ƏZİzxan tanriverdi
Yüklə 2,9 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- -dıqda 4 .
- -duğımda, -duğında, -dügimdə, -dügində.
- Düzəltmə sözlərdə zaman-məkan vəhdəti.
- TEMPORALLIĞIN LEKSİK VAHİDLƏRLƏ İFADƏSİ
- Temporal zərflər (zaman zərfləri)
- İndiki zaman məzmunlu zərflər Dərhal.
|
201
dinamikası barədə müəyyən təəssürat yaradır. Amma bu dinami- kanı ellipsis kontekstində izləmək, onun məntiqi əsaslarını dəqiq- ləşdirmək lazım gəlir. Bəri başdan qeyd edək ki, “Kitab”ın Zeyna- lov-Əlizadə nəşrində (Bakı, 1988) yuxarıdakı nümunələr mətnin semantikasına uyğun sadələşdirilib: bağlananda-bağlanan, sıqla- yanda (sızlamaq) – sızlayan, talbınanda (qanad çalmaq) – qanad çalan. Həmin feli bağlamaları belə bərpa etmək olar (ellipsisə uğ- ramış sözləri əlavə etməklə): bağlananda-bağlanan vaxtda (anda, zaman-da...); sıqlayanda-sıqlayan vaxtda (anda, zamanada...), talbı-nanda-talbınan vaxtda (anda, zamanda...). Bu o deməkdir ki, -anda
2 şəkilçisindəki -da 2 morfemi substantivləşmə nəticəsində ellipsisə uğramış sözün funksiyasını yerinə yetirir. Deməli, -anda 2
şəkilçisinin məkan deyil (əslində, prinsipcə -da 2 yerlik hal şəkilçi- sinə görə -anda 2 məkan məzmunlu şəkilçi kimi sabitləşməli idi), məhz zaman məzmunlu feli bağlama şəkilçisi kimi sabitləşməsi heç də təsadüfi deyil. Zaman məzmunlu gün, ay, il kimi isimlərə - da 2
lər də dediklərimizi arqumentləşdirə bilər. Burada yekun kimi o da vurğulanmalıdır ki, -anda 2 şəkilçisi “Kitab”ın məhz Azərbaycan dilində yazıldığını şərtləndirən ən mühüm detallardan biridir: “Bu şəkilçi indi də Azərbaycan dilində canlıdır və türk dillərindən Azərbaycan dilini fərqləndirici bir əlamət kimi işlənməkdədir. Bu şəkilçinin “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarında işlənməsi bir daha isbat edir ki, ümumxalq Azərbaycan dili özünə xas olan cəhətlərilə IX-XI əsrlərdə artıq müstəqil bir dil halında formalaşmışdır” 1 ;
-dıqda 4 . Zaman məzmunu ifadə edən -dıqda (-dikdə, -duq- da, -dükdə) feli bağlama şəkilçisi türkoloji araşdırmalarda belə sə- ciyyələndirilir: -dıq (keçmiş zaman məzmunlu feli sifət şəkilçisi) + -da
2 (ismin yerlik hal şəkilçisi). -dıqda, -dikdə şəkilçili feli bağ- lamalara “Kitab”ın dilində az təsadüf olunur: “Oğuzuη ala gözli qızı-gəlini bildıqda//Hər kişi sözün söylədikdə” (D-197). Bu nü- munələrdəki feli bağlamalardan “bildıqda”nın transkripsiyasını
1 Ə.Dəmirçizadə. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarının dili. Bakı, 1959, səh.110. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 202
“boyla (dıqda)” şəklində məqbul hesab edən Ə.Dəmirçizadə tür- koloji araşdırmalara, dəqiq desək, N.K.Dimitriyevə istinad edərək yazır: “... boyla (dıqda), söylə (dikdə) feillərinə bitişdirilmiş “- dıqda, -dikdə” şəkilçiləri də prof.N.K.Dimitriyevin çox doğru qeyd etdiyi kimi, -dıq, -dik şəkilçilərinə hal şəkilçisinin bitişdi- rilmə ilə əmələ gətirilmiş və işin olma anını bildirmək üçün işlən- mişdir”
