-İslam Dünyasının Dirilişi İçin 

 Yesevi Hikmetlerinin Yeniden Yorumlanması

Arna KOZHANAZAR

Astana, Kazakistan.

“Hoca  Ahmet  Yesevî’nin  hayatı,  fikirleri  ve  öğretisi yüzyıllardır  Türkle-

rin  manevi,  sosyal  ve  edebi  hayatını  etkileye gelmiştir.  Onun  düşünceleri  

günümüze  esasen  Hikmetler  şeklinde ulaşmıştır.  Asırlar  içerisinde  dil  ve  

ifadedeki  bazı  değişimlere bakmaksızın  Hoca  Ahmed  Yesevî  hikmetleri  

asıl  ana  mahiyetini muhafaza ettiğinden dolayı nice insanlara ilham kaynağı 

olmuştur”.

1

Geleceğin  inşaasında  geçmişin  iyi  fikirlerini,  iyi  örneklerini  kullanmak 

adına  Yesevi’nin  hikmetlerini  yeniden  canlandırmakta  fayda  vardır.  Fakat, 

Sovyet  dönemi  ideolojisine  uygun  olarak  yapılan  çok  sayıdaki  araştırmalar, 

bizim Yesevi’nin gerçek Islam, din anlayışını görmemizi engellemiştir. 

Hepimiz Ahmed Yesevi’yi sufi alimi, şeyhi olarak tanıdık. Böyle fikri, Ye-

sevi hikmetlerini yorumlayan bilim adamlarının bize verdiği bilgiye göre ve 

hikmetlerin kendisini okuyarak oluşturduk. Ahmed Yesevi hikmetleri deyin-

ce, sufi felsefesi düşüncesini iyice aklımıza yerleştirdik. Şimdi, eserdeki ta-

mamen sufi anlayışında olan, olağanüstü olayları anlatan şiirler ile halkı ilme, 

iyiliğe  çağıran  terbiye  amaçlı  dini  şiirleri  ayrı  incelemek  gerekir.  Belki,  bu 

makalemle bugüne kadar yapılan birçok araştırmalar, incelemelere aykırı fikir 

yürütüyor olabilirim.  Fakat, bu eseri tamamen yeniden yorumlama zamanı 

çoktan gelmiştir.

Divan-i Hikmet’i Ahmed Yesevi’nin kağıda geçirmediği gerçeğini biliyo-

ruz. Tıpkı bir Kutsal Incil’e eklenen ekler gibi burada da o zamanın talebine 

1

  HASAN,N., Ahmed Yesevi Hikmetlerinin Dil Özellikleri Üzerine Bazi Mülazahalar, Turkish 

Studies,  International  Periodical  For  The  Languages,  Literature  and  History  of  Turkish  or 

Turkic Volume 10/8, 2015, s.1345.

200  

Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî

uygun, bazı grupların oluşması için lazım olan düşünceleri içeren satırların 

eklenmediğine garanti yoktur. Yesevi hikmetlerinin gerçek biçimini görme-

miz, gerçek anlamını anlamamız günümüz Islam Dünyası için çok önemlidir.

Günümüz Islam Dünyasının durumu çok üzüntülüdür. Bilim ve ilimden 

uzak kalarak gelişim, inovasyon arkasından ilerleyemeyerek her türlü iftira 

ve kirliliğe maruz kalan Müslümanlar olarak yaşamımızı sürdürmekteyiz. Ya-

radanın gücünü, kuvvetini elma, koyun v.b. şeyler üzerinde Arapçadaki Allah 

yazısının  çıkmasıyla  tanımlıyoruz.  Asıl  bilim  kaynağına  ulaşma  yeteneğini 

kaybederek birilerinin söyledikleriyle dini anlamaktayız.Biz yüzyıllar boyunca 

beş kere şu, on kere bu duayı tekrarlayarak ve bazı ritüelleri yaparak gerçekte 

ise uyumakta olan Müslümanlar haline gelmişizdir. Acaba buna sebep, Yesevi 

gibi  çok  sayıdaki  Islam  aydınlarının  eserlerini  yanlış  anlamamız  ve  yorum-

lamamız  mı?  Zamanında  astronomi,  matematik,  mimarlık  alanlarında  mü-

kemmel gelişimi elde edenecdatlarımızın ilimle çizmeye başladığı yolundan, 

“Siz  düşünmez  misiniz,  akıl  etmez  misiniz”buyuranasıl  kaynak  Kur’andan 

uzaklaşmamızmı yoksa? 

Yesevi, kendi zamanının büyük alimi, filozofu olarak bu meseleyi düşün-

düğü için hikmetleriyle bize en önemli mesajı  o dönemde bile bırakmıştır. 

Yesevi hikmetleri, bizim dibine inemediğimiz birbilim kaynağıdır. 

Eserde bize verilen en önemli mesaj şu ki, Rabbin yüceliğini yansıtan Ev-

renin  mükemmelliğine  ulaşmaktır.  Yesevi,  uçsuz  bucaksız  Evreni  yaradan 

gücün var olduğunu, insanın temel amacı ise emanet edilen vücut ve ruhu 

Ona temiz şekilde geri vermek olduğunu ortaya koyar. Neyin iyi, neyin kötü 

olduğunu çok basit bir dilde anlatan hikmetlerin ana konusu, insanı iyiliğe 

davet etmektir. Yaradana olan aşkla insanın iyiliği yayarak yaşaması gerektiği-

ni, tasavvufun, sadece aşkla elde edileceğıni söyler. 

“Ahmed Yesevi’nin hikmetlerinde işlenen mevzular tamamıyla dini, özel-

likle de tasavvuf içeriklidir. Islamiyet’in esasları, şeriatın hükümleri ve tasav-

vuf adabı, şiirleri ana konusu teşkil eder. Kıyamet ahvali, cennet ve cehennem 

tasvirleri, Dünya ahvalinden şikayet, Hz. Peygamber sevgisi, dervişlerle ilgili 

menkıbeler  ve  Ahmed  Yesevi’nin  kendi  hayatına  ait  parçalar  sade  bir  dille 

anlatılır”.

2

2

  ERASLAN, K., Divan-i Hikmet’ten Seçmeler, Ankara, 1983, ahmedyesevivevivanihikmetpdf.

pdf, s.3.

Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî 

 201

F. Köprülü: “Yesevi eserlerinin iki önemli yönü vardır: biri islami; dini-sufi 

özelliği, ikincisi; milli kültür, yani halk edebiyatından alınan elemanlar. Islami 

özellikleri genel olarak eserin konusu, içeriği ve anlamınan görünür ise, mil-

li özellik şiirlerin formu, türünden anlaşılmaktadır.

