ƏZİzxan tanriverdi
Yüklə 2,9 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ürüydə
|
Qısırca yengə: yalnız III boyda işlənmişdir; antroponimik modeldəki “qısırca” doğmayan, “yengə” isə gəlin köçürülən za- man onun yanınca gedən və ona rəhbərlik edən qadın mənasında- dır; qorqudşünaslıqda bəzən ləqəb kimi verilir, əslində, ayamadan başqa bir şey deyil; qohumluq əlaqələri barədə heç bir fikir söy- ləmək olmur. Qutlu Mələk: “müqəddimə”də işlənən qadın adlarındandır; “qutlu” apelyativi xeyirli, mübarək, uğurlu mənasındadır, ərəb “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 109
mənşəli “mələk” apelyativi isə “fövqəltəbii bir məxluq”, “gözəl”, “həlim” anlamlıdır; onun qohumluq əlaqələri bəlli deyil. Paşa: “müqəddimə”də bir dəfə işlənmiş bu adın mənası belə izah olunur: farsların “padşah” sözü əsasında yaranıb; “baş ağa” modelinin transformasiyasından başqa bir şey deyil; ağa, cənab mənasındadır; “Kitab”da qadın adı kimi işlənsə də, müasir Azər- baycan antroponimikasında kişi adı kimi səciyyəvidir; Paşanın qohumluq əlaqələrinin ifadə olunmasına rast gəlinmir. Selcan xatun: IV boyun əsas qəhrəmanlarından biridir; həm də gözəllik simvollu “Sarı tonlu” ləqəbi ilə tanınır; “gözəllik sərvəri”, “incə tonlu” kimi epitetlər birbaşa onun gözəlliyini ifadə edir; antroponimik modeldəki “xatun” sözü qadın, xanım məna- sındadır; “Selcan” adı isə bir neçə müstəvidə izah olunur: can dincliyi, qəlb sakitliyi mənasında; işıqlı sima, parlaq vücud mə- nasında...; qohumluq əlaqələri aşağıdakı kimidir: atası – Təkür əri – Qanturalı qayınatası - Qanlı qoca qayınanası – mətndə ona birbaşa işarə olunur
sında izah olunur; qohumluq əlaqələri müşahidə olunmur. Zəlixa: “müqəddimə”də işlənən qadın adlarındandır; mənşə- yi və mənası ilə bağlı müxtəlif fikirlər var: yəhudi mənşəli olub, sürüşkən, sürüşən mənasındadır; ərəb mənşəli olub, su pəriciyi, çox gözəl, məsum, lətafətli mənasındadır; onun qohumluq əla- qələri bəlli deyil.
ğışlanmış” anlamlı “Zebida” və “allahın töhfəsi” anlamlı “Zabdi- yel” adları ilə bağlı olduğu göstərilir; müasir Azərbaycan antrto- ponimikasında “Zibeydə” şəklindədir; “Kitab”da onun qohumluq əlaqələri ilə bağlı heç bir informasiya yoxdur.
cümləsinin struktur-semantik yükünü daşlaşmış şəkildə yaşadan “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 110
qadın adlarındandır; onun qohumluq əlaqələrinin ifadə olunmasına rast gəlinmir. Oğuz kişilərinin qohumluğu, kafirlərin qohumluğu, Oğuz xanımlarının qohumluğu kimi məsələləri araşdırarkən qeyri-real və ya poetik antroponimlərə münasibət bildirmədik. Prinsipcə buna ehtiyac da yoxdur. Amma “Kitab”dakı antroponimlərin ümu- mi mənzərəsi daha aydın görünsün, – deyə poetik antroponimlər- dən də bəhs etməyi məqsədəuyğun hesab edirik:
boyda müşahidə olunur (Ayişə ilə Fatimənin nigahı su!); apel- yativi ərəb mənşəli olub, diri, canlı, ölməz mənasındadır. “Ayişə” “Kitab”da poetik mənanı qüvvətləndirən bir ad kimi iki dəfə iş- lənmişdir: “müqəddimə” də evin dayağı olan qadın məhz Ayişəyə bənzədilir; II boyda isə su kultunu reallaşdıran, daha doğrusu, onun böyüklüyünü ifadə edən vasitələrdən biri kimi çıxış edir. Müasir antroponimikamızda az təsadüf olunan qadın adların- dandır.
antroponimdir; antroponimik modeldəki “boz atlu” vahidi at kultu ilə bağlıdır; “Xızır” isə daha çox “xeyirxah” mənasında izah olu- nur. Müasir etnoqrafiyamızda “xızır günü”, toponimikamızda isə Xızır//Xıdır şəklində mühafizə olunur.