1 . Heç şübhəsiz ki, “işin olma anı” -dıq, -dik şəkilçisinə bi- tişdirilmiş -da 2 yerlik hal şəkilçisi baxımından izah olunarkən el- lipsisə uğramış və ya nəzərdə tutulmuş an, zaman, vaxt və s. kimi zaman məzmunlu leksik vahidlərin -da 2 morfemində ehtiva olun- masına da diqqət yetirilməlidir. Qeyd edək ki, problemə bu kon- tekstdə yanaşma -dıqda, -dikdə şəkilçisinin etimoloji əsaslarını dəqiqləşdirməyə imkan verir. Müq.et: bildıqda (bildikdə) -bildıq anda// vaxtda//zamanda...; söylədikdə-söylədik anda//vaxtda //za- manda (burada -dıq şəkilçili feli sifətlərin qədim türk dili üçün sə- ciyyəvi olduğunu xatırlatmaq lazım gəlir. “Oğuznamə”də: “Toğ- madıq oğlana ad qoma”);
lu bu feli bağlama şəkilçisində üç şəkilçi morfeminin sintezi görü- nür: -duq (keçmiş zaman məzmunlu feli sifət şəkilçisi); -ım, -ın, - im, -in... (mənsubiyyət kateqoriyasının şəkli əlamətləri); -da (is- min yerlik hal şəkilçisi). Ə.Dəmirçizadə “Kitab”da işlənən “baq- duğımda”, “gəldügində” sözlərindən bəhs edərkən yazır: “...-du- ğumda, -dügündə şəkilçiləri -duq, -dük şəkilçisi ilə əmələ gətirilən feli sifətin və ya, daha dürüstü, M.Kaşğari “Divan”ında göstəril- diyi kimi, -duqi, -duqum, -duqun və -dugi, -dügüm, -dügün şəkil- çiləri ilə şəxslənmiş xüsusi növlü məsdərlərin axırına yerlik hal şəkilçisi -da, -də bitişdirilməklə alınır” 2 . -anda 2 , -dıqda (-dikdə, - duqda, -dükdə) şəkilçilərində olduğu kimi, duğımda, -duğında, - dügimdə, -dügində feli bağlama şəkilçisindəki -da 2 yerlik hal şə- kilçisi də özündə ellipsisə uğrayan və ya nəzərdə tutulan zaman
1 Ə.Dəmirçizadə.“Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarının dili. Bakı, 1959,səh.110-111. 2 Yenə orada. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 203
məzmunlu sözlərin (an, vaxt, çağ ...) məna yükünü əks etdirir. Bə- zi nümunələrə nəzər salaq: “Beyrək yayı gördügində yoldaşlarını andı, ağladı” (D-108). Buradakı “gördügində” feli bağlamasını be- lə bərpa etmək olar: gördügi anda (vaxtda...), yaxud “Sağım ələ baqduğımda” (D-124) feli birləşmənin tərkibindəki “baqduğımda” feli bağlaması baqduğım anda (vaxtda...) şəklində bərpa oluna bilir.
Düzəltmə sözlərdə zaman-məkan vəhdəti. Araşdırmalar göstərir ki, zaman-məkan vəhdəti müşahidə olunan sözlərdə ilk olaraq zaman məzmunlu söz, sonra isə yer-məkan məzmunu ifadə edən şəkilçi morfemi işlənir: imdi, yildə, yaylaq... Zaman-məkan vəhdəti kontekstində izah etdiyimiz şəkilçi morfemlərində də (- anda
2 , -dıqda, -dikdə...) əvvəlcə zaman, sonra yer-məkan məz- munlu şəkilçi morfemləri işlənir. Heç şübhəsiz ki, zaman və mə- kan anlamlı vahidlərin bu cür sıralanması türk dillərinin qram- matik sistemindəki qanunauyğunluqlardan biridir. Zaman-məkan vəhdətini özündə əks etdirən sözlərin “Ki- tab”ın dili üzrə nəzərdən keçirilməsi aşağıdakı nəticələri söy- ləməyə imkan verir: − ilin fəsillərini bildirən zaman məzmunlu isimlərə -da 2