3

 Biz hikmetlerdeki dini 

özellik ile sufi özelliği bir olarak tanımlamaktayız. Bana göre, Islami unsurları 

ayrı ele almak gerekmektedir. Sufi elemanlar, eserin asıl amacını, asıl biçimini 

gölgeleyerek onun hitap etme alanını daraltmaktadır. Sadece bir tarikata ait 

eser gibi göstermektedir. Oysa ki, Ahmed Yesevi hikmetleri, Islam değerlerini 

tanıtan bütün Türk toplumuna, hatta bütün Müslümanlara ait bir eserdir.

Hikmetlerdeki dini unsurları ayrı ele almamıza daha bir sebep, onun bütün 

Islam dünyasına hitap edilmekte olup türk-islam toplumlarını birleştirici gücü 

olabilecek özelliğini taşımasıdır. Yesevi hikmetleri bütün Müslümanlara, hatta 

insanlığa indirilen son ve ortak kitabımız Kuran-ı Kerim’in dediklerini tekrar-

lar. Münacatname kısmında Yesevi “...Benim hikmetlerim Sübhan’ın ferma-

nı Okuyupbilsen, hepsi Kurân’ın anlamı”

4

 diye boşunadememiştir.“Gönlüm 

katı, dilimacı, özümzalim, Kur’an okuyup amel kılmıyorsa htealim.”

5

 Burada 

sahte alimlerin Kur’an’ı okuyup ona uygun şekilde hareket etmediklerini söy-

leyerek Kura’n’ın, sadece güzel sesle ne kadar güzel okuyacağımız bir kitap 

olmadığını belirtmektedir. O, okuyarak anlamamız ve ona uygun şekilde ha-

yatımızı düzenleyeceğimiz talimat, ana kaynak olduğunu söylemektedir. 

Her bir milletin bir birinden farklı olması, bir birimizi iyi tanımak ve göz-

lemlemek için Allah tarafından verilmiş olan bir hediyedir. Din ritüallerinde 

milli özelliğimiz olabilir. Hepimizin aynı olması şart değildir. Önemli olan o 

ki, Ahmed Yesevi’nin dediği gibi, Yaradana iman ederek insana özgü iyi huy-

ları kazanmaktır.Bundan dolayı, hikmetlerin sadece bir gruba, tarikata hitap 

edildiği fikrinden vazgeçmeliyiz. Müslümanlar, bir bütündür. Farklı tarikatla-

ra, gruplara ayrılmamalıyız. En önemlisi, Yesevi hikmetlerindeki iyiliğe, kar-

deş olmaya çağıran satırları anlamak, düşünebilmektir.

Ahmed Yesevi hikmetleri Türk dilindeki ilk eserdir. Orta Asya’nın göçebe 

halklarında  hiç  bir  zaman  köle emeğini kullanma  anlayışı  olmamıştır

6

.  Bu-

3

  KÖPRÜLÜ,F.,akt. A.g.e.

4

  YESEVI,A., Divan-i Hiikmet, Öner, Almaty, 2007, türkçe nüshası http://www.divanihikmet.

net/hikmet1.html, münacatname kısmı.

5

  YESEVI,  A.,  Divan-i  Hiikmet,  Öner,  Almaty,  2007,  s.  312,  Türkçe  nüshası  http://www.

divanihikmet.net/hikmet1.html, 1. Hikmet, 34.satır

6

  KIŞIBEKOV D., Hoca Ahmed Yesevi hikmetleri ve kazak folklorundaki benzer unsurlar, Yıldız 

202  

Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî

rada sosyal ayırımcılık da fazla göze çarpmaz durumundaydı Ahmed Yesevi 

dönemlerinde.  Bundan  dolayı,  göçebe  Türklerin  toplum  üyeleri  sosyal,  dil, 

dünya anlayışı açısından bir birinden üstün değillerdi. Bu, Ahmed Yesevi hik-

metlerinin Türk dilinde yazılarak sözel biçimde halk arasına yayılmasının en 

önemli sebebidir.

7

Ancak, her toplumda olduğu gibi burada da fakir-furkaralar 

az değildi.

Yesevi hikmetlerindeki sufi unsurların neden kullanmış olduğunu bilimsel 

açıdan araştırarak ve o zamanın şartlarını göz önümüzde bulundurarak ortaya 

yeni yorumlar atabiliriz. Fakir-fukaraların bile anlayabileceği dilde, yani, folk-

lor şeklindeki Türk dilinde dini anlatmak gerekiyordu. “Hoca Ahmed Yesevî 

Arapça ve Farsçanın hâkim olduğu bir dönemde anadilinde eser yazarak, millî 

dilin yükselişinde paha biçilmez katkı sağlamıştır. Bu yüzden onun eserleri 

Orta Asya edebi dili ve şiirini araştırmada mühim abide ve kaynaklardandır”

8

.

Yesevi hikmetleri, demek kendi döneminin ihtiyaçlarını gidermek için bu 

şekilde  yazılmıştır.  Yani,  okuma  yazma  bilmeyen  fukaralara  dini  anlatmak 

amaçlıydı. Kolay ezberlenecek ve söylenecek biçimde bazı kelimeler ve söz-

cüklerin tekrarlanması gibi özellikleri taşır. Ayrıca, Hz. Peygamberi halka ta-

nıtmak, cennet ve cehennem gibi dinin önemli konularını iyi anlatmak için 

ve insanları etkilemek için olağanüstü, mistik parçalar da eklenmiştir. O dö-

nemin insanları çok saf olmuşlardır. Ilim ve bilim arayanlardan ziyade halk 

genel olarak başkasından duyduğuna, mitolojiye daha çok inanmıştır. 

Günümüz  ilim  ve  teknoloji  zamanında  dine  olan  talep  yükselmiş  duru-

mundadır.  Artık  insanlar  bilimsel  açıdan  anlatılabilecek  bilimsel  unsurları 

arar söylediklerimizden. Bu unsur, Yesevi hikmetlerinde vardır. Fakat, mistik 

ve basit satırlar altına gizlenmiştir.

Yesevi  hikmetlerindeki  tamamen  dini  unsurlar  10,50,51,67,  68,  69.hik-

metler ve münacatnamevardır. 51.hikmet, Hz. Peygamberimiz Muhammed’i 

tanıtmak amaçlı yazılan satırlardan oluşmaktadır. Bu demek başka hikmetler 

dini unsurları içermiyor anlamına gelmez. Yukarıda sıraladığımız hikmetler, 

şekline, şiirlerin strüktürel açıdan farklı yazılmasından dolayı  gerçekten Ye-

sevi’ye ait satırlar olarak karşımıza çıkmaktadır. 

dergisi, 2010/12, s.176.