ponimlərdən biridir; “dəpəsində bir gözi” birləşməsinin inkişafı əsasında yarandığı göstərilir.
mədiŋ sağ yanında namaz qılan Əbubəkr siddiq görkli!”; ərəb mənşəli “Əbubəkr” adı “Bəkirin atası” modelinə uyğun gəlir; bəkr (bakir) apelyativi saf, təmiz, ləkəsiz mənasındadır. Əli: “müqəddimə”də işlənib (Qılıc çaldı, din açdı şahi- mərdan Əli görkli); “şahi-mərdan” imam Əlinin epitetlərindən biridir; Müasir antroponimikamız baxımından da səciyyəvi olan “Əli” adı ali, ulu, yüksək və nəcib kimi mənaları ifadə edir. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 111
nimdir; ölüm mələyinin adı kimi səciyyələndirilir.
cümlələrdə “Fatimə” də işlənmişdir; bu isə o deməkdir ki, Ayişə ilə Fatimə “Kitab”da eyni obrazı, eyni varlığı qüvvətləndirən adlar kimi çıxış edir; ərəb mənşəli, süddən kəsilmiş, döşdən ayrılmış anlamlı “Fatimə” (Məhəmməd peyğəmbərin qızı, imam Əlinin arvadı da bu adı daşımışdır) müasir antroponimikamız üçün də səciyyəvidir.
görkli) və II boyda (Həsən ilə Hüseynin həsrəti su... Şah Həsənlə Hüseynin beşigi agac!) işlənmişdir; sonuncu nümunələrdə ərəb mənşəli gözəl, qəşəng anlamlı Həsən antroponiminin işlənməsi təsadüfi deyil. Belə ki, Həsən imam Əlinin oğullarından birinin adıdır. Hüseyn: “müqəddimə” və II boyda “Həsən” adı ilə birlikdə işlənmişdir; ərəb mənşəli olub, gözəl mənasındadır; Həsən və Hüseyn adları müasir Azərbaycan antroponimikasında da intensiv- liyi ilə fərqlənir Məhəmməd: “Kitab”da daha çox müşahidə olunan dini adlardan biri və birincisidir; sonuncu peyğəmbər və islam dininin banisi Məhəmmədin adı “Kitab”da belə təqdim olunur: Din sərvə- ri Məhəmməd, Adı görklü Məhəmməd, Adı görklü Məhəmməd Mustafa, Məhəmməd Mustafa; ərəb mənşəli Məhəmməd adı tərif- lənən, hamının tərif etdiyi, şərəfli mənasındadır; türk və şərq xalq- ları antroponimikası baxımından səciyyəvidir.
əsası ağac!); Musa adı yəhudi mənşəli Moiseyin ərəb dilinə uyğunlaşdırılmış variantı hesab olunur; məna yükü belə səciyyə- ləndirilir: Musa – suya batmaqdan xilas olmuş uşaq; möcüzəçi; Kəlim – müsahib, söhbət edən...
Osman Üffan oğlı görkli); antroponimik modeldəki “osman” adı ərəb mənşəli olub, ağırtərpənən, astagəl mənasındadır, həm də ata
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 112
adı kimi çıxış edir; oğul adı kimi işlənmiş “Üffan” da ərəb mənşəli apelyativ əsasında yaranıb, comərd, saxəvatli kimi mənaları ifadə edir.