yerlik hal şəkilçisinin qoşulması ilə düzələn zaman zərfləri: yazda, qışda. “Qışda-yazda qarı-buzı ərinməyən Qazılıq tağına gəldi çıqdı” (D-26). Burada onu da qeyd edək ki, dilçiliyimizdə yazda, yayda, qışda kimi sözlər həm də zaman mənalı isimlər başlığı altında izah olunur. Amma bu da var ki, dilçiliyimizdə necə təq- dim olunmasından asılı olmayaraq, həmin sözlərdəki -da 2 morfemi ilkin qrammatik semantikasını itirmiş şəkilçilərdən biri kimi təhlil süzgəcindən keçirilir; − də yerlik hal şəkilçisinin, daha dəqiqi, sözdüzəldici şəkilçi funksiyası qazanmış “-də”-nin zaman məzmunlu “yil” (il) isminə artırılması ilə yaranmış “yildə” zaman zərfi “Kitab”da intensivliyi ilə fərqlənir: yildə. “Xanlar xanı xan Bayındır yildə bir kərrə toy edib, Oğuz bəglərin qonaqlardı” (D-10);
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 204
− ol işarə əvəzliyinə -da yerlik hal şəkilçisinin artırılması ilə yaranmış “anda” zaman zərfi indi yox, o vaxt, o zaman mənasın- dadır ki, bu da “anda” (onda) sözünü zaman-məkan vəhdəti mü- şahidə olunan sözlərdən biri kimi səciyyələndirməyə əsas verir: anda. “Anda dəxi “ərəm, bəgəm” – deyü ögünmədim” (D-278); − zaman məzmunlu -am//-im//-in isminə -di morfeminin (-da yerlik hal şəkilçisinin arxaik forması) artırılması ilə indiki zaman anlayışı ifadə edən “imdi” (indi) zaman zərfi düzəlib: imdi. “Çün böylə oldı, həman imdi ilərü turmaq gərək, bəg oğlı!” (D-80); Bu cəhət “Kitab”ın dilində işlənməyən “ertə” sözündə də özünü göstərir: er (səhər, sabah) + tə (-də yerlik hal şəkilçisinin arxaik forması) + ertə (səhər vaxtı) 1 ; -yer-məkan məzmunlu -laq şəkilçisinin ilin fəsillərinin adla- rını bildirən isimlərə artırılması ilə yer bildirən bir sıra isimlər ya- ranıb: qışlaq, yaylaq... Maraqlıdır ki, “Kitab”ın dilində bu sözlər- dən birincisinə (qışlaq) rast gəlinmir, ikincisi isə (yaylaq) üstün mövqedə çıxış edir: yaylaq (dağ yeri; yayda qoyun və mal-qara sürülərinin saxlandığı yer). “Qarşu yatan qara tağı sorar olsam, yaylaq kimüη?” (D-102). Diqqətçəkən məqamlardan biri də budur ki, zaman-məkan vəhdəti “y” cingiltili samiti ilə başlanan türk mənşəli bir sıra za- man və məkan məzmunlu sözləri də əhatə edir: yer-məkan se- mantikası: yer (yer kürəsi; yer qabığının üst qatı; torpaq və s. an- lamlı); zaman semantikası: yaz, yay, yil (il), yarın (sabah)... (bu sözlər “Kitab”ın dilində intensivliyi ilə fərqlənir). Bu tip vahidlər təsadüfi oxşarlıqları yox, eyni semantik yuvadan şaxələnməni xa- tırladır. Həmin semantik yuvada isə nüvə kimi “yer” sözü götürülə bilər. Bu da problemə astronomiya və dilçilik kontekstində yanaş- ma tələb edir: “yer kürəsinin Günəş ətrafında bir dəfə dövr etdiyi müddət bir ildir”: müq.et: yer→yil (il); “y” ilə başlanan yıl//yil sö- zü qədim türk dilində “işıq” mənasını ifadə edib; ilin qış ilə yay arasında olan fəsli “yazdır”: müq.et: yer→yil (il)→yaz; ilin yazla
1 Ə.Şükürlü. Zərf. Müasir Azərbaycan dili. II cild, Bakı, 1980, səh.394. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 205
payız arasında olan fəsli “yaydır”: müq.et: yer→yil (il)→yay; “yarın” sabah, gələcək gün mənasındadır: müq.et: yer→yil (il)→yarın... Təqdim etdiyimiz bu müqayisələr daha çox dünyanın heliosentrik sistemi ilə, konkret desək, yer və başqa planetlərin Günəş ətrafında, həm də öz oxu ətrafında dolanması haqqında təlim ilə səsləşir. “Kitab”da zaman-məkan vəhdətini əks etdirən dil vahidləri- nin rəngarəngliyi türk dillərinin, o cümlədən Azərbaycan dilinin zənginliyini sübut edir.