7

  KORGANBEKOV, B., Göçebelerin ruhaniyatı, Calın dergisi, N11, 2010, s. 71. 

8

  Özbek Sovyet Ansiklopedisi, 1971, s.617, akt. A.g.e.

Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî 

 203

Sonuç olarak demek istediğimiz şudur ki, Ahmet Yesevi hikmetleri; şek-

liyle  farklı  olan  kendi  döneminin  Kur’an  tefsiridir.  Günümüzde  çok  sayıda 

Kur’an-ı Kerim tefsirleri vardır. Kuran’ı Kerim’i anlamak için istediğiniz dilde 

tefsir bulabilirsiniz. Ele aldığımız dönemde ise söz konusu tefsirlerin kıtlıgı 

yaşanmıştır. Islam dinini kabul eden toplumda Farsçave Arapça bilenler bel-

li  bir  gruptan  oluşmaktaydı.  Tabii  ki,  onlar  zenginve  yönetici  tabakasından 

geliyorlardı,  yani  fakir  ve  fukara  Arapça  ve  Farsça  bilmeyen  halk  tabakası 

gölgede kalıyordu. Ahmet Yesevi, bütün türk toplumunu anlamaya, okuyup 

düşünerek hareket etmeye davet etmek amaçlı herkesin anlayacağı dilde ken-

di hikmetlerini sunmuştur. Bu hareketi ile onların ilim ve irfandan uzak kal-

mamasını  sağlamıştır.  Eğer  Yesevi’yi  pirimiz  diyorsak  onun  hayalini  yerine 

getirmeliyiz. Türk halkının ilim ve bilimden uzak olmamasıydı onun hayali. 

Türk-islam dünyasının dirilişi için ana kaynağımız Kur’an’ın ifade ettiklerini 

çok  kolay  bir  şekilde  alatan  Ahmed  Yesevi  hikmetlerinin  ilim-bilime  davet 

etme yönünü daha geniş bir şekilde topluma anlatmak gerekmektedir.

Kaynakça 

ERASLAN, K., Divan-i Hikmet’ten Seçmeler, Ankara, 1983, ahmedyeseviveviva-

nihikmetpdf.pdf, s.3

HASAN, N., Ahmed Yesevi Hikmetlerinin Dil Özellikleri Üzerine Bazi Mülazaha-

lar, Turkish Studies, International Periodical For The Languages, Literature and His-

tory of Turkish or Turkic  Volume 10/8, 2015, s.1345.

YESEVI,A.,  Divan-i  Hiikmet,  Öner,  Almaty,  2007,  s.312,türkçe  nüshası  http://

www.divanihikmet.net/hikmet1.html, 1. Hikmet, 34

KIŞIBEKOV D., Hoca Ahmed Yesevi hikmetleri ve kazak folklorundaki benzer un-

surlar, Yıldız dergisi, 2010/12, s.176.

KORGANBEKOV, B., Göçebelerin ruhani dünyası, Calın dergisi, N11, 2010, s. 71. 

ÖzbekSovyetAnsiklopedisi, 1971, s.617.

ƏHMƏD YASƏVİ VƏ AZƏRBAYCAN XALQ ƏDƏBİYYATINDA SUFİLİK

Cəlilova Aynur

1

İslamiyyətin  Türküstana  oradan  da  digər  ölkələrə  yayılması  ilə  bir  sıra  təriqət 

və  məzhəblər  meydana  gəlmişdir.  Təriqətlərin  bir  çoxunun  meydana  gəlməsi 

və  genişlənməsi  siyasi  məqsədlərə  xidmət  edirdi.  Sufiliyin  nə  vaxt  meydana 

gəlməsinindəqiq tarixi məlum deyil. Bir çox tədqiqatçılar sufiliyi islamla, peyğəmbərlə 

bağlasalar da fikrimizcə, bu, düzgün deyil. Bəşəriyyət yaranandan insanlar sufiliyə 

meyl  göstərmiş,  öz  inamlarında  bunu  ifadə  etmişlər.  Sufiliyin  bir  ideologiya  kimi 

meydana çıxması isə ərəb filosofu Məhiyyəddin bin Ərəbinin adı ilə bağlıdır. O, su-

filiyin nəzəri əsaslarını işləmiş, Vəhdəti-Vücud təliminin açıqlamasını vermişdir. İlk 

sufilərdən Zün- nun Misrini, Həllac Mənsuru, Cüneyd Bağdadini misal göstərmək 

olar. 

  Türk  dünyasında  ilk  sufi  təriqətlərinin  meydana  çıxması  yayılması  XIII  əsrə 

təsadüf edir. İlk böyük türk mütəsəvvifi Əhməd Yasəvi hesab olunur. Ona qədər də 

Türküstanda sufi dərvişlər olmuşdu. Onların təsiriylə ilhamlanan Əhməd Yasəvi bö-

yük türk sufisu kimi yetişmişdi (7, s. 21). Yasəvinin kəramət sahibi olması, daim zikrli 

və səxavətli, gözütox olması onun haqqında bir çox əfsanələrin dolaşmasına səbəb 

olmuşdu. Əhməd Yasəvinin müridləri çox idi və onlar türk ellərini gəzərək yasəviliyi 

yayırdılar.  Rəvayətə  görə  onun  99000  min  müridi  olmuşdur.  Türküstanda  böyük 

şöhrət tapmış bu sufini Əmir Teymur da dəyərləndirmiş, onun qəbri üstə məqbərə 

tikdirmişdi.

Yasəvi türk olduğuna görə onun ətrafına toplaşan müridləri də əksərən türk idilər. 

Yasəvi sufi ideologiyasını ərəb, farsca yox, türkcə təbliğ edirdi. O, “Divani-hikmət” 

adlı  mənzumələri  ilə  təsəvvüf  elmini  müridlərinə  aşıladığı  qeyd  olunur  (7,  s.75). 

Əhməd Yasəvinin qəbrinin ziyarət edilməsi sufilər üçün həcc hesab olunurdu. 

Yasəviliyin  2  təriqətə  güclü  təsiri  olmuşdur:  nəqşəbəndiyyə  və  bektaşıyyə. 

Nəqşəbəndiyyə XIII əsrdə meydana gəlmiş, yaradıcısı Xoca Bəhaəddin Nəqşəbəndi 

olmuşdur. Nəqşəbəndilik Əmir Teymurun hakimiyyəti altında olan torpaqlarda ge-

niş  yayılmışdı.  Bektaşilik  Hacı  Bektaş Vəli  tərəfindən  yaradılmış,  əsasən Anadolu 

türkləri arasında yayılmış, sadə xalq kütləsinin dəstəklədiyi təriqət idi. 