Pəri: VIII boyda işlənib; fars mənşəli “Pəri” gözəl bir qadın surətində sehrbaz və cadugər, məcazi mənada isə çox gözəl qadın və ya qız mənasında izah olunur; “Kitab”da “Pəri qızı” şəklində verilir (Pəri qızınıŋ birini tutdı...); onun sehrbazlığı Təpəgözün barmağına üzük keçirərkən dediyi “Oğul, saŋa ox batmasun, tənü- ŋi qılıc kəsməsün!” cümləsində obrazlı şəkildə canlandırılıb. “Kitab”dakı Dəpəgöz, Boz atlu Xızır, Pəri kimi obrazlar mi- fik olsa da, real obrazlar kimi canlandırılır, hər birinin özünəməx- sus dili vardır. Digər tərəfdən, bəzi real obrazların müəyyən xarak- terik cəhətləri məhz mifik obrazlar kontekstində açılır, bir sıra ha- disələrin semantik dinamikası da mifik obrazlarla reallaşır. Mə- həmməd, Əli, Ayişə kimi dini məzmunlu adlar isə mətndəki poetik mənanı qüvvətləndirməyə xidmət edir. Oğuz kişiləri, Oğuz xanımları və kafirlərin qohumluğu ilə bağlı təqdim etdiklərimiz bir sıra məqamlara, eyni zamanda gizli motivlərə işıq salır: İç Oğuzla Daş Oğuzun qohumluq münasibət- ləri barədə müəyyən təəssürat yaradır; Oğuz cəmiyyətində təkar- vadlılıq, tayfadaxili və tayfadan kənar nikahların koordinatlarını faktlarla arqumentləşdirməyə imkan verir; Oğuz cəmiyyətində qohumluq əlaqələri, qohumluq münasibətləri və qohumluq dərəcə- lərinin ən səciyyəvi cəhətlərinə aydınlıq gətirir; Oğuz cəmiyyəti- nin idarə olunmasında yaxın və uzaq qohumların rolu və mövqeyi ilə bağlı dolğun fikirlər söyləməyə əsas verir... Burada bəzi məsə- lələrə daha geniş müstəvidə münasibət bildirməyi zəruri hesab edirik: – yaxın qohumlara, o cümlədən oğula və qardaşa güvənmə, arxalanma “Kitab”dan bir leytmotiv kimi keçir. Bu, Qazanın dilin- dən verilmiş parçalarda qabarıq şəkildə görünür:
“Qalın Oğuz elində bir oğlum var, - Uruz adlu Bir qartaşım var, – Qaragünə adlu Yeŋidən toğanıŋı dərgürmiyələr” (D-281); “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 113
– böyük oğlu və böyük qardaşı olmayan Oğuz bəyi kədər- lənir, qəm-qüssə işində olur: “...Bəkil aru turdı, ağladı. Aydır: “Ulu oğlım, ulu qardaşım yoq...” (D-241). Bu cəhət Baybörənin timsalında daha aydın görünür. Bələ ki, o, dayağı – oğlu olmadığı üçün yurdunun boş qalacağından nəinki təəssüflənir, hətta uşaq kimi zarıyır, ağlayır: “...Baybörə bəg aydır: “Xan Qazan necə ağlamıyayın, necə bozlamıyayın? Oğulda ortacım yoq, qartaşda qədərim yoq! Allah-təala məni qarğayıbdır... Bəglər, tacım-təxtim içün ağlaram. Bir gün ola, düşəm öləm, yerimdə-yurdumda kimsə qalmıya”, - dedi” (D-68). Bu parçanın ümumi semantik yükü Qa- zanın dilindən verilmiş parça ilə əsasən eyni xətdə birləşir: “Ya- rınkı gün zəman dönib, bən ölib sən qalıcaq tacım-taxtım saŋa ver- miyələr, - deyü soŋımı aŋdım, ağladım, oğul! – dedi” (D-125); – qardaşı olan igid daha hünərlidir, daha cəsurdur, qardaş- sızda isə bu cür keyfiyyətlər yoxdur:
“Qardaşlu yigitlər qalqar-qopar olur, Qardaşsız miskin yigit əŋsəsinə yumruq toqunsa, Ağlayubən dört yanına baqar olur” (D-112); – Oğuz cəmiyyətinin idarə olunmasında yaxın qohumların rolu böyükdür, onların sözü daha tez eşidilir. Bu cəhət Qaragünə ilə Qılbaşın dialoqunda aydın şəkildə ifadə edilib: “...Qılbaş aydır: “Sən qardaşısan, sən var!” – dedi” (D-301); – Oğuz cəmiyyətində hakimiyyətdə olan şəxs daha çox oğlu- na etibar edir, özündən sonra oğlunu görmək istəyir. IV boydan məlum olur ki, Qazan xan öz qərargahını qardaşı Qaragünəyə, dayısı Aruza yox, məhz oğlu Uruza etibar edir. Qazanla Aruzun dialoquna diqqət yetirək: “...Atağuzlu Uruz qoca (Aruz qoca – Ə.T.) iki dizinin üstinə çökdi. Aydır “Ağam Qazan, sası dinlü Gürcüstan ağzında oturar- san, orduŋ üstinə kimi qorsan?” Qazan aydır: “Üç yüz yigidlən oğlum Uruz mənim evim üstinə tursun”, - dedi” (D-38); “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 114