“Kitab”ın dilində temporal leksika xüsusi bir lay təşkil edir. Bu tip vahidlərin ümumi mənzərəsi aşağıdakı istiqamətlərdə daha aydın görünür: zərflər: imdi, dün, sabah, həmişə... isimlər: yil, gün, yaz, yay, güz, qış... sifətlər: yarınkı, ağlı-qaralı... qoşmalar: əvvəl, soηra, bərü... bağlayıcı sözlər: qaçan kim, ol vəqt kim ... frazeoloji vahidlər: dün qatmaq, günlərdə bir gün, göz açıb görmək... “Kitab”ın dilindəki temporal leksikanı yuxarıda təqdim etdi- yimiz sistem üzrə təhlil etməzdən əvvəl “zaman” sözünə − onun mənşəyi, intensivliyi, sinonimliyi kimi məsələlərə münasibət bil- dirməyi zəruri hesab edirik. İlk olaraq qeyd edək ki, “zəman” sözü “Kitab”ın birinci cümləsində üçüncü söz kimi işlənib (Rəsul əley- hissəlam zəmanına yaqın Bayat boyından, Qorqut ata diyərlər, bir ər qopdı); “Kitab”da ərəb dilindəki forma və semantikasına uy- ğundur (zəman), müasir Azərbaycan ədəbi dilində isə “zaman” formasında sabitləşib; “Kitab”da “zəman” sözünün sinonimləri də qabarıqlığı ilə seçilir: zəman (Axır zəmanda xanlıq gerü...) → vəqt-vaxt (...ol vəqt Qazan evin yağma edərdi) → dəm-vaxt (Evin
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 206
yağmalatdığıη dəm Taş Oğuz belə bulınmadı, səbəb oldur) → bu məhəl – bu zaman (Bu məhəldə oğuz ərənləri bir-bir yetdi) → əyyam (Oğuz genə əyyamla gəlüb, yurdına qondı) → vədə (Əcəl vədə irməyincə kimsə ölməz) → çağ (Qalın Oğuzıη gəlini-qızı bəzənən çağda)... Zaman sözünün assosiativliyi kontekstində dəqiqləşdirdiyimiz bu sinonim cərgənin rənga-rəngliyi “Kitab”da temporallığın ifadə vasitələrinin zəngin-liyini təsdiqləyən ilkin kodlar kimi çıxış edir. Şübhəsiz ki, bu cür kodların açılması qədim türk dili, tarixi, etnoqrafiyası və mifologiyası ilə bağlı dolğun fikirlər söyləməyə imkan yaradar, bir sıra qaranlıq məsələlərə, gizli məqamlara işıq sala bilər. Çünki “Kitab” yenə də sirli-sehirli olaraq qalır. Bu da təsadüfi deyil. Çünki “mifik zaman emprik za- manın içərisində əridən ozanlar türkün kökünün uzaqlığını, ilkin- liyini təsdiqləyirdilər” 1 . Bu fakt da “Kitab”da temporallığın leksik vahidlərlə ifadəsinin ayrılıqda, həm də yuxarıda təqdim etdiyimiz sistem üzrə təhlil süzgəcindən keçirilməsini şərtləndirir.
Türk dillərində, o cümlədən Azərbaycan dilində zaman zərf- lərinin bir qismi semantika baxımından felin qrammatik zamanları ilə eyni xətdə birləşir. Daha doğrusu, bir sıra zaman zərfləri felin qrammatik zaman formasını konkretləşdirir, onun qabarıqlığını təmin edir. Digər tərəfdən, bəzi ismi xəbərli cümlələrdə zaman mənası məhz zaman zərfləri ilə ifadə olunur. Məsələn, “Kitab”ın dilində işlənmiş “imdi” (indi) zaman zərfinin funksionallığına mətn daxilində diqqət yetirək: “Görəlim, imdi yaradan neylər” (D-148); “İmdi qanı dedigim bəg ərənlər?!” (D-154). Birinci cüm- lədə işlənmiş indiki zaman məzmunlu “imdi” zaman zərfi həmin cümlədəki qrammatik zaman formasının (-ər//-ir neylər) daha qa- barıq şəkildə ifadə olunmasını təmin edib. İsmi xəbərli ikinci cüm-
1 R.Qafarlı. Azərbaycan türkünün mifologiyası. DDA, Bakı, 2010, səh.19. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 207