1

  Doç, Dr., AMEA folklor Institutu, Celilova [e-mail]

Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî 

 205

Azərbaycan  ədəbiyyatında  sufi  şair  və  mütəfəkkirlərinin  yetişməsi  XIII-XIV 

əsrlərə təsadüf edir. Həmin dövrdə Azərbaycanda bir sıra təriqətlər meydana çıxmış-

dır ki, onlardan məşhurları Hürufilər, Əhli-həqçilər, Səfəvilər, Nöqtəvilər və sairdir. 

Hürufi təriqətinin Azərbaycanda ən məşhur nümayəndələrindən biri Seyid İmadəddin 

Nəsimi olmuşdur. Hürufi təriqəti yaranışın hərflərə bağlanması ideyasını əsas götü-

rürdü. Hürufilər Qurandakı hərflərin müqəddəs olması fikrini müdafiə edirdilər. Bu-

nunla belə onlar təriqətin yaradıcısı Fəzlullah Nəimini allahlaşdırırdılar. Buna görə də 

hürufilər ciddi təqiblərə məruz qalaraq daim yerlərini dəyişirdilər.

Nəsiminin  təsəvvüf  ruhundakı  qəzəlləri  Azərbaycan  sufi  poeziyasının  dəyərli 

nümunələrindən sayıla bilər:

Həqqin kəlamı məndədir, sanma məni həqdən iraq,

Çünki könüldür ərşi-həq, bəs ərşi-rəhman olmuşam.

Gənci-nihanın sirriyəm, həm künti kənzin məzhəri,

Həm cövhərəm, həm cövhəri, həmcövhərə can olmuşam.

Adım Nəsimidir, bu gün oldum kəlami-natiq uş,

Həm ayinə, həm nuri-həq, həm Fəzli-yəzdan olmuşam(6, s. 15)

Azərbaycanda məşhur təriqətlərdən olan Səfəvi və Əhli-həqq təriqətləri şiəyönlü 

təriqətlərdən olmuş, Əli bin Əbu Talib şəxsiyyətini təqdir etmişlər. Səfəvi təriqətinin 

ən məşhur nümayəndəsi  Şah İsmayıl Xətayi olmuşdur ki, onun yaradıcılığı anadilli 

poeziyamızın özəyini təşkil edir. Xətayinin bütün yaradıcılığı təsəvvüf elmi üzərində 

qurulmuşdur:

Əzəldən eşq ilə divanə gəldim,

Yerim meyxanədir, məstanə gəldim

Hezaran dona girdim mən dolandım,

Bu gün xəsm ilə mən meydana gəldim (6, s. 62)

Əhli-həqq  təriqəti  Bektaşı  və  İsmailiyyə  təriqətlərinə  daha  yaxındır.  Lakin 

Əliallahilikdən  fərqli  olaraq  Əlini  allahlaşdırmaq  fikrindən  uzaqdırlar.  Əhli-həqq 

təriqətinin Azərbaycanda məşhur söyləyəni Bayrək Quşçuoğlu olmuşdur ki, onun da 

206  

Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî

divanından bir neçə misra yerinə düşər. Quşçuoğlunun dili və yaradıcılığı Xətayi və 

Yunus Əmrəyə çox yaxındır:

Şəriətə varid olsam qarınca yol dilər məndən,

Təriqətə varid olsam, deyərlər bəs Süleymanəm

Şəriətə varid oldum, təriqətdə yolu bildim,

Həqiqət bəhrinə daldım, Nəsiri Ali-İmranəm.

Şəriəti, təriqəti oxurdum Fürqanla belə,

Həqiqəti oxuyanın dilində olan bürhanəm.

İlahi birlik həqqinə, gəl, özün bir kərəm üstə

Bidinləri dinə gətir, mən özüm bəndə fərmanəm. 

Bu xirqənin sayəsindən əcaib mərd qalacam,

Dərvişin xirqəsi altda mömünlərtəki pünhanəm.

Dedilər quşçuoğlunu vacibdir odda yandırmaq,

Sən özün əhli-qəzasan, mən ol qəzaya qurbanəm (6 , s. 75-76).

Yunus Əmrənin:

Ol Qadiri-kun fəyəkun lütf edici Rəhman mənəm,

Kəsməyən rizqini verən cümlələrə Sultan mənəm.

Nütfədən adəm yaradan, yumurtadan quş dürüdən,

Qüdrət dilini söylətən, zikr eyləyən sübhan mənəm.

Bu yeri göyü yaradan, bu ərsi-kürsi dövr edən,

Minbir adı vardır Yunus, ol sahibi-Quran mənəm —

deməsi təsəvvüf ideologiyasının mahiyyətini açır. Yasəviliyə görə sufinin öyrənməli 

olduğu 72 elm vardır ki, onu həqiqətə, Allaha doğru aparır. Sufi şəriəti öyrənir, Qu-

ranı, hədisləri, fiqhi və s. sonra təriqəti və təriqətin əsas ehkamlarını öyrənir. Təriqət 

yolunda lazım olan bütün əməlləri icra edəndən sonra mərifət qazanır. Bundan son-

ra həqiqətin yolu onun üçün açıq olur. Xəlvətdə oturur, allahı daim zikr edir, dün-

Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî 

 207

ya işlərindən əl çəkir. Yalnız bundan sonra sufi haqqa qovuşur, Allahı özündə tapır. 

Sufilərin  dilində  işlənən  “ənəlhəq”  (mən  haqqam)  ifadəsi  də  buradan  yaranmışdır. 

Onlar ənəlhəq deməklə özlərinin Tanrının bir zərrəsi olduğunu anlatmağa çalışmış-

lar. Orta əsr mühitində, din xadimlərinin meydan suladığı bir dövrdə bu ifadə yan-

lış anlaşılırdı və sufilərin cəzalandırılması ilə nəticələnirdi. Həllac Mənsur, Nəsimi, 

Ş.Sührəverdi kimi sufilər məhz bu səbəbdən öldürülmüşlər.

Təsəvvüfün  yazılı  ədəbiyyatdan  daha  əvvəl  xalq  ədəbiyyatında  yer  aldığını 

müşahidə edirik. Azərbaycan şifahi ədəbiyyatının istənilən janrına nəzər salsaq orada 

təsəvvüf motivlərinin olduğunu görərik. Məsələn, qədim xalq ədəbiyyatı nümunələri 

sayılan nağıllarda  sufi-dərviş obrazlarına rast gəlinir. Onlar çox zaman mənfi ob-

razda təsvir olunsalar da dərvişlərin xeyirxah əməlləri daha çoxdur. Məsələn, “Qa-

raqaşın nağılı”, “Ağ atlı oğlan”, “Səmərqənd padşahının qızı” və s. nağıllarda övla-

dı olmayan padşaha dərvış alma verir və bundan sonra padşahın övladı olur. Sonra 

dərviş  gəlib  həmin  oğlanı  aparıb  yemək  istəyir.  Xalq  hekayələrində  də  dərvişlərin 

bəd əməllərindən bəhs edilən nümunələr vardır (4, s.345). Bu kimi hekayələr xalqın 

dərvişlərə  olan  mənfi  münasibətindən  doğmuşdur.  Əslində  allah  yolu  tutmuş  sufi-

dərvişlərdən xalqa heç bir pislik keçməmişdir. 