– “Kitab”da Oğuz cəmiyyətinin idarəçilik sistemi obrazlı şə- kildə canlandırılıb. Qazanın dilindən verilmiş sintaktik bütövdəki bəzi misralara nəzər salaq:
“Bəri gəlgil, qulunum oğul! Sağım ələ baqduğımda Qartaşım Qaragünəyi gördim, - Baş kəsübdir, qan dökipdir, Çöndi alubdır, ad qazanubdır. Solım ələ baqduğımda Tayım Uruzu gördim, - Baş kəsübdir, qan dökipdir...” (D-124, 125) Bu misraların qarşılaşdırılması onu göstərir ki, sağ tərəfdə oturanlar qan qohumları (ata xətti ilə qohumluq), sol tərəfdə otu- ranlar isə süd qohumlarıdır (ana xətti ilə qohumluq). Deməli, Qazan xanın Qaragünə, Qarabudaq kimi ata qohum- ları onun sağ tərədində, Aruz, Qıyan Səlcik kimi ana qohumları isə sol tərəfində əyləşiblər. Burada “Kitab”ın poetik strukturunda- kı sağ və sol məsələsini sistemli şəkildə, həm də tarixi-linqvistik müstəvidə araşdırmış A.Hacıyevin fikirlərini təqdim etməklə kifa- yətlənirik: “...sağ bəglər birləşməsində “ağıllı, düşüncəli bəylər” anlamının ifadə olunduğunu söyləmək daha məntiqi səslənir... “sol” arxaizmi türk dilinin erkən formalaşma dövründə geniş əks olunmuş y - s əvəzlənməsi yolu ilə məhz həmin “yol” arxaizmin- dən törəmiş və eynilə “əmrə müntəzir, hazır, əməl edən,, yerinə yetirən” anlamlarını bildirmişdir... “Dədə Qorqud kitabı”nda ... sağda oturanlar öz ağlı, düşüncəsi ilə xaqana məsləhət verən, solda oturanlar isə onun əmrini yerinə yetirənlər, yəni “buyruq bəyləri” kimi səciyyələndirilmişdir” 1 . Bu izahlar Bayındır xanın nəvəsi Uruza, eyni zamanda vəziri Qazlıq qocanın oğlu Yegnəyə olan münasibətlərini müəyyənləşdirməyə imkan verir: “... Bayındır xanıŋ ... sağ yanında Qazan oğlı Uruz oturmış idi. Sol yanında
1 A.Hacıyev. “Dədə Qorqud kitabı”: oxunuşlar, açımlar. Bakı, 2007, səh.144-145. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 115
Qazlıq qoca oğlı Yeynək turmışdı” (D-67). Bu parçanın semantik yükü Uruzu ağıllı və düşüncəli, Yeynəyi isə əmri yerinə yetirən, əmrə hazır olan bir obraz kimi səciyyələndirməyə imkan verir. Burada onu da qeyd edək ki, III boyun əvvəlində təhkiyəçinin dilindən verilmiş yuxarıdakı parça”Kitab”ın sonrakı boylarında inkişaf etdirilib, hətta bu, bütöv bir boyun ümumi semantik yükü ilə üzvi şəkildə bağlanır. Konkret desək, Yeynəyin III boydakı statusu VII boyda (“Qazlıq qoca oğlu Yeynək boyu”nda), yaxud Uruzun III boydakı statusu XI boyda (“Salur Qazanın dustaq olduğu və oğlu Uruzun onu xilas etdiyi boy”da) tam şəkildə reallaşır. Yeri gəlmişkən, bu cür detallar “Kitab”dakı boylararası əlaqə baxımından da əhəmiyyətlidir; – sağ və sol tərəf məsələsi Oğuzların döyüş səhnələrinin təs- virində də özünü göstərir. Amma burada sağ cinahda süd qohum- ları (ana xətti ilə qohumlar), sol cinahda isə qan qohumlarının (ata xətti ilə qohumluq) vuruşması təsvir olunur: “Taş Oğuz bəglərilə Dəli Tondaz sağdan dəpdi. Cılasun