lədə isə indiki zaman mənası daha çox “imdi” sözü ilə reallaşdırı- lıb. Yaxud keçmiş zaman məzmunlu “əvvəl” zaman zərfinin eyni cümlə daxilində iki dəfə həm də müxtəlif funksiyalarda çıxış etməsinə təsadüf olunur: “Qızlarıη yolı əvvəldir, əvvəl sən at!” (D-199). Bu cümlənin ümumi semantik yükündə zaman mənasının qabarıq şəkildə təzahürü müşahidə olunur ki, bu da təsadüfi deyil. Çünki həmin cümlədəki ismi xəbər də, zaman zərfliyi də məhz zaman zərfi ilə (əvvəl sözü ilə) ifadə olunub. Qeyd edək ki, “Kitab”ın dilindən verdiyimiz yuxarıdakı cümlə modelləri müasir ədəbi dilimiz üçün də səciyyəvidir. Daha dəqiqi, bu tip cümlələr müasir ədəbi dilimizdə təkmilləşmiş, zənginləşmiş şəkildədir. Azərbaycan dilçiliyində zaman zərflərinin semantikası ilə fe- lin qrammatik zamanlarının yaxınlığına müxtəlif prizmalardan ya- naşılıb: T.Hacıyev zaman zərflərinin semantikasına tarixi-linqvis- tik müstəvidə aydınlıq gətirir: “...felin qrammatik zamanlarına müvafiq zaman zərfləri zamanın müxtəlif müddətlərini bildirir. Keçmiş zaman anlayışı göstərilir: əvvəl(-lər); qabaq(-lar); çoxdan, əzəldən, onda// anda; dünən//dün, o gün, o vaxt... İndiki zaman məzmunu bildirilir: indi//imdi, şimdi; hazırda, dərhal, bu gün, bu axşam... Gələcək zaman anlayışı verilir: sabah//səhər//danla, sonra (lar)... Eyni zamanda bütün zamanları əhatə edən, universal zaman məzmunu verən zərflər də var: həmişə, dəmadəm, daim, müdam, hər gün, hər axşam, hər səhər, hər an, yenə...” 1 . Y.Seyidov ismi xəbərlərə aid olan zaman zərflərinə tam başqa bucaqdan yanaşır: “...Zərf cümlədə hərəkət bildirməyən sözlərə də aid ola bilər: O indi tələbədir, sabah mütəxəssis olacaqdır. Buradakı indi zərfi ismi xəbərə (tələbədir) aiddir. Bu o demək deyil ki, zərf həm də əşya- nın əlamətini (burada zamanın) bildirən nitq hissəsi kimi təriflən- sin. Ona görə də zərfi hərəkətin əlamətini bildirən nitq hissəsi kimi təqdim etmək kifayətdir” 2 . Ə.Şükürov zaman zərflərini adi, kon- 1 T.Hacıyev. Zərf. – H.Mirzəzadə. Azərbaycan dilinin tarixi qrammatikası. Bakı, 1990, səh.193. 2 Y.Seyidov. Azərbaycan dilinin qrammatikası. Morfologiya. Bakı, 2000, səh.365. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 208
kret və davamlı olmaqla üç istiqamətdə qruplaşdırır: adi zaman anlayışı ifadə edən zərflər (indi, dünən, ertə); konkret zaman an- layışı ifadə edən zərflər (indicə); davamlı zaman anlayışı ifadə edən zərflər (çoxdan, illərlə, aylarla, ildən-ilə, gündən-günə, gecə- dən-gecəyə) 1 . İ.Tahirov Azərbaycan və ingilis dillərindəki zaman zərflərini temporallıq sahəsinin üfüqi strukturu, daha dəqiqi, mik- rosahələri kontekstində təhlil edir: “keçmiş zamanın mikrosahəsi – zərflər (dünən, bildir, onda, yaxında); indiki zamanın mikrosahəsi – indi, anən...; gələcək zamanın mikrosahəsi – sabah, səhər, həmi- şə...” 2
həm də bu tip araşdırmalara istinadən dəqiqləşdirilməlidir. Bu mə- nada “Kitab”dakı temporal zərflərlə bağlı ilk olaraq aşağıdakıları qeyd etmək olar: − “Kitab”ın dilində işlənmiş temporal zərflər müxtəlif za- man anlayışlarını ifadə edir: keçmiş zaman məzmunu ifadə edən- lər: əvvəl, əzəldən, dün...; indiki zaman məzmunu ifadə edənlər: imdi, şimdi, dərhal...; gələcək zaman məzmunu ifadə edənlər: sabah, soηra, taηla...; − “Kitab”dakı temporal zərfləri mənşəyinə görə üç yerə böl- mək olar: türk mənşəlilər: imdi, dün, taηla...; ərəb mənşəlilər: əv- vəl, sabah, daim...; fars mənşəlilər: həmişə, dərhal (“hal” morfemi ərəb mənşəlidir)...; − “Kitab”da intensivliyi ilə fərqlənən temporal zərflər qədim türk abidələrinin dili baxımından da səciyyəvidir: “Kitab”da – imdi, dün, gecə...; Orxon-Yenisey abidələrində -amtı, tün, kiçə...; M.Kaşğarinin “Divan”ında - əmdi, tün, keçə...; − “Kitab”ın dilində rast gəlinən temporal zərflərin müasir Azərbaycan dilində işlənmə səviyyəsi belədir: ədəbi dilimizdə eynilə işlənənlər - əvvəl, həmişə, gecə...; ədəbi dilimizdə fonetik dəyişmə ilə sabitləşənlər: imdi→indi, genə//yenə→yenə...; “Ki-
1 Ə.Şükürlü. Zərf – Bax: Müasir Azərbaycan dili, II. Bakı, 1980, səh.408. 2 İ.Tahirov. Azərbaycan və ingilis dillərində zaman kateqoriyası. Bakı, 2007, səh.77-87.