Nağıllardan fərqli olaraq dastanlarda rast gəldiyimiz dərvişlər, əsasən, xoşniyyət 

dərvişlərdir. Dastanlarda çox zaman qəhrəmanın doğuluşunun səbəbkarı pay verən 

dərvişlər  olur.  Bu  motivə  türk  xalqlarının  dastanlarında  da  rast  gəlinir.  Məsələn, 

qəhrəman Manasın, Alpamışın doğuluşu ərənlərin şeyxinin vasitəsilə ərsəyə gəlir. On-

lar nəinki qəhrəmanın doğulmasında, hətta sonrakı həyatında da ona kömək edirlər, 

dardan qurtarırlar. Bundan başqa dastan qəhrəmanının yatıb yuxu görməsi, yuxuda 

buta verilməsi, ona saz çalmaq, gözəl səslə aşiqanə havalar oxumaq istedadı verilməsi 

süjetləri xalq ədəbiyyatında kifayət qədər geniş yayılmışdır. Dastanlarda həmin aşıq-

ların söylədiyi şeirlər xalq sufi şeirinin dəyərli nümunələri hesab oluna bilər.

“Tağı  və  Güllü”  dastanında  danışılır  ki,  yaşları  əllini  ötmüş  ər-arvad  övlad 

həsrətindədirlər. Onlar çox nəzir-niyazdan sonra övliya Pirməhəmməd Ravanda baba 

ziyarətgahına gedib Allahdan züyrət istəyirlər. Allah onların niyazını qəbul edir və 

onlara bir oğlan uşağı verir. Türk dastanlarında olduğu kimi burada da övliyaların 

vasitəsiylə Allahın verdiyi uşaqlarda qeyri-adi istedad olması motivi işlənmişdir. Tağı 

da  qeyri-adi  hafizə  vardı  və  mollaxanada  dərs  almaqla  hamıdan  istedadlı  olduğu-

nu büruzə verir. Tağı həddi büluğa çatan kimi ona yuxuda buta verilir. Dastanın bu 

hissəsində oxuyuruq: “Tağı sərin bulağın suyundan bir neçə qurtum içdi. ...böyrü üstə 

bulağın üstündə uzandı. Onu yuxu apardı. Elə təzəcə gözünü yummuşdu ki, yaşıl əbalı 

üzündən nur yağan nurani bir qoca ona yaxınlaşdı: 

208  

Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî

--Oğul, al bu şərbəti nuş elə. Allahın köməyilə mətləbinə çatarsan.

Tağı bir söz demədən qocanın ona uzatdığı şərbəti bir nəfəsə başına çəkdi. Cam-

dan şərbət qurtaran kimi hiss elədi ki, sinəsi od tutub yanır. Birdən gözləri duman-

landı. Ağa dərvişin yerində bir mah camallı gözəl peyda oldu. O, gülə-gülə Tağıya 

baxırdı. Tağı özünü itirmiş halda soruşdu:

--Gözəl, sən kimsən?Ağa dərviş necə oldu?

--Sən məni tanıyırsan - dedi - gözləyəcəyəm.(8,  s. 220).

Dastanda sonrakı hadisələr Tağının aşıqlığa başlayıb saz-söz qoşması ilə başlayır. 

Tağı sevgilisi Güllünün eşqi ilə yanıb qovrulur. Dastanda Tağının söylədiyi şeirlər 

aşıq-təsəvvüf ədəbiyyatının gözəl nümunələrindəndir:

Bir əlif var qoynun içində ay qız,     

Durubdur bu şirin canın qəsdinə.

Başından heykəldir, ayağından gül,

Gəlməyir insafa, gəlməyir dinə (8 , s. 223)

Burada vəhdəti-vücud təlimindən, “əlif”in Allaha bənzədilməsi, əbcəd hərflərinin 

mənalandırılmasından söhbət gedir. İnsanın Allah sifətində olması ideyası şeirlərin 

əsas məğzidir. Dastanda Tağının Dərbəndə getməsi, Qafqazın igid oğlu Şeyx Şamillə 

görüşü,  ondan  xeyir-dua  alması,  Şeyx  Şamilin  irfan  əhlinə  hörmət  etməsi  və  s. 

hadisələr real canlı, təbii şəkildə təsvir edilmişdir. Sonda Tağı sevgilisi Güllüyə qovu-

şur və əhdinə çatır, dastan nikbin sonluqla bitir.

“Şah İsmayıl və Gülzar” dastanı da xalq sufizmindən bəhrələnmiş maraqlı das-

tanlardan biridir. Burada Adil şahın oğlu Şah İsmayılın doğulmasında sufi dərvişin 

vasitəçiliyi ilə olduğu təsvir olunur. İsmayıl 14 yaşına çata qədər gün işığına çıxa-

rılmır. Lakin bir gün o, təsadüfən sınıq şüşədən gün şüasını görür və işıqlı dünyaya 

qədəm qoyur. İsmayıl ova çıxır və ovda ceyran şəklinə düşmüş butası ilə tanış olur. 

Onun aşıqlığı bundan sonra başlayır. İsmayılın ceyran donuna girmiş qıza oxuduğu 

şeir aşıq-sufi ədəbiyyatının maraqlı hissələrindəndir:

De ceyransan, ya mələksən, ya nəsən?

Dondan-dona girən pərizadə.

Bunlar yuxudurmu, yoxsa həqiqət?