yigitlərlə Qaragünə oğlı Budaq soldan dəpdi. İç Oğuz bəglərilə Qazan dopa dəpdi...” (D-64). Qeyd etdiyimiz kimi, Daş Oğuz bəyləri Qazanın dayısı tərəf- dir, Dəli Dondaz da dayısı nəvəsidir. Dəli Budaq (Qarabudaq) isə qardaşı oğlu və kürəkənidir. “Kitab”dakı bu cür hadisələrə qədim türk mənbələri kontekstində münasibət bildirən Anar yazır: “...bu iki qismlə bərabər sağ və sol bəyləri bölünmək sistemi də vardır. Kökləri hələ Atillaya gedib çıxan bu sağ-sol məsələlərinin Oğuz təfəkküründə böyük əhəmiyyəti olub... “Kitabi-Dədə Qorqud”da da bu sağ və sol məsələsinə riayət olunur. Döyüşdə hansı igidin sağdan, hansının soldan təpdiyi göstərilir...” 1 . Bu qeydlərə təkcə onu əlavə edirik ki, istənilən döyüşdə sağ və sol tərəfdən hücum etmə şərtidir və bu nisbət situasiyadan asılı olaraq tez-tez dəyişə bilər; – qohumların birlikdə yürüşü diqqətçəkən detallardan biri kimi görünür: “Beyrək, Yegnək, Qazan bəg, Qarabudaq, Dəli
1 Anar. Dədə Qorqud dünyası. Sizsis. Bakı, 1992, səh.45. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 116
Tondaz, Qazan oğlu Uruz bəg – bunlar hasara yüriş etdilər” (D- 120). Burada adları çəkilən qəhrəmanların əksəriyyəti Qazanın qohumlarıdır. Dəqiq desək, Uruz – oğludur, Qarabudaq – qardaşı oğlu və kürəkənidir, Dəli Ton-daz – dayısı nəvəsidir, Beyrək – şərti olaraq dayısı kimi götürdüyümüz Baybican məlikin kürəkənidir. Bu sistemdən yalnız “Yegnək” kənarda qalır ki, o da Qazanın qayına- tası Bayındır xanın vəziri Qazlıq qocanın oğludur; – yaxın qohumların münasibətlərində etik qaydaları gözləmə, həm də bir-birlərinə dərin hörmət və məhəbbət bəsləmə müşahidə olunur (bu sistemdə Qazanla Aruzun, Beyrəklə Aruzun ... mü- nasibətləri istisnadır). Bu aşağıdakı detallarda daha aydın görünür: – baba (Bayındır) nəvəsini sağ yanında - ən hörmətli, ən mötəbər yerdə oturdur: “Bayındır xanıŋ ... sağ yanında Qazan oğlı Uruz oturmuş idi” (D-67); – nəvə (Uruz) babanın (Bayındırın) yanında böyüdüyü üçün atasını tanımır, daha doğrusu, babasını atası hesab edir: “Uruz qaqdı, aydır: “Mərə qavat, mənim babam Bayındır xan degilmi- dir?” Ayıtdı: “Yox, ol, ananıŋ babasıdır, səniŋ dədəŋdir” (D-282); – ata oğluna “evimin dayağı”, gözümün işığı” kimi sözlər deyərək oxşayır, onu bütün Oğuz elinin sevimlisi kimi dəyərlən- dirir:
“Oğul! Dünlügü altun ban evimiŋ qəbzəsi oğul!... Görər gözüm aydını oğul! Tutar belüm qüvvəti oğul! Qalın Oğuz imrəncisi, canım oğul!” (D-119); – oğul atasının namusu , qeyrəti üçün başını qurban verməyə hazırdır: “Oğul da qılıc quşanur baba ğeyrətiçün, Mənim də başım qurban olsun sənüŋçüŋ – dedi” (D-131); – ana yaralı oğlunu sağaltmaq üçün döşündən (əmcəyindən) südlə qanı qarışıq çıxarır: “...Sıqdı südlə qan qarışıq gəldi” (D-29); Oğlunun darda olduğunu düşünən ananın qurumuş sinəsində südü oynayır: “Qurumışca köksimdə südim oynar” (D-137); “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 117