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 209
tab”dakı forma və semantikasını şivə səviyyəsində eynilə mühafi- zə edənlər: imdi, yazın... (hər iki söz daha çox Azərbaycan dilinin qərb şivələri baxımından səciyyəvidir)...; − “Kitab”ın dili üçün səciyyəvi olan temporal zərfləri quru- luşuna görə üç yerə ayırmaq olar: sadə zaman zərfləri: dün, daim, əvvəl...; düzəltmə zaman zərfləri: imdi, yazın (yazda)...; mürəkkəb zaman zərfləri: dünli-günli... Bu tezislər belə bir fikri reallaşdırır: “Kitab”ın dilində işlən- miş keçmiş, indiki, gələcək və universal zaman anlayışlı zərflərin hər biri ayrılıqda təhlil süzgəcindən keçirilməli, onların mətndəki mövqeyi, leksik-semantik yükü, poetik kateqoriyalar daxilindəki rolu kimi məsələlərə aydınlıq gətirilməlidir.
modeli əsasında yaranıb: “Anda dəxi “ərəm, bəgəm” – deyü öyün- mədim” (D-278).
yaq” sözü “Kitab”da “baya” şəklində həm də cəmi bir dəfə iş- lənib: “Baya mırlardı. Şimdi xırlamağa başladı (D-160). Ardıcıl verilmiş bu cümlələrdən birincisində keçmiş (baya-bayaq), ikinci- sində indiki zaman (şimdi) anlayışlı zaman zərfi işlənib ki, bu da mətndəki antitezanı qüvvətləndirir: baya(q) – şimdi; mırlamaq- xırlamaq (mırla-xırla vahidləri həmqafiyə sözlər kimi çıxış edir).
işlənməsinə az təsadüf olunur: “Dün yoq, ötəki gün eviη bundan keçdi” (D-47). Gecə, axşam, qaranlıq anlamlı “dün” sözü isə in- tensivliyi ilə diqqəti cəlb edir: “Dünlə kərvan keçdügin turğay bi- lir” (D-5). Burada onu da qeyd edək ki, müasir dilimizdəki “dü- nən” sözünün “dün+gün” modelinin inkişafı əsasında yaranması türkologiyada xüsusi olaraq qeyd olunur.
sözü “Kitab”da həm zaman zərfi, həm də qoşma kimi işlənib: Za- “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 210
man zərfi kimi: “İmdi incinmə, xanım, əvvəl onuη əliη öpdigimü- zə” (D-74); qoşma kimi: “Oğuzıη ögincə bundan əvvəl kimsə köçməzdi” (D-214). Əzəldən. Ərəb mənşəli daimilik, ilkin və s. anlamlı “əzəl” sözünə türk mənşəli -dən şəkilçisinin artırılması ilə düzəlib, “Ki- tab”da intensivliyi azdır, konkret desək, cəmi bir dəfə atalar söz- ləri daxilində işlənib: “Əzəldən yazılmasa, qul başına qəza gəl- məz” (D-3). Bu nümunə ilə bağlı onu da qeyd edək ki, keçmiş zaman anlayışlı “əzəldən” sözündəki “əz” hissəsinin alliterasiyası ilə (əz-qəza, gəlməz) poetik məna qüvvətləndirilib.
Dərhal. Qeyd etdiyimiz kimi, bu söz ərəb və fars mənşəli morfemlərin sintezi əsasında yaranıb. O saat, tez, əlüstü və s. kimi mənaları ifadə edən “dərhal” sözü “Kitab”da az işlənib: “Təmə edüb, dərhal cima eylədi” (D-215). Yüklə 2,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|