Tellərin cin hörən a pərizadə (8 , s.177)

Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî 

 209

Dondəyişmə  təsəvvüfdə  tənasüx  nəzəriyyəsinin  mahiyyətini  təşkil  edir.  Bu 

nəzəriyyəyə görə insan dünyaya eyni ruhla, lakin müxtəlif donlarda gəlir. Müxtəlif 

dövrlərdə müxtəlif bədənlərin daşıyııcısı olaraq insan ruhu həmişə dünyadadır, bir 

bədəndən başqa bədənə köçməklə varlığını sürdürür (Transmigration). Biz tənasüx 

təliminə sufi şairlərin yaradıcılığında da rast gəlirik. Məsələn, Yunus Əmrə davam-

çılarından Əşrəfiyyə təriqətinin qurucusu Əşrəf oğlu Rumi bir qəzəlində bunu daha 

bariz ifadə etmişdir:

Gah Arafata çıxaram ləbbeyk urub baş açaram

Gah kurban yerinə gelüb koç olub boğazlanaram

Gah hankahda sufiyem gah meyhanede fasıkam

Gah raksa girüb dönərəm gah saz olub çalınuram

Gah onaram, gah azaram bu halk içində gezerem

Gah şah olub şahbaz olub şikar edüb avlanaram

Gah deniz gah göl oluram gah sultan gah kul oluram

Gah bahar gah gül oluram elden ele yılünerem

Ne menzil vardır ne makam ne vücud vardır ne adem

Hak’tan gayrı yok ve’ssalam ya ben kande dolanuram(7, s.345)

Buna bənzər qəzəllər Yunus Əmrədə, Şah Xətayidə, Nəsimidə, Quşçuoğlunda da 

vardır. Yazılı ədəbiyyatda olduğu kimi xalq ədəbiyyatında da tənasüx təliminə inam 

böyük olmuşdur. Türk mifologiyasında tez-tez işlənən insanın ceyrana dönmə mo-

tivi  şamanizmlə  əlaqələndirilir.  (1,  s.  190). Azərbaycan  nağıllarında,  dastanlarında 

ovçuluqla bağlı inamlarda ceyranların insan şəklində görünməsi, xüsusən, qız, qadın 

donunda görünməsi motivi tez-tez rast gəlinəndir. Bu da deyildiyi kimi dondəyişmə 

(Metamarphose) təsəvvüfün xalq ədəbiyatına təsirindən doğmuş əlamətdir. Qızılbaş 

sufiləri arasında ceyranın müqəddəs heyvan olması haqqında müxtəlif rəvayətlər ol-

muşdur. Şah İsmayıl haqqında xalq arasında dolaşan rəvayətlərdən qaynaqlanan bu 

dastanda ceyran motivinin işlənməsi ələvi-qızılbaş təsəvvüfçü dastan modelinin bir 

variantıdır. 

210  

Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî

Azərbaycan  dastanları  içərisində  “Qurbani”,  “Aşıq  Qərib”,  “Əsli  və  Kərəm”, 

“Arzu-Qəmbər” dastanlarında da təsəvvüf fəlsəfəsi yer almışdır. Bunların hamısında 

sufinin badə içərək haqq aşığı olmasından, Allahın nəzərinin onların üstündə olmasın-

dan, öz sevgiləri uğrunda ölümdən keçmələrindən bəhs olunur (3).

Azərbaycan  bölgələrindən  toplanmış  xalq  hekayələrində,  rəvayətlərdə  sufi 

şeyxləri haqqında məlumatlar diqqəti cəlb edir. Azərbaycanın demək olar ki, bütün 

bölgələrində pirlər, sufi ocaqları vardır ki, xalq onları ziyarət edir, nəzir qoyur, dua 

edirlər. Şəki bölgəsində Pir baba, Şeyx Əhməd övliyaları haqqında xeyli rəvayətlər 

var.  Bu  rəvayətlərdə  onların  möcüzə  göstərməsi,  xəstəlikləri  sağaltması,  qeybdən 

xəbər  vermələrindən  danışılır.  “Şeyx  baba  öləndə  deyibdi  ki,  mən  ölmürəm,  yox 

oluram.  Bugündən  sonra  nə  olsa,  mənə  ayan  olacaq”.  “Şeyx  Əhməd  babanın  Baş 

Göynükdə  Şeyx Alı adında yaxşı bir müridi olmuşdu. Həmişə Baş Göynükdən gəlirdi 

Şavalıda, Şeyx babanın yanına. Bir gün gələrlər Şeyx babanın yanına ki, Alı xəstədi, 

səni sayıqlayır, səni istəyir. Şeyx baba durur Şavalıddan Baş Göynüyə piyada yol var, 

orayla gəlir.  Quru çayı keçəndən sonra yekə bir qoz ağacı var. Şeyx baba o ağacın 

altında durub dua verdi. Yanındakılar deyir ki, a baba, nə xəbərdi? Şeyx deyir ki, 

Allah rəhmət eləsin. Deməli bunlar o qoza çatanda Şeyx Alı canını tapşırıbmış” (12, 

s. 155). Şeyx babadan başqa Şəkidə Məcid baba, Sadəddin baba, Mutubullah baba, 

Hacı Salah baba, Qafur baba, Mahmud axund baba, Şkaflan baba adlı sufi şeyxləri 

olmuşdur ki, indi də onların qəbri ziyarət olunur. Şəkililər arasında yayılan daha bir 

rəvayətdə Yunus Əmrənin qəbri Qax ərazisindəki Uncəlli ziyarətgahının həyətindədir 

(12, s. 159). Rəvayətə görə sufi şeyxi Hacı Tapdıq ölməmişdən qabaq deyib ki, mənim 

qəbrimi ziyarət etmək istəyənlər əvvəlcə Yunus babanın qəbrini ziyarət eləsin, sonra 

mənim (12, s. 160).  

  Quba-Şabran bölgəsində də məşhur sufi şeyxlərinin qəbirləri vardır. Bunlardan 

xalqın böyük inam bəslədiyi Pir Məhəmməd Ravan piridir ki, Baba dağın ətəklərində 

yerləşir. Məlumata görə bu şeyx Səfəvi hökmdarlarına qohum olmuş kəramət sahi-

bi  bir  sufi  olmuşdur.  Rəvayətə  görə  İrəvan  şəhərinin  adını  bu  şeyxin  adına  uyğun 

adlandırmışlar (8, s. 64). Yenə bu əraziyə məxsus Pir Xəlil türbəsi XVII əsr məşhur 

sufi dərvişlərindən birinin məzar yeridir. Məlumata görə Pir Xəlil baba Bektaşiyyə və 

yaxud “Baba Sammit dərvişləri” cəmiyyətinə üzv imiş (8, s.79). Dərbənddə Şıxheydər 

dağı haqqında belə bir rəvayət var: “...ötənlərdə Şeyx Heydər adında görüb götürmüş, 

başdı-bilikli dərvişmisal bir mürşid bu tərəflərə güzar eləyibmiş. Dövrəsinə də özü 

kamalda, özü tutarda adamlar yığıbmış. Gəzib dolaşdığı oymaqlarda dünyanın gəliş-

gedişindən, olub-olmuşlarından söhbət açar, o yerlərin adamlarına haqdan-divandan 

Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî 

 211

dərs verib onları öz tərəfinə çəkərmiş. Düşmənləri ...onu ölümcül yaralayıb aradan 

çıxırlar. Şeyxə heç bir dava-dərman kömək eləmir, şeyx ölür. Şeyxi öz vəsiyyətincə 

orada basdırırlar, oğlunu taxta çıxarırlar. O da atasının qəbrini buradan köçürüb öz 

yurduna. Amma qəbrin yeri, bir də üstündəki başdaşı indi də durur. Özü də o yer 

pirdi, kimin nəzir-niyazı varsa, oraya aparır. O vaxtdan bəri şeyxin qanı tökülən bu 

dağ Şıxheydər dağı adıyla tanınır” (5, s. 81-82). Şah Xətayinin atası haqqında olan 

bu hekayə tarixi qaynaqlarda öz həqiqətini tapmışdır. Belə ki, Şeyx Heydər 1488-ci 

ildə Quba tərəfdə öldürülüb. Belə pirlərin sayı Azərbaycanda kifayət qədər çoxdur və 

sufilərin Azərbaycan ərazisində yaşayıb fəaliyyət göstərdiklərini sübut edir. Naxçı-

van, Zəngəzur ərazisində də xeyli dərviş ocaqları pirlər vardır. Bunların bir çoxu orta 

əsrlərdə yaşamış məşhur sufilərin qəbirləridir. 

Azərbaycan ədəbiyyatında təsəvvüf modeli daha çox aşıq ədəbiyyatında özünü 

göstərir. Aşıqların söylədiyi qoşma, gəraylı, müxəmməs nümunələrində təsəvvüf sim-

vollarına, sufi etiketlərinə rast gəlinir.  Bu da onların sufi-aşıq ədəbiyyatını təmsil 

etdiklərindən irəli gəlir. Aşıqlar haqqında xalq arasında da müxtəlif rəvayətlər dolaşır. 

Onların qeyri-adi doğuluşu, gələcəyi bilməsi, dərvişlər kimi dünya malından imtina 

edib səfil sərgərdan dolanması haqqında xalq hekayələri toplanmışdır. Sarı Aşıq, Aşıq 

Lələ, Aşıq Abbas belə aşıqlardandır. Zəngəzurlular arasında Sarı Aşığın, qarabağlı-

lar arasında Lələnin haqq aşığı olması haqqında müxtəlif rəvayətlər dolaşmaqdadır. 

Rəvayətə görə Sarı Aşıq çəltik kökünə Allahın ruh verməsiylə doğulmuşdur. Allah 

ona ruh verdiyi kimi, aşıqlıq istedadı da verir və xalq arasında haqq aşığı kimi tanınır 

(4, s. 400). Digər bir rəvayətə görə Sarı Aşıq yatıb yuxuda Yaradandan buta alır. Sev-

gilisi Yaxşı adında bəy qızı olur. Lakin qızı ona vermirlər. Yaxşı xəstələnib ölür. Sarı 

Aşıq da Yaxşının qəbri üstündə ölür. Sarı Aşığın yaradıcılığından bir neçə nümunəyə 

baxaq:

 

Qərşidə quru daşı,

 

Yeməyə qurud aşı,

 

Mövlanın könlü olsa

 

Göyərdər quru daşı

 

Aşıx yaxşıdı, yaxşı

 

Xalın yaxşıdı, yaxşı

 

Sən günəşdən yaxşısan

 

Adın Yaxşıdı, Yaxşı.

212  

Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî

Mən aşığam Həkərim

Yağım, balım, şəkərim,

Gen dünya sənin olsun,

Mənə bəsdi Həkərim(4, s.403).

Qarabağın məşhur aşıqlarından biri də Aşıq Alı olmuşdur. Onun yaradıcılığı sufi-

aşıq poeziyasının parlaq səhifələrindəndir. Qarabağlılar arasında Aşıq Alının kasıb bir 

ailədən olduğu, haqq aşığı olması haqqında rəvayətlər var. Onlardan birində deyilir 

ki, “Aşıq Alı şıx olub. Öləcəyi günü, vaxtı bilirmiş” (9, s.306). Aşıq Alının bayatı və 

qoşmalarında xalq sufizminin əlamətləri görülməkdədir:

Xilqətdə pakizə, huri-qılmanam

Zahirdə insanam, bir dayan görüm.

Ümidim pənahım, cisimdə canım,

Səfalı sultanım, bir dayan görüm.

“Aşıq Alının  Türkiyə  səfəri”  adlı  dastanda Aşığın  türk  paşasının  aşığı  İqballa 

deyişməsi maraqlıdır. Bu deyişmənin bütün beytlərində sufi rəmzlərindən, vəhdəti-

vücud  nəzəriyyəsindən,  salik  sufinin  haqqa  qovuşması  üçün  keçdiyi  yollardan, 

təriqətin ehkamlarından bəhs olunur. Aşıq Alının dilindən söylənmiş bir neçə şeirə 

nəzər salaq:

Təriqətdən kamilsənsə, ay aşıx,

Şəriyəti nə ilə eylərsən aşkar?

Bey altında o noktanı bəyan et,

Mənasından məni eylə xəbərdar

Yeddi damu, səkkiz cənnət yəqin var

Yerdədi, göydədi, hardadı ənnar?

Ərşdə iki quş var, müdam dən dənlər,

Gahdan pünhan olar, gahdan da aşkar

Təriqətdən şəriyətə gəlmişəm,

Həqiqətdə doğru yolu bilmişəm

Alıyam, özüm də məətdəl qalmışam

Çərhi-dəvvarədə neçə elm var?(10, s. 245)

Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî 

 213

Misralardan  göründüyü  kimi,  Aşıq  Alının    sufi  olduğu  haqqında  rəvayətlər 

həqiqətə uyğundur. Onun şeirlərində Şahi-Mərdanın (Əli bin Əbu Talib) adının dilə 

gətirilməsi aşığın şiə sufisi olduğunu göstərir. Aşıq Alının şagirdi Aşıq Ələsgər də şiə 

sufisi olmuş kamil aşıqlardandır. Aşıq Ələsgər yaradıcılığı Azərbaycan aşıq poeziya-

sının zirvəsidir. Aşıq Ələsgər Azərbaycanda mükəmməl aşıq məktəbinin yaradıcısıdır. 

Elə bir aşıq şeiri növü yoxdur ki, onun yaradıcılığında olmamış olsun. Aşıq Ələsgər 

özü savadsız olmuşdur, lakin zəngin ədəbi irs miras qoymuşdur. Sözləri təkrir kimi, 

bəzən  cinas  kimi  işlədərək,  forma  və  məzmun  cəhətdən  bitkin  poetik  aşıq  inciləri 

yaratmışdır. Aşıq Ələsgər çeşməsindən bir-iki damlaya baxaq:

Şəriəti oxuyub, təriqət bilən, 

Haxlıx eyləyirsən, hax dinə bax, bax.

Qalmadı dünyada “mənəm” deyənlər,

Gəl Süleymanın taxtına bax, bax.

O oxuduğun Quran hardandı, hanı?

Hansı yola dəvət edir insanı?

Salıbsan zindana gözəl bir canı,

Sahibinə bax-bax, baxdına bax-bax! 

Ələsgərin qəlbi gedib qaralar,

Şəfa bilmir qəlbindəki yaralar,

Qoca səfa sürər, gözəl saralar,

Yamanına bax-bax, bəxdinə bax-bax.(9, s. 320)

Könül, sən ki, düşdün eşqin bəhrinə,

Narın çalxan, narın silkin, narın üz,

Dost səni bağında mehman eləsə,

Almasın dər, gülün iylə, narın üz. 

Aşıx olan sözün deməz tərsinə,

Tər yalan dünyada gedər tər sinə.

Tər sinəyə qismət olsun tər sinə,

Qoy söykənsin narın üzə narın üz..(9, s. 321)

214  

Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî

Aşıq Abbas Tufarqanlı, Miskin Vəli, Aşıq Şəmşir  və b. aşıqların yaradıcılığın-

da  da  sufi-dərviş  simvollarına  rast  gəlirik.  Bu,  xalq  sufizminin  aşıq  ədəbiyyatında 

mövqeyini bir daha təsdiqləyir. 

Qeyd etmək lazımdır ki, xalq lətifələrində, xalq oyun mərasimlərində də təsəvvüf 

elementləri vardır. Eyni zamanda xalq inamlarında, şaman əfsanələrində, bayatılar-

da və digər folklor janrlarında xalq sufizminin izlərini görmək mümkündür. Bu onu 

göstərir ki, təsəvvüf ictimai hadisə kimi xalqın həyat tərzinə, dünyagörüşünə daxil 

olmuş, yazılı ədəbiyyatdan daha əvvəl xalq ədəbiyyatında özünə yer tutmuşdur. 

Azərbaycanın cənub bölgələrində qışda keçirilən Xıdır Nəbi mərasimləri xalq su-

fizmi ilə bağlı oyun mərasimlərdəndir. Bu mərasim zamanı evlərdə növbənöv çərəz, 

şirniyyat hazırlanır süfrəyə qoyulur, məhəllə uşaqları evlərdən mahnı oxuya-oxuya 

pay yığırlar:

Çatma, çatmıya,

Çatma yerə batmıya.

Hər kəs Xıdıra ləyaxlı pay verməsə,

Muradına çatmıya (4, s.92) 

***

Xıdıra Xıdır deyəllər,

Xıdırın payın verəllər.

Bu  mərasim  başqa  xalqlarda  “Xıdırəlləz”  (Xıdır  İlyas)  adyla  tanınmaqdadır. 

Sufilər üçün Xıdırın (Xızır) adı müqəddəslər sırasındadır. Sufi şairlərin dilində Xı-

dırın ölməzlik qazanması, müridlərə yol göstərən  mürşid olması diqqəti çəkir. Bəzi 

mənbələrdə Xızırın insanlara yol göstərərək sufi olmasında, vəli olmasında rolu olma-

sı qeyd olunur. Rəvayətə görə  Əhməd Yasəvinin xidmətçisi Süleyman Bakırganini, 

Baba İlyas Xorasanini vəlilik mərtəbəsinə qaldıran Xızır olmuşdur (2, s. 97). Xalq 

inamlarında isə Xızırın evlərə ruzi-bərəkət verməsi, çətin vəziyyətə düşənlərə  kömək 

olması  haqqında  xeyli  inamlar  vardır.  Günümüzdə  Güney  Azərbaycanda  yaşayan 

Əhli-həqq təriqəti üzvləri Xıdır mərasimlərini bayram kimi qeyd edərək  yaşadırlar. 

Xalq ədəbiyyatında sufilik məsələsindən danışarkən Molla Nəsrəddin lətifələrini 

xatırlamaq yerinə düşər. Lətifələrdə Mollanın dünya malından uzaq, kasıb, həmişə 

ehtiyac  içində  olan  müdrik  qoca  olduğu  görünür.  Onun  lətifələrində  sətiraltı  dərin 

mənası  gizlənən  lətifələr  vardır  ki,  Mollanın  Allaha  sadiq,  insanlara  mərhəmətli, 

Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî 

 215

köməkçi, övliya kimi müqəddəs ruh sahibi olduğunu göstərir. Lətifələrin birində de-

yilir ki, Molla Nəsrəddin yoldaşları ilə çaya balıq tutmağa gedir. Balıqları tutub qaba 

qoyduqca yoldaşları qəsdən oğurlayıb öz qablarına yığırlar. Axırda yığışıb getmək 

istəyəndə Molla baxır ki, qabda bir dənə də balıq yoxdur. Üzünü çaya tutub deyir: 

-- Üzümə niyə baxırsan? Boş gəldim, boş da gedirəm. Daha boynuma minnət zad 

qoyma! (11 , s. 209).

Burada  insanın  fani  dünyaya  əliboş  gəlib,  əliboş  da  getməyinə  işarə  vurulur. 

Dünyanın mal mülkü insanın tutduğu balıqlardır. Çay isə İlahi Qüdrətə işarədir. Və 

yaxud başqa bir lətifədə deyilir ki, Molla bazarda bir nəfər görür, salamlaşır, görü-

şür. Sonra kişidən soruşur: -- Qardaş sən kimsən? Kişi deyir: -- İndi mənim kim ol-

duğumu bilmirsən, bəs niyə belə cani-dildən qucaqlayıb öpürsən? Molla deyir:--  

Vallah baxdım ki, paltarın paltarıma oxşayır, saqqalın saqqalıma, dedim bəs mənsən 

(11, s. 201). Bu lətifədə insanların müxtəlif bədənlərdə, müxtəlif geyimlərdə, lakin 

eyni ruh daşıyıcısı olması ideyası diqqətə çatdırılır. Vəhdəti-vücud fəlsəfəsinin insana 

verdiyi qiymət burada açılır. Heç kim heç kimdən üstün deyil, lakin özünü və Allahını 

tanıyan insan cahil birisindən üstün ola bilər. 

Nəticə olaraq onu demək olar ki, sufilik mistik cərəyan kimi xalq ədəbiyyatının 

bütün sahələrini əhatə etmişdir. Azərbaycan şifahi və yazılı ədəbiyyatının əsas hissəsi, 

həmçinin aşıq ədəbiyyatının böyük hissəsi sufizmlə bağlıdır. Burada onlara qısaca 

toxunuldu. Sonrakı tədqiqatlarda bu mövzunun araşdırılması  davam etdiriləcəkdir.