“Ana həqqi – təŋri həqqi” deyimi ilə silahlanmış oğul (Qa- zan) kafirdən arvadını (Burla xatunu), oğlunu (Uruzu) yox, məhz anasını geri istəyir. Hətta anası qaytarılsa, döyüşmədən geri dö- nəcəyinə belə söz verir: “Qarıcıq anamı gətürüb durursan, mərə kafər, anamı vergil maŋa Savaşmadın, uruşmadın qayıdayım – gerü dönəyim, gedə- yim, bəllü bilgil,- dedi “(D-58); – ər arvadını özünün ən yaxın yoldaşı, silahdaşı hesab edir, həm də ona sonsuz hörmət və məhəbbət bəsləyir; – arvad ərini nəinki dərin məhəbbətlə sevir, hətta onun yo- lunda ölməyə belə hazırdır; – “diliŋ içün öləyim”, - deyən qardaş qardaşının yolunda hər şeyə hazırdır: “...qardaşsız Oğuzda turmazam” (D-257); – bacı üçün qardaş ən böyük nemətdir, uca dağdır, kölgəli uca ağacdır: “Qarşu yatan qara tağım yıqılubdır ... Kölgəlicə qaba ağacım kəsilübdir...” (D-104); – bacının bacıya münasibəti daha çox onların qardaşlarına münasibəti kontekstində müəyyənləşir ki, bu da, əsasən, Beyrəklə bağlı süjetlərdə təsadüf olunur. Belə ki, Beyrəyin ölüm xəbərini eşidən bacıları ağ çıxarıb, qara geyirlər, “Vay, bəgim qardaş! Mu- radına-məqsuduna irməyən yalŋuz – qardaş!” – deyərək ağlaşırlar; – qardaş (Dəli Qarçar) bacısını istəyənləri öldürməkdə israrlıdır: “...Dəli Qarçar deyirlər. Qız diləyəni öldürər” (D-81); qardaş (Beyrək) özünə toy elədiyi kimi, bacılarını da ərə verir: “Beyrək dəxi yedi qız qarındaşını yedi yigidə verdi” (D-121); – qayınata və qayınana gəlinə hörmət edir, onu yüksək şəkil- də dəyərləndirirlər: “Yolıŋa qurban olayın gəlincigüm!” (D-117); – gəlin qayınatası və qayınanasını atasından və anasından üstün bilir: “Atamdan yegrək qayın ata! Anamdan yegrək qayın ana!” (D-262). “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 118
“Kitab”da nənənin nəvəyə, eləcə də nəvənin nənəyə müna- sibətləri ilə bağlı detallara rast gəlinmir (baxmayaraq ki, Qazanın qarıcıq anasının Uruz, Qarabudaq... kimi nəvələri var). – “Kitab” da təsvir olunan boy qəhrəmanlarının (Oğuz bəylə- rinin) əksəriyyətinin həyat yoldaşı var: Qazan – Burla xatun, Bey- rək – Banıçiçək, Qanturalı – Selcan xatun ... Dirsə xan – xatunu, Bəkil – xatunu... Boy qəhərəmanlarından üçü (Buğac, Basat və Yegnək) bu sistemdən kənarda qalır; – boylarda təsvir olunan, daha doğrusu, adları bəlli olan Oğuz xanımlarından ikisinin ailəsi yoxdur: Boğazca Fatma, Qısırca Yengə; – kafir qızları Qazan xanın şadlıq məclislərinin bəzəyi, yara- şığıdır. Onların gözəlliyi “Kitab”da son dərəcə gözəl, dəbdəbəli bir üslubda çatdırılır: “...Toquz qara gözlü, xub yüzlü, saçı ardına urulu, köksi qızıl dügməli, əlləri biləgindən qınalı, barmaqları ni- garlı məhbub kafər qızları Qalın Oğuz bəglərinə sağraq sürüb içərlərdi” (D-36). Bu parçanın bədii-estetik siqləti X.Koroğlunun da diqqətin- dən yayınmayıb: “Belə təmtəraqlı şənliyə heç bir oğuz epik abidə- sində rast gəlinmir, amma bu şənlik, şübhəsiz, naturadan çəkilmiş- dir – görkəmli oğuz bəyləri Qafqazda və Kiçik Asiyada belə şən- liklər düzəldirdilər və burada çox güman ki, xristian qızları – məğ- lub hökmdarların qızları qulluq edirdilər. Faktlar göstərir ki, Qaf- qaz və Kiçik Asiya oğuzlarının, görünür, düşmənin əsir qızlarını kəniz etmək adətləri varmış...” 1 .
Bu qeydlərə onu da əlavə etməyi vacib hesab edirik ki, Oğuz bəyləri xristian qızları ilə təkcə bir kəniz kimi rəftar etməyib. Kon- kret desək, həm də bu qızlarla ailə qurub, onlara Oğuz cəmiyyə- tinin ən xoşbəxt xanımları statusunu qazandırıblar. Ən maraqlısı isə budur ki, “Kitab”da bu tip qadınların xris- tian keçmişi daha çox üstüörtülü şəkildə verilir. Burada Oğuz xa- nımlarını İç Oğuz, Daş Oğuz və kafir qızları kontekstində araş-
1 X.Koroğlu. Oğuz qəhrəmanlıq eposu. Bakı, 1999, səh.